Адам. Оқушыларға адам мәселесі, табиғаты, адам бойындағы табиғи және әлеуметтік нышандар туралы түсіндіру

Аты жөні: Амиренова Асель Жумабаевна

Туған жылы, күні: 17 ақпан
1981жыл.
Ұлты: Қазақ

Қызметі: Мұғалім

Мекен жайы: Қарағанды облысы, Жезқазған қаласы
Еңбек өтілі: 9 жыл
Білімі: Жоғары
Мамандығы: Құқық пәні мұғалімі
Қызмет ету орны: Қарағанды облысы, Жезқазған қаласы, №5 Қабден Шыңғысов
атындағы орта мектеп.

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§1. Адам
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға адам мәселесі, табиғаты, адам бойындағы табиғи және
әлеуметтік нышандар туралы түсіндіру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой-пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Адам мәселесі.
2. Адам ұғымы.
3. Адам бойындағы табиғи және әлеуметтік нышандар.
Ғалымдардың жорамалдауынша, бұдан 40 мың жыл бұрын Жер бетінде Homo
sapiens (саналы адам) түрінің өкілі пайда болған.
Адам мен оның тегі туралы аңыздық түсініктер де алуан түрлі.

Адам туралы барлық ғылыми ұғымдар мен пайымдаулардың жиынтығы адам
мәселесін құрайды.
Материалистік бағытты ұстанатын зерттеушілер адамды өзге тіршілік
иелерімен – жануарлармен (соның ішінде, маймылмен) генетикалық байланыста
қарастырады. Адам жануарлардан еңбек құралдарын жасай алатындығымен, сөйлеу
және ойлау қабілетімен және саналылығымен ерекшеленеді. Адам – Жерде мекен
ететін тірі организмдердің жоғары сатыда дамыған түрі, қоғамдық- тарихи
қызмет пен мәдениет субъектісі, биоәлеуметтік мәнділік.
Ежелгі қытай, үнді, грек философиясында адам ғарыштың бір бөлігі,
өзінше кіші әлем- микрокосм, үлкен әлемнің- макрокосмның бейнесі және
символы ретінде сипатталады.
Адам – тәнилік пен руханилықты, табиғилық пен әлеуметтік, мұраға
иеленгені мен өмірден қабылдағандарын бірлікте алып жүретін пенде. Тірі
организм ретінде адам қоршаған құбылыстармен табиғи байланыста болады және
биологилық (биофизикалық, биохимиялық, физиологиялық) заңдылықтарға
бағынады. Сондай-ақ адам саналы психикасы деңгейінде және тұлға ретінде
өзіндік ерекше заңдылықтары бар әлеуметтік болмыстан да тысқары қала
алмайды. Адамның тәни, морфологиялық ұйымдасуы- әлемнің бізге мәлім
бөлігіндегі материя ұйымдасуының ең жоғары деңгейі. Адам ғасырлар бойы
адамзаттың жинақтаған ілімінің бәрін өз бойына дарыта алады. Бұл дарыту
мәдени дәстүрлермен қауышу және биологиялық тегіне тарту тетіктері арқылы
жүзеге асырылады. Бала генетикалық ақпарат қорларын ми құрылымы, жүйке
жүйесі және ататегінен берілген қасиеттер арқылы иеленеді.
Өмірге келген әр адам өзінен бұрын өмір сүрген ұрпақтардың қолымен
жасалған заттар әлемі мен әлеуметтік жағдайларға тап болады.
Адам жалғыз өмір сүре алмайды. Ол – әлеуметтік жаратылыс. Адамды адам
ететін бірден-бір күш - қоғам ғана.
Мәдениетпен қауышу үдерісінде адамда өзінің қалауынан және түйсіктің
ерік күшімен реттей алуынан көрінетін өзін-өзі бақылау тетігі қалыптасады.
Мұндай өзін-өзі бақылау, шын мәнінде, әлеуметтік бақылау болып табылады.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қоғамнан қол үзген ересек адам қандай күй кешуі мүмкін?
2. Адамның және жануарлардың бойындағы биологиялық нышандарды
салыстыр?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Адам мәселесімен айналысатын ғылым салаларын атаңдар.
2. Адамның бойындағы нышандарға сипаттама беріңдер.
3. Саналы адамдар қашан пайда болды?
8. Үйге тапсырма:§1. Адам
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 2. Әр адам – қайталанбас тұлға
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға даралық, жеке адам, тұлға ұғымдары туралы түсінік
беру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой-пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адам мәселесімен айналысатын ғылым салаларын атаңдар.
2. Адамның бойындағы нышандарға сипаттама беріңдер.
3. Білімдерін жан- жақты тексеру

1. Тірек сызбамен жұмыс.

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Даралық
2. Жеке адам
3. Тұлға және оның қалыптасуы.
Табиғаттың сырына үнілген сайын, қоршаған орта туралы неғұрлым көбірек
білген сайын, олардың ғажаптығы бізді бұрынғыдан да таңдандыра, тамсандыра
түседі. Қоғамдағы адамның мәнін ашуға көмектесетін ұғымдар бар.

Даралық (лат. Individuum - бөлінбейтін) деп абсолютті қайталанбайтын,
кеңістіктің сол нүктесінде, уақыттың сол мезетінде ғана өмір сүретін, кез
келген өзге «даралықтан» мәнді айырмасы бар іштей шексіздікті айтамыз.
Даралық қарастырылып отырған дербес өмір сүруші организмнің ата тегінен
иеленген және даму жолында қабылданған қасиеттерінің өзінше үйлесіп келген,
өзіне тән нышандарын сипаттайды. Даралану адамның қарым-қатынас кезіндегі
тәртібі арқылы, сол сияқты олардың әрекет үстінде қабілеттерін көрсетуі
арқылы, сол сияқты олардың әрекет үстінде қабілеттерін көрсетуі арқылы
жүзеге асырылады.
Даралық – адамның бірегей және әмбебап қасиеттерінің бірлігі, тұтас
жүйе. Бұл жүйе адамның жалпы, тұрпатты және ерекше қасиеттерінің өзара
әрекеттесу үдерісінде қалыптасады. Тарихи даму барысына орай, адамның
даралануы барған сайын айшықтана береді.
Даралық – адамзаттың прогрес жолымен дамуы үшін қажетті шарттардың
бірі. Жеке адамның даралануы мен жетілуі қоғамда қатып қалған консерватизм
мен таптаурындарға қарсы күресте манызды рөл атқарады, адамдардың өздерін-
өздері, қоғамды және қоршаған ортаны үнемі жасампаздықпен өзгертіп,
жетілдіріп отыруының кепілі бола алады.
Жеке адам деп адамзаттың жеке өкілін, қоғам мүшесін айтамыз. Жеке адам
өзгелермен салыстырмалы нақты антропологиялық және әлеуметтік
ұқсастықтарына қарамастан, адамзаттың дара өкілі ретінде қарастырылады.
Жеке адам мәні жағынан, әлеуметтік тіршілік ету әдісі жағынан дара
болады. Даралық оның өзіндік әлемін айқындайды, өзіндік өмір жолын
ерекшелейді. Адамның өмір жолы мазмұндық жағынан әлеуметтік жағдайлармен
айқындалғанымен, оның тегі, құрылымы және формасы дара сипатта болады.
Әр жеке адам –қайталанбас даралық, сонымен бірге ол өзімен белгілі бір
тектік мәнін ала жүреді. Өзіндік санасы кемелденгенде, өзінің әлеуметтік
міндеттерін түсінгенде, өзін тарихи субъекті ретінде сезінгенде, ол тұлға
ретінде алға шығады.
Тұлға (лат.personalitas) ұғымы жеке адамды белгілі бір қоғамның немесе
қауымдастықтың мүшесі ретінде сипаттайтын немесе қауымдастықтың мүшесі
ретінде сипаттайтын оның әлеуметтік маңызды нышандарының орнықты жүйесі
мағынасында қолданылады.
Философияда тұлға – әлеуметтік даралық сапасындағы қоғамдық
қатынастардың жиынтығы айқындап тұратын биоәлеуметтік мәнділік, әлеуметтік
өмірде болып жатқанның барлығын жинақтап, өз бойына сіңіріп алып жүрген
адам.
Тұлға негізі отбасында қаланады. Одан әрі тұлғаның қалыптасуы отбасы-
балабақша, отбасы-мектеп одақтарының ықпалымен өтеді.
Тұлғаның қалыптасу шегін айқындау мүмкін емес. Ол үдеріс өмір бойы
жүріп жатады. Егер адам жеке басының бақыты мен қоғамның мүддесі үшін
белсенді әрекет ете бастас, сол кезден бастап оның тұлға ретіндегі
әрекетінің мәні мен мазмұны туралы айтуға болады.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қоғамда адамның мәнін ашуға көмектесетін қандай ұғымдар бар?
2. Даралық латын тілінен аударғанда қандай мағынаны білдіреді?
3. Жеке адам немен тығыз байланыста болады?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Даралық ұғымына сипаттама беріңдер.
2. Жеке адамның қалыптасуына қандай факторлар әсер етеді?
8. Үйге тапсырма:§ 2. Әр адам –қайталанбас тұлға
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 3. Адамның қызметі
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға адамның қызметі, қызметтің тұрпаттары мен түрлеріне
түсінік беру және оның қоғамда алатын рөлін ашып көрсету.
Тәрбиелік: адамгершілікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой-пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
3. Даралық ұғымына сипаттама беріңдер.
4. Жеке адамның қалыптасуына қандай факторлар әсер етеді?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
5. Қоғамда адамның мәнін ашуға көмектесетін қандай ұғымдар бар?
6. Даралық латын тілінен аударғанда қандай мағынаны білдіреді?
7. Жеке адам немен тығыз байланыста болады?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қызметтің сипаты.
2. Қызмет етуге құлшыныс тудыратын факторлар.
Адам өмірі тұтастай қызметпен, белгілі бір іспен шұғылданумен өтеді.
Әрекетсіз адам болмайды. Өмір бар жерде қызмет те бар. Өйткені қызмет –
адамның өмір сүруінің формасы.

Қызмет қоғамның қозғаушы күшіне, прогрес факторына, қоғамның өзінің өмір
сүру шартына айналады. Адам қызметінің жануарлар әрекеттерінен мәнді
айырмашылығы – оның мақсаттылығында және құралмен орындалатындығында.
Мақсатсыз және құралсыз, тек түйсікпен істелетіндіктен, жануарлардың
әрекеттерін қызметкотегориясына жатқызуға болмайды.
Қызмет деп қоршаған дүниені мақсатты өзгертуге және жаңғыртуға бағытталған,
онымен белсенді қатынас жасаудың тек адамға тән формасын айтамыз.
Қызметтің көптеген тұрпаттары мен түрлері бар.

Мақсат – қызметтің көздеген нәтижесін алдын ала барлау және белгілі бір
құралдарды пайдалана отырып, оған жету жолдарын сипатталатын адамның
тәртібі мен саналы қызметінің бір элементі болып табылады.
Мақсат – түрлі актілер мен операциялардың сипатын, жүйелік тәртіптерін
айқындайтын қызметтің жобасы. Мақсат айқын болғанда – қызметтің нәтижесі де
белгілі. Ал қызметтің өзі – мақсатты жүзеге асырудың балама жолдары мен
жоспарларының арасынан тиімдісін таңдап алып әрекет етудің күрделі үдерісі
болып шығады.
Психологияда адамды қызметтің белгілі бір түріне итермелейтін қозғаушы
күшті мотив деп атайды.
Мотив (франц. Motif – себеп, себепке итермелеу) дегеніміз – субъектінің өз
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған әрекетке қосылуы; субъектіні
белсенділікке келтіретін және оның бағыттылығын айқындайтын сыртқы немесе
ішкі жағдайлардың жиынтығы; тұлғаның саналы қызметінің негізі және себебі.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қызмет дегеніміз не?
2. Қызмет қоғамның қозғаушы күші дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Қызмет етуге құлшыныс тудыратын қандай фактор бар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қызметтің түрлері мен тұрпаттары қандай?
2. Жануарлардың тіршілік әрекеттері мен адамның іс-әрекеті арасындағы
мәнді айырмашылықты көрсет.
3. Мотив дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§ 3. Адамның қызметі.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 4. Адамның қабілеті.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға қабілет, дарын және зият ұғымдарына түсінік
қалыптастыру және олардың арасындағы айырмашылықтарды ашып көрсету.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой-пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: хрестоматия.
Әдісі: баяндау, өзара белсенділікті арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қызмет дегеніміз не?
2. Қызмет қоғамның қозғаушы күші дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Қызмет етуге құлшыныс тудыратын қандай фактор бар?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Қызметтің түрлері мен тұрпаттары қандай?
2. Жануарлардың тіршілік әрекеттері мен адамның іс-әрекеті арасындағы
мәнді айырмашылықты көрсет.
3. Мотив дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Қабілет.
2. Дарынның сипаттамасы.
3. Жад.
4. Зият.
Қабілет дегеніміз – тұлғаның қызмет түрлерін атқару тәсілдерін жетік
меңгеруінен көрініс табатын, оларды игеру мүмкіндігін шарттастыратын,
жемісті нәтижеге қол жеткізу мүмкіндіктерін көрсететін дара – психологиялық
ерекшелігі.
Қабілет жеке адамның өзгелермен арақатынастарының күрделі жүйесінде, түрлі
қызметтер атқару үдерісінде қалыптасады. Қызметтің кейбір нақты түрін
атқару кезінде байқалатын қабілеттің түрлі құрауыштардан тұратын кешенді
құрылымы болады.
Қалыптасқан қабілеттерді диогностикалаудың кәсіптік бағдар үшін үлкен
практикалық маңызы бар. Кәсіптік іріктеу мен спортта қабілеттерді
қалыптастыру мүмкіндіктері оларға сандық баға бере алатын тестілер арқылы
жүзеге асырылады.
Психологиялық және педогогикалық зерттеулерде қызметтің нақты түрлеріне
қабілеттілікті қалыптастыру проблемалары үлкен орын алады. Қызметтің осы
түрін игеруге бағытталған әрекет бағдарламасының ғылыми саралануының маңызы
ерекше. Адамның қабілетін дамытудың түрлі бағыттарына арналып жасалған
арнайы бағдарламалармен жұмыс жүргізіп, елеулі жетістіктерге жетіп
жүргендер аз емес.
Мысалы, сазды есту қабілеті жоқтарға оны дамыту әдістемесі жасалған. Осы
әдістеме бойынша бұрын сазды түсіне бермейтін балалардың өздері аспаптарда
едәуір шебер ойнай алатын болады.
Қабілетті дамытудың сапалық деңгейі дарын және даналық ұғымдарымен
беріледі. Дарын деп жаңалығымен, жоғары жетістігімен және қоғамдық
маңыздылығымен ерекшеленетін қызметтің өнімін алуға мүмкіндік беретін
қабілеттердің жиынтығын айтамыз.
Дарынның жүздеген тұрпаттары мен түрлері болады. Азамат үшін олардың
бәрі қажет. Ол абсолютті есту немесе көру, әдеттен тыс үйлестірушілік,
жылдам реакция немесе көркем шығармашылыққа деген қабілеттілік болуы
мүмкін. Мақсат осындай дарынды қайткенде ертерек оятуда, сол дарынға сай
әуестікті дарытуда болса керек.
Жад – қызмет барысында қайтадан пайдалану мүмкіндігін тудыратын немесе
оны сана аясында қайта жаңғыртатын бұрынғы тәжірибені ұйымдастыру және
сақтау үдерісі.
Жад субъектінің өткенін қазіргісімен және келешегімен байланыстырады,
дамыту мен оқытуға негіз болатын аса маңызды танымдық функция атқарады. Жад
ұзақ мерзімдік, қысқа мерзімдік жүйешелерге және сенсорлық деп аталатын
гипотетикалық жүйешеге бөлінеді.
Адам зымырап бара жатқан өмір көшінде санасында сәуле қалдырған, өзін
толғандырған, өмірде болғандарымыз бір оқиғаларды, сөздерді, дыбыстарды,
белгілі бір кештегі батып бара жатқан күннің бояуларын есінде сақтайды.
Қазіргі заманғы ірі математик және кибернетик Джон фон Нейманның
есептеуінше, адамның миы мөлшрмен 10 20-не тең ақпараттар бірлігін сақтай
алатыны көрінеді.
Зият (интеллект; лат. Intellectus- тану, түсіну, талқы) – адамның
ойлауға, тануға рационалды қабілеттілігі. Жалпылама алғанда, бұл ұғым
тұлғаның ақылы мен ойын дамытуға қатысты қолданылады.
Қазіргі заманғы психологияда зият ұғымы көбінесе тұлғаның дара
типологиялық даму ерекшеліктерін зерттейтін тоерияда қолданылады. Адамның
зияттылығын айқындайтын ұғым бар. Ол зияттылық коэффиценті (ағылш.
Intellectual quotent, қысқаша- IQ) делінеді. Көпшілік психологтердің
пайымдауынша, негізінен, IQ жеке адамның өзі жинақтаған білім деңгейінің
көрсеткіші болып табылады.
6. Жаңа сабақты меңгергеңдігін тексеру:
1. Жад қандай функциялар атқарады?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қабілет, дарын және зият ұғымдарының арасындағы айырмашылықтарды
атап көрсетіндер.
2. Баланың бойындағы қабілетті қалай ашуға болады?
8. Үйге тапсырма:§ 4. Адамның қабілеті.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 5-6. Өмір және оның мәні.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға өмір және оның мәні туралы түсіндіру.
Тәрбиелік: оқушыларды адами құндылықтарға – мінез құлық, ақыл-парасат,
адамгершілік қасиеттерге, бірін –бірі құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: осы тақырыптың мәнің аша отырып, махаббат, бақыт тақырыптары
туралы ой қозғау.
Көрнекілігі: хрестоматия.
Әдісі: баяндау, өзара белсенділікті арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қабілет дегеніміз не?
2. Жад дегеніміз не?
3. Жад қандай қызмет атқарады?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Мектеп баланың бойындағы қабілетті қалай ашады?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Өмірдің мәні.
2. Бақыт түсінігі.
3. Адасу.
«Өмірдің мәні туралы ойланбайтын адам бар ма?» деген сұраққа кім болса
да: «Жоқ, өз өмірінің мәні туралы ойланбайтын, толғанбайтан, мағыналы өмір
сүруге әрекет етуге тырыспайтын адам болмайды»,-деп жауап беретін болар.
Олай болса, біз де бір уақыт өз өміріміздің мәні туралы ойларымызды ортаға
салып көрейікші.
Ұлы Абайдың жас ұрпаққа: «Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол» деп өсиет
қалдырғаны белгілі. Әрине, бұл жерде өз атына лайық, ізгі, мейірімді,
өзгелерді қадірлейтін, өз мүддесін қоғам мүддесімен ұштастыра алатын,
өмірден кеткен соң артына жақсы сөзі мен ісін қалдыратын адам туралы әңгіме
болып отырғаны анық.
Адам өмірінің мәні оның қызметінің негізгі мақсаты мен мұратынан тұрады.
Тарихтаң түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыратын адам өмірінің мәнін,
құндылығын айқындаушы-сол адамның өзі. Және ол жеке адамнан, қоғамнан тыс
ұғым емес, адамның мақсаттары мен қоғамды диалектикалық тұрғыдан
біріктіретін ұғым.
Өмірдің мәні туралы айтқанда, біз тоқталмай өте алмайтын бір ұғым бар.
Ол-бақыт ұғымы. «Өмірдің мәні оны бақытты етіп өткізуде» деген тұжырымның
кез келген адамға түсінікті әрі жылы естілетіні содан болса керек.
Бақыт дегеніміз - адамның өзінің болмысының шарттары мен кең ауқымды
ішкі қанағаттанушылығына сәйкес келетін, өмірінің толыққандылығы мен
маңыздылығының көрсеткіші болатын, адамдық мұратына жету күйін көрсететін
моральдық сана ұғымы.
Өмір және оның мәні туралы ой қозғаған ұлылардың бәрі бақытты еңбекпен
байланыстырады. Осы бағытты қуаттайтын ойшылдарды, ғұламаларды, өнер
қайраткерлерін көптеп кездестіруге болады. Көпке танымал болмаса да,
қатардағы салауатты адамдар да осыны мақұлдайды. «Бақыт тек еңбекпен
келеді» деген тұжырым әлімсақтан келе жатқан ақиқат, белгілі аксиома
ретінде әлі күшін жойған жоқ.
Ал шығармашылық жұмыстармен айналысатын адамдардың өз бақытын ерінбей,
жалықпай, маңдай терін сыпыра еткен еңбегінен табуының мысалдары
айшықтырақ көрінеді.
Коптеген адамдар бақытты махаббатпен байланыстырады. Махаббат жолында бүкіл
өмірін, байлығын, мансабын сарп еткендер де аз емес. Осы жерде қазақтың
батырлық жырлары мен лиро-эпостарының кейіпкерлерін еске түсірейікші. Қыз
Құртқа үшін Қобыланды, Қыз Жібек үшін Төлеген, Баян сұлу үшін Қозы Көрпеш
өмірлерін қиюға да дайын еді.
Шын махаббат екі жақтың психологиялық үйлесуінен, олардың бірін-бірі
үнемі аңсап тұруынан, түптеп келгенде, өмірге ұрпақ келтіруге бастап
апаратын жұптасқан тұрмыс құруынан көрініс береді. Махаббат – адам өмірінің
тым шетін, аса нәзік, оның бақытына тура қатысты бір маңызды қыры.
Бақыт деген – адамға оның өзінен жоғары тұрған, белгісіз бір күштердің
сыйы емес. Бақытты болу немесе бола алмау – адамның маңдайына бұйырған үлес
немесе тағдырына алдын ала жазылып қойылған бағдарлама да емес. Бақытты
болу – әр адамның өз еркі, демек, бақытты бола білу әр адамның өз қолында.
Еңбекпен, махаббаттан, табиғаттың сұлулығынан немесе достар арасындағы
толық түсіністікті сыр шертісулерден тыс қалған адам бақытты өзге жақтан
іздейді. Адасу осыдан басталады. Алдымен шылым шегуден, спирттік ішімдіктен
жанға сая табу кейін есірткі қабылдауға ұласуы әбден мүмкін. Есірткі
қабылдаған адамда іштей қанағаттанғандық сезім пайда болып, қайғы мен мұң
ұмытылып, көңілі көтеріліп, айналасы қызылды-жасылды түске енеді. Адам
қайтадан есірткі іздейді. Адамның өзін –өзі іштей тоздыруы осылай
басталады.
Адамның өзін-өзі өлтіру құбылысын суицид дейді. Кейбір психолог
ғалымдардың жорамалдауынша, жастарды суицидке итермелейтін факторлардың
бірі – бұқаралық сипат алған әділетсіздік. Жеке адамның әділетсіздігі –
қоғамдағы әділетсіздіктің құрамдас бөлігі. Қоғамда демократиялық пен
жариялылықтың болмауы оның кейбір мүшесін еріксіз әділетсіз жолдарға түсуге
итермелейді.Адам ақылдың, ойдың, сезімнің ғана емес, сонымен қоса ол
төзімнің де кеніші. Адамның бойында керемет тәни күш пен қуат бар. Адам
рухани қиындықпен қатар, тәни ауыртпалықтың қандайына да төтеп бере алады.
Адамның бірегейлігінің өзі осыдан көрініс тапса керек.
Басқаны былай қойғанда, адамның ауасы таза, суы мөлдір, аспаны ашық,
айы мен күні орнында, гүлінің хош иісі бұрқыраған жер бетінде аяқ басып
жүруінің өзі бақыт. Әрине, адам тек табиғат берген сыйымен шектеліп қала
алмайды. Адамға еркіндік, демократия, материалдық және рухани байлық керек.
Бірақ оларды жасау әркімнің өз қолында.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Суицид дегеніміз не?
2. Жастар арасындағы адасуға не себеп болады?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Өмірдің мәні неде?
2. «Бақыт» дегенді қалай түсінеміз?
3. Адасу дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§ 5-6. Өмір және оның мәні.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 7. Қоғам және қоғамдық қатынастар.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға қоғам ұғымы, қоғамның құрылымдық элементтерін
түсіндіру және қоғамдық қатынастар мен олардың түрлері, мазмұны,
бағыттарының ерешеліктерін ашып көрсету.
Тәрбиелік: оқушыларды адами құндылықтарға – мінез құлық, ақыл-парасат,
адамгершілік қасиеттерге, бірін –бірі құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білуге, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Суицид дегеніміз не?
2. Жастар арасындағы адасуға не себеп болады?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Өмірдің мәні неде?
2. «Бақыт» дегенді қалай түсінеміз?
3. Адасу дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Қоғам ұғымы.
2. Қоғамдық қатынастар.
3. Қоғамдық қатынастар мазмұны.
Қоғам дегенде, біздің ойымызға алдымен «кітап сүюшілер қоғамы», «Қызыл
Крест – Қызыл Жарты Ай қоғамы», «Педагогтер қоғамы», «Бақшашылар қоғамы»
сияқты адамдардың топтасып, белгілі бір пайдалы іс тындыруға бағытталған
ұйымдары кіреді.
Қоғам сөзі бұдан ауқымды және күрделі мағынада да қолданылады. Мысалы,
Қазақстан қоғамы дегенде, біз өзіміз азаматы болып табылатын мемлекетті,
оның халқын ойға аламыз.
Қоғам дегеніміз – материалдық дүниенің бір бөлшегі ретіндегі адамдардың
табиғатпен және өзара байланыста бола отырып, бірлесу формасы болып шығады.
Қоғам көптеген құрамдас бөліктерден, үнемі жаңарып отыратын, өзара
байланыста және әрекеттестікте болатын элементтерден, жүйешелерден тұрады.
Адамзат қоғамы саяси құрылымы жағынан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып
енетін тәуелсіз мемлекеттерден, ол мемлекеттердің кейбіреулерін
біріктіретін конфедерациялардан, кейбір елдердің ішкі құрылымындағы
федерациялардан және ұлттық-мемлекеттік аумақтардан тұрады.
Қоғамдар қызметіне қарай толып жатқан әрекет түрлерімен-саясатпен,
шаруашылықтың белгілі бір түрімен, саудамен, табиғатты қорғаумен, мәдени
және рухани шаралармен айналысуы мүмкін.
Әлеуметтік топтасулар арасындағы немесе адамдар арасындағы
экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени қарым – қатынастар қоғамдық
қатынастар деп аталады.

Мазмұнына қарай қоғамдық қатынастар

Материалдық рухани
Қоғам тіршілігіне қажетінің бәрін табиғаттан алатын болғандықтан, ол
қоршаған ортамен тығыз байланыста өмір сүреді. Материалдық игіліктер өндіру
адам қоғамының өмір сүруі мен дамуының негізі болып табылады. Сондықтан
өндірістік қатынастар саяси, құқықтық, адамгершілік, діни және басқа
қатынастардың сипатына тура әсер етіп отырады.

6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қоғам ұғымын қалай түсінесіңдер?
2. Қоғам және оның құраушы бөліктері дегеніміз не?
3. Адам мен адам, адам мен қоғам және қоғам мен табиғат арасындағы
байланыстардың мәні неде?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қоғам дегеніміз не?
2. Қоғамдық қатынастар деп нені айтамыз?
3. Мазмұнына қарай қоғамдық қатынастар нешеге бөлінеді?
4. Бағыты жағынан қоғамдық қатынастарды қалай бөліп қарастыруға
болады?
8. Үйге тапсырма:§ 7. Қоғам және қоғамдық қатынастар.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 8. Адамдар қауымдастықтарының формалары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға адамдар қауымдастығының ұлтқа дейінгі формалары мен
ұлт арасындағы ұстанымды айырмашылықтарды ашып көрсету.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілік қасиеттерге, бірін –бірі құрметтеуге,
Отан сүйгіштікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білуге, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қоғам ұғымын қалай түсінесіңдер?
2. Қоғамды құраушы бөліктер?
3. Қоғамдық қатынастар дегеніміз не?
4. Қоғамдық қатынастар мазмұнына қарай қалай бөлінеді?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Қоғамды тұтас жүйе ретінде сипаттауға негіз болатын қандай
факторлар деп ойлайсындар?
2. Адам мен адам, адам мен қоғам және қоғам мен табиғат арасындағы
байланыстардың мәні неде?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Адамдар қауымдастығының ұлтқа дейінгі формалары.
2. Ұлт және ұлттың белгілері.
Қоғам – көпқырлы, күрделі объект. Сондықтан оны зерттеу әдістері де
алуан түрлі. Солардың бірі – адамдардың бірлесіп өмір сүруінің тарихи даму
сатыларын қарастыру.
Адамдардың бірігіп өмір сүруінің тарихи формалары

Ұлтқа дейінгі ұлт
Ұлтқа дейінгі адамдар қауымдастықтарының орнықсыздығы олардың өзге
қауымдастықтармен қосылып кетуінен, қосылған кезде аз санды қауымдастықтың
өзіне тән қасиеттерінен тез айырылып қалуынан, көп санды қауымдастықтың
тілін, мәдениетін, дәстүрлерін, шаруашылық жүргізу тәжірибелерін игере
отырып, өздерінің «басым топқа» («доминирующий») сіңіп кетуінен көрінеді.

Ру – туыстық байланыстар арқылы топтасқан адамдар қауымдастығының
өркениетке дейінгі экономикалық қатынастарға негізделген формасы.
Тайпа – адамдар қауымдастығының рудан жоғарғы сатысы. Тайпаның
түзілуіне рулық қатынастар негіз болды. Тайпаны да көсемдері, ақсақалдары
басқарды, белгілі бір аумақты мекендеп, өздеріне тән кәсіппен шұғылданды,
ортақ тілді, дәстүрлері болды. Мүліктік теңсіздіктің шығуы, ақсүйектердің
халық бұқарасынан ажырауы, қлбасылар рөлінің артуы тайпаның ыдырауына
себеп болды.
Ұлыс – адамдар қауымдастығының тайпадан кейінгі ұлттық түзілімінің
алдындағы баспалдақта тұрған сатысы
Ұлт – белгілі бір аумақты мекен еткен, өзіне тән шаруашылық жүргізу
ерекшелігі бар, өзінің тарихи дәстүрлері қалыптасқан, тілі, мәдениеті,
ұлттық психологиясы айшықтана көрініс беретін адамдар қауымдастығының
орнықты формасы. Белгілері де салыстырмалы түрде орнықты. Сан жағынан да,
сапалық қасиеттері жағынан да адамдар қауымдастықтарының ұлтқа дейінгі
формаларына қарағанда әлдеқайда жоғары тұр. Ұлт – өзінің тіліне,
мәдениетіне, дәстүрлеріне берік, ұлттық санасы жоғары қауымдастық. Рухани
ресурстарының молдығы оған өзін жаулап алушыларға қарсы, керек десеңіз,
ғасырларға созылатын ұзақ күрес жүргізетіндей қуат береді.

Халық деп белгілі бір географиялық ортада (әкімшілік бірлікте,
мемлекетте, елде, елдер тобында, өңірде) тұрып, әлеуметтік белсенді және
жүйелі әрекет ете алатын, азаматтығы бар қоғам мүшелерінің жиынтығын
айтамыз.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Адамдар қауымдастығының ұлтқа дейінгі формалары мен ұлт арасындағы
ұстанымды айырмашылық неден көрініс береді?
2. Ұлт қандай ерекшеліктеріне байланысты адамдар қауымдастығының
орнықты формасы делінеді?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Адамдар қауымдастығының ұлтқа дейінгі формаларына нелер жатады?
2. Ұлт дегеніміз не?
3. Ұлттың қандай белгілері бар?
4. Халық дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§ 8. Адамдар қауымдастықтарының формалары.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 9. Мемлекет.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға мемлекет ұғымы, түрлері, тарихи тұрпаттары жайында
түсінік бере отырып, оның қоғамдық өмірге қатысы жайлы баяндау.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, Отан сүйгіштікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білуге, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адамдар қауымдастығының ұлтқа дейінгі формаларына нелер жатады?
2. Ұлт дегеніміз не?
3. Ұлттың қандай белгілері бар?
4. Халық дегеніміз не?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Сызбаны толтыр.

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Мемлекет ұғымы.
2. Мемлекеттің түрлері.
3. Мемлекеттің тұрпаты.
4. Қоғамдық өмір аялары.
Мемлекет – қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін
бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі институт
болып табылады.
Мемлекеттің белгілері мыналар:
- Мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады,
оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;
- Мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс,
аудан, ауыл, т.б.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады);
- Мемлекеттің шекарасы, анық белгіленген аумағы болады;
- Мемлекеттің ең маңызды белгісі – оның өзге мемлекеттерден
тәуелсіздігі, егемендігі;
- Мемлекет әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде
қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;
- Мемлекет заңдар және басқа нормативтік – құқықтық актілер шығарады,
солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады.
Мемлекеттер иелік етіп отырған жер көлеміне және тұрғындарының
санына қарай көптеген түрлерге бөлінеді.
Аумағы жағынан дүниежүзіндегі ең ірі мемлекет –Ресей Федератциясы,одан
кейінгі орындарды тиісінше Канада,Қытай,АҚШ және т.б.
Мемлекеттер тұрпаты жағынан:аграрлық,индустриялдық және
постиндустриялдық болып бөлінеді.Аграрлық мемлекеттер өз кезегінде
құлиеленуші және феодалдық болып екі сатыға жіктеледі.
Қоғамдық өмір аяларын тұтас жүйені құрайтын жүйешелер ретінде
қарастыруға болады.Әдетте,қоғамдық өмір аяларын
экономикалық,әлуметтік.саяси мәдени деп төртке бөліп қарастыруға
қабылданған.
Қоғам өмірінің эканомикалық аясы шеңберінде белгілі бір эканомикалық
уклад негізінде өндірісті ұиымдастыру,өндірістік қатынастар,адамның
еңбегі,соған тиісті алатын материалдық игіліктері-тұрғын
үймен,киіммен,тамақпен,көлікпен,тағы басқа заттармен қамтамассыз етілу
мәселелері қарастырылады.
Қоғам өмірінің әлуметтік аясы қоғам мүшелерінің толып жатқан макро
және микротоптарға бөлінуін,сондай-ақ топ пен топ,топ пен қоғам,топ пен
адам,адам мен тұтас қоғам арасындағы қатынастарды қамтиды.
Қоғам өмірінің саяси аясына мемлекет және мемлекетті
басқару,билік,саяси құрылым,идеология,қоғамдық-саяси бірлестіктер және
олардың қызметі,мемлекетті басқару органдары(парламент,үкімет,сот
билігі),сайлау және референдум өткізу мәселелері қамтылады.Қоғам өмірінің
мәдени-рухани аясы қоғамдық сана формаларының-ғалымның,білімнің,өнердің
дамуын және олардың өзара байланыстарын қамтиды.
Қоғамдық өмір аяларының бәрінің басын қосқанда-қоғамның салыстырмалы
тұтас жүйесін құрайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Мемлекет дегеніміз не?
2. Мемлекеттің қандай түрлері бар?
3. Мемлекттің тұрпаты жағынан нешеге бөлінеді?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қоғамдық өмір аяларын атандар?
2. Мемлекеттің қандай белгілері бар?
8. Үйге тапсырма:§ 9. Мемлекет
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 10. Өркениет ұғымы. Шығыс және Батыс өркениеттері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға өрениет ұғымын, батыс және шығыс өрениеттерін
салыстыра отырып түсіндіру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, Отан сүйгіштікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білуге, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Мемлекет дегеніміз не?
2. Мемлекеттің түрлеріне, тарихи, тарихи тұрпаттарына сипаттама
беріңдер.
3. Қоғамдық өмір аяларын атандар.
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Өркениет ұғымы.
2. Шығыс және Батыс өркениеттері.
3. Көшпелілер өркениеті.
Өрениетті дүниежүзілік тарихи үдеріске талдау жасай отырып, мәдениеттен
бөле қарастыру жаңа дәуір зерттеушілерінен басталды. Жалпылама мағынада
алғанда, мәдениет – айналадағы нағыздықты жаңартуға, адамның мүмкіндігі мен
қабілетін айқындауға және шыңдауға бағытталған адамзаттың шығармашылық
қызметі болып табылады.
Өркениет деп белгілі бір елдер мен халықтардың тарихи дамудың белгілі
бір кезеңіндегі материалдық, рухани және әлеуметтік өмірінің өзіне тән
сапалық ерекшеліктерін айтамыз.
Адамзат өркениеттері географиялық орналасу жағынан, негізінен, Шығыс және
Батыс өркениеті болып бөлінеді.
Өрениеттер арасынан тарихшылар әлемнің әр өңірінде, дамудың түрлі
кезеңдерінде өмір сүрген елдерді немесе елдер топтарын бөліп алып
қарастырады. Олардың ішінде Шығыс өркениеттеріне Ежелгі Үндістанды,
Қытайды, Вавилонды, Египетті, Шығыстағы мұсылман мемлекеттерін құрайтын
топтар жатады. Шығыс өркениеті деген ұғым ауқымдық жағынан Азия мен
Африканың ұлан-ғайыр аумағын жайлаған әртүрлі нәсілдер, тілдер, діндер
өкілдерін, уақыт жағынан мыңдаған жылдарға созылатын тарихи үдеріс кезінде
өмір сүрген әр алуан елдер мен мемлекеттерді қамтиды. Олардың арасында
дүниежүзілік адамзат өркениетінің дамуына сүбелі үлес қосқандары аз емес.
Дүниежүзіндегі алғашқы университет Шығыста ашылды. Жаңа тарихқа дейінгі
кезеңдегі ғылым мен өндіріс технологиясының теңдесі жоқ жаңалықтарының
басым көпшілігі Шығыста пайда болды. Төрт ұлы жаңалық – қағаз, құлабыз, оқ-
дәрі, әлемнің гелиоцентрлік жүйесі- алдымен шығыста пайда болды.
Б.з.д. VIII – VI ғасырлардағы Грекияда өзгеше ақша айналымы жүйесі, нарық
және саяси ұйымдасудың негізгі формасы – полис қалыптасты.
Халықтардың егемендігі мен басқарудың демократиялық формалары туралы
идеялар көтерілді. Грекияда ғылымның, философияның маңызды қағидалары
тұжырымдалып, мәдениеттің түрлі салалары өркен жая бастады. Темір
құралдарының пайда болуымен шаруашылық алға басып, қолөнер бөлініп шықты.
Сауданың дамуына байланысты металл теңгелер пайда болды.
Ежелгі Рим өркениеті Батыс өркениетінің ішінде ерекше орын алады. Римде
қазіргі заманғы құқықтың негізі қаланды және ол бірнеше ғасырға созылған
уақыт ішінде орнықты. Римдегі құқық жүйесі мүліктік және шаруашылық
қатынастарды реттейтін, меншікпен байланысты құқықтық нормалар жүйесінің
шартты міндеткерлік пен жауапкершілікті қамтамассыз ету ережесін, мүлікті
мұраға қалдырудың жетілген нормаларын қамтыды.
Қазіргі қазақтардың және Орталық Азия мен Еуропаның шығыстын мекен
еткен өзге түркі тілді халықтардың бірқатарының ата-бабалары – көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқаны белгілі. Бұл кәсіпті олар өздерінен бұрын өмір
сүрген сақ, ғұн тайпаларынан, кейін түрлі заттармен түрлі тармақтарға
ыдырап, жеке ұлттардың негізін құраған түркі тайпаларынан мұра ретінде
қабылдаған.
Көшпелілерде қылмыстың аз болуынан мемлекеттік жазалаушы органдардың
жұмысы жетілмеді. Бұқара тұрмысының қанағаттанарлық денгейден төмен
түспеуінен жергілікті билік иелеріне қарсы наразылық актілері-көтерілістер,
толқулар, революциялар болмады.
Көшпелілер өркениеті адами құндылықтар тұрғысынан қарағанда бұқараның
әлеуметтік-тұрмыстық мүдделерін бірқатар толығырақ қанағаттандыратын,
қоғамда жайлы адамгершілік-моральдық ахуал жасап отырды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Өркениет дегеніміз не?
2. Адамзат өрениеттері географиялық орналасу жағынан нешеге бөлінеді.
3. Көшпелілер өрениетінің дамуынындағы басты қайшылық неде деп
ойлайсындар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Шығыстық және батыстық өркениеттерді салыстыра отырып баға
беріндер.
2. Батыс өркениетінің басты жаңалықтары қандай?
8. Үйге тапсырма:§ 10. Өркениет ұғымы. Шығыс және Батыс өркениеттері.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 11. Дәстүрлі және индустриялық қоғамдар. Қазіргі
заманғы өркениет.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға дәстүрлі және индустриялық қоғамдар мен қазіргі
заманғы адамзат өркениеті жайлы түсіндіру. Қазіргі замандық ғаламдық
проблемалар жайлы және оларға нелер жататынын баяндау, мәнін ашу.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, Отан сүйгіштікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ойлау, сабаққа деген ынта жігерін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Өркениет дегеніміз не?
2. Шығыстық және батыстық өркениеттерді салыстыра отырыып баға
беріңдер.
3. Көшпелілер өркениетінің дамуындағы басты қайшылық неде деп
ойлайсындар?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Кестені толтыр.
|Ежелгі Рим өркениетінде нелер пайда | |
|болды | |
| | |

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Дәстүрлі және индустриялық қоғамдар.
2. Индустриялық қоғам.
3. Қазіргі заманғы өркениет.
4. Қоғам және табиғат.

Адамзат өрениеттері
тарихи дамуы жағынан

Жоғары құрылымдық орнықтылығы және әлеуметтік-мәдени реттелуі дәстүрге
негізделгендіктен, егін және мал шаруашылығымен айналысатын қоғамдар
дәстүрлі қоғамдар деп аталады.
Демек, дамуының сапалық қасиеттері тұрғысынан алып қарағанда, дәстүрлі
қоғамдарға индустриялы (капиталистік) қоғамға дейінгі кезеңдегі аграрлық
тұрпаттағы қоғамдық укладтары бар елдер кіреді.
Индустриялық қоғам дегеніміз – қазіргі заманғы дамыған қоғамдардың
шығуын және сипатын айқындауда қолданылатын, оларды дәстүрлі қоғамдардан
бөліп көрсететін, капиталистік қоғаммен қатар аталатын екі негізгі
котегорияның бірі – өнеркәсіпті қоғам ұғымын білдіреді.
Индустриялық қоғамға өту адамзатты дәстүрлі мұрагерлік былықтарды
талқандап, азаматтардың құқықтары мен теңдікті жоғары қоятын, қоғамдық-
саяси өмірді демократияландыруды мақсат ететін тарихи прогресшіл
өзгерістерге бастап әкеледі.
XV ғасырда адамзат тарихында түбегейлі бетбұрыстар жасалды. Осы кезден
бастап Еуропа суырылып алға шықты. Еуропалықтар Шығыстың қағаз жасау өнерін
пайдалана отырып, кітап басу, ақпарат сақтау және оны тез таратуды жолға
қойды. Шығыстың құлабызын пайдаланып теңіздерде жүзді, жаңа құрлықтар ашты,
оқ-дәрісін пайдаланып отарлап басып алды. Тапаралық қақтығыстар бұрын болып
көрмеген жаңа әдістермен – құқықтық жолмен шешіле бастады. Еңбек
шарттарының жалпыға бірдей формалары пайда болды. Тұрғындардың бәріне
бірдей саяси-азаматтық құқықтар – саяси партияларға бірігу, дауыс беру
құқықтары берілді. Монархиялық билікті шектейтін, заң шығарушы жоғары
органы (парламент) бар, ұлттық либерал-демократиялық мемлекеттер
қалыптасты.
XVIII ғасырда құқықтық мемлекет құру және қоғамда құқықтық жағдайлар
қалыптастыру негізінде экономикалық және саяси биліктерді бөлісу үдерісі
басталды. Бұл ерікті айырбас қатынастарын дамытуға және үшінші сословиеге
қатыстының бәрін заңдастыруға мүмкіндік әперді.
Қазіргі заманғы өркениет деп XX ғасырдың екінші жартысынан – XXI
ғасырдың алғашқы он жылдығында Жер планетасын мекендеген күллі адамзат
қоғамы жасаған өркениетті айтамыз.
Қазіргі заманғы өркениеттің келбеті өзінің көптүрлігімен,
кереғарлықтарымен, қайшылықтарымен және ғылым мен техниканың мейлінше
жетілуімен айқындалады. Оның негізгі бағыттарына автоматтандыру және ЭЕМ,
материалдардың жаңа түрлерін шығару, энергияның жаңа көздерін ашу, ғарышты
игеру жатады.
Қазіргі замандық өркениетің ғаламдық проблемаларына планетаны мекендеген
күллі адамзат қоғамына, сондай-ақ биосферада тіршілік ететін жанды
организмдердің бәріне және Жердің өзінің табиғи ресурстарына тура қатысты
дүниежүзілік мәні бар проблемалар жатады. Олардың бастылары мыналар:
- дүниежүзілік ядролық соғысты болдырмау;
- дүниежүзілік экологиялық дағдарыстың бетін қайтару;
- дүниежүзілік демографиялық ахуалды, халықтардың қоныстауын реттеу;
- ұлтаралық кикілжіңдерді шешу;
- экономикалық даму қарқыны жоғары және артта қалған елдер арасындағы
алшақтықты қысқарту.
Адамдар ресурстарды үнемді пайдаланып, қоршаған ортаны қорғау
мәселелелерін шешумен айналысуда. Өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап
экология мәселелері түрлі халықаралық конференцияларда белсенді көтеріле
бастады. Рим клубы, ЮНЕСКО, т.б. халықаралық ұйымдар, экология мәселелерін
талқылаған семинарлар өткізіп тұрады. Соңғы кездері ғаламшардың жылынып
бара жатуына байланысты бұл үдерісті баяулату мәселелерімен алдыңғы қатарлы
өркениетті қоғамдар көбірек айналыса бастады.
Қазақстанда Семей ядролық полигонын жабу, ядролық жарылыстардың
салдарын жою, тұрғындардың денсаулығын жақсарту мақсатында «Невада-Семей»
қозғалысы құрылып, белсенді жұмыстар жүргізіліп келеді. Арал теңізі суын
қалпына келтіру мақсатын көздеп, арнайы құрылған Комитет бар. Соңғы жылдары
мемлекеттің ынтасымен құрылған экология мәселелерімен айналысатын
ведомствалар пайда болуда.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Өздерін тұрған елді мекендегі экологиялық жағдайға назар
аударындар, басты мәселені атаңдар, оның қалай шешілуі мүмкін
екендігі туралы пікір талас жүргізу.
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Дәстүрлі және индустриялы қоғамдардың арасындағы айырмашылық неде?
2. Қазіргі замандық өркениет дегеніміз не?
3. Қазіргі замандық өркениеттің ғаламдық проблемаларына нелер жатады?
8. Үйге тапсырма:§ 11. Дәстүрлі және индустриялық қоғамдар. Қазіргі
заманғы өркениет.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 12. Экономика ұғымы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға адамның қажеттілігі, олардың құрылымы және
материалдық қажеттіліктердің шексіздігі жайында түсіндіру. Экономика ұғымы
және экономикалық жүйе ұғымдарына тоқтала отырып, олардың қоғам өмірінде
алатын орнын ашып көрсету.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, Отан сүйгіштікке тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушылардың ойлау, сабаққа деген ынта жігерін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Дәстүрлі және индустриялы қоғамдардың арасындағы айырмашылық неде?
2. Қазіргі замандық өркениет дегеніміз не?
3. Қазіргі замандық өркениеттің ғаламдық проблемаларына нелер жатады?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Кестені толтыр.

Адамзат өрениеттері
тарихи дамуы жағынан

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Адамның қажеттіліктері.
2. Экономика ұғымы.
3. Өндіріс және өндіріс факторлары.
Кез келген адамға қалыпты өмір сүру және даму үшін белгілі бір
материалдық игіліктер қажет. Олардың қатарына: азық, киім, баспана; көлік;
т.б. жатады. Сонымен қатар адамның қоғамнан тыс өмір сүре алмайтыны
белгілі. Оған өзге адамдар мен жүздесу, танысу, сыйласу, сүйіспеншілік
сезімдері де тән. Осының бәрін біз қажеттілік дейміз.
Қажеттілік – организмнің қалыпты өмірлік қызметін қамтамасыз ету үшін
керекті талаптарының қанағаттандырылуымен шартталған және сол қажеттілікті
өтеуге бағытталған күй.

Ағымдық қажеттілікке жататындар: тамақ, ауыз су, киім, баспана және сол
сияқтылар жатады.
Ұзақ мерзімдікке жататындар: қымбат және сәнді бұйымдар, көпшіліктің
қолы жетпейтін автомобиль маркалары, виллалар жатады.
Белгілі американдық ғалым А. Маслоу адамның қажеттіліктерінің құрылымын
мейлінше айшықты анықтап береді.Адамның қажеттіліктері бес топқа бөлінеді.
1) Физиологиялық қажеттіліктер (аштық, шөл, демалыс);
2) Өзін қорғау қажеттілігі (қауіпсіздік, қорғану);
3) Әлеуметтік қажеттіліктер (адамдардың қарым-қатынасы, билік, махаббат);
4) Тұлға ретінде танылу қажеттілігі (мәртебе, бедел);
5) Өзін көрсету қажеттілігі(өзін-өзі дамыту, ойы мен санасындағыны жүзеге
асыру).
Экономика (грек. Oikonomia – шаруашылықты жүргізу) ұғымы алғашында «үй
шаруашылығын жүргізу туралы заң) дегенді білдіреді. Экономика ұғымы
материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну үдерісі
кезінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік қатынастарды сипаттайды.
Тауар өндірушілердің қызметтерін үйлестүру әдістерінің жиынтығы
экономикалық жүйені құрайды.
Экономикалық жүйе өзінің басты мақсаты ретінде: «қандай тауар өндіріп,
қызметтің қай түрін көрсету керек; қандай технологияны пайдаланып, қалай
өндіру; кім үшін өндіріп, кімге қызмет көрсету қажет?» деген мәселелерді
шешеді.

Өндіріс - өзінің өміріне қажетті материалдық жағдайларды жасау
мақсатымен адамның табиғатты белсенді жаңғырту үдерісі. Кез келген өнімді
өндіру үшін төрт элемент керек

6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Адамның негізгі қажеттіліктерін атаңдар.
2. Адамның қажеттіліктері неге үнемі өсіп отырады?
3. Экономикалық жүйе дегенді қалай түсінесіңдер?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Экономикалық жүйенің қандай тұрпаттары бар?
2. Өндіріс дегеніміз не? Өндіріс факторларын атаңдар?
8. Үйге тапсырма:§ 12. Экономика ұғымы.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 13. Нарық және нарықтық қатынастар.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға тауар, нарық, ақша ұғымдарына түсінік қалыптастыру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, ұқыптылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білуге, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адамның негізгі қажеттіліктерін атаңдар.
2. Адамның қажеттіліктері неге үнемі өсіп отырады?
3. Экономикалық жүйе дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Тауар.
2. Нарық.
3. Ақша.
4. Ұсынысжәне сұраныс заңы.
Айырбас үшін арнайы өндірілетін өнім тауар деп аталады. Нарықтық
экономикада тауар ұғымы орталық ұғым. Нарықтың өзі тауар өндірісінің пайда
болуына байланысты өмірге келеді. Тауар – айырбас үшін арнайы дайындалған
өнім.
Нарық – тауар өндірісі мен айналымы заңдары бойынша ұйымдастырылатын,
айырбасты сипаттайтын тауар қатынастарының жиынтығын білдіреді.. Басқаша
айтқанда, нарық дегеніміз – нақты тауарды сатушылар мен оны сатып
алушылардың басын қосатын кез келген институт немесе механизм.
Ақша экономиканың даму тарихында ерекше текті тауар болып келеді.
Ақшаның ерекшелігі – оның әмбебаптығынан, жалпыға танымал және нарыққа
қатысушылардың бәріне бірдей тұрақты құндылыққа ие болуынан көрініс береді.
Ақша өзге тауарларды бір-бірімен айырбастау үдерісінде делдал-тауар
қызметін атқарады.
Ақша - ол тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық
басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың
қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай нысанының
бекуімен байланысты баға пайда болады. Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның
құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін. Бұл өз алдына талдауды
талап етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес.
Экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті
қоғам берген. Адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы
қасиетімен түсіндіріледі.
Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та тұтыну
құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды
шығарса, ол сатылмайды; оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол тұтыну
құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де
қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол
тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы әрі
бірлік, әрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок қатынасында
бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта адамдардың
қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың арасындағы
өндірістік қатынас.
Ақшаның шығу тарихы.

жез

қола

ҮІІ ғасырдан бастап күміс қолданылды

алтын

Ақшаның қолданылуына байланысты мынадай қасиеттері бар:

Ақша дегеніміз – жалпыға бірдей балама ретінде қолданылатын ерекше тауар.

Тауар құнын анықтаудың бір-біріне қарама-қарсы екі тұжырымдамасы бар.
Олардың біріншісі – Маркстің тұжырымдамасы. Бұл теорияға сай әр тауардың
құны және бағасы болады, құнның негізіне тек бір ғана өндіріс факторы еңбек
алынады. Кез келген тауар – еңбектің жемісі. Әр тауарға сіңірілген еңбектің
көлемі сол тауардың басқа тауарға айырбасталу сәйкестігін, демек, құнның
ақшалай көрінісі ретіндегі бағасын айқындайды.
Нарық заңдылықтарынан қорытылып шығарылған тұжырымдама бойынша,
тауардың құны оны өндірушінің өндіріс факторлары үшін (еңбек, жер, капитал
және кәсіпкерлік) шығарған шығындарының жиынтығымен айқындалады.
Осы екі тұрғыны біріктіре отырып, біз тең салмақты баға теориясын –
өндірушінің бағасы мен сатып алушы бағасының арасындағы балансты аламыз.
Тауар өндірушінің бағасы мен сатып алушының бағасы арасындағы тең салмақты
орнату механизмі ұсыныс пен сұраныс заңында тәптіштей сипатталады.
Нарықтық баға құрыу үдерісінде сұраныс пен ұсыныс шешуші рөл атқарады.
Сұраныс деп сатып алушылардың уақыттың сол мезетінде сол бағаға белгілі
бір көлемде тауар сатып алу қабілетін айтамыз.
Сұраныс заңы былай тұжырымдалады: баға төмен болған сайын, сатып
алынатын тауар саны арта түседі және керісінше, баға жоғары болған сайын,
адамдар сатып алатын тауардың саны азая береді.
P, теңге
Сұраныс сызығы:
P-баға, D- сұраныс,
G- тауар көлемі.
D

G, дана
Тауар өндірушінің белгілі жерде, белгілі уақытта тұтынушыға сата алатын
тауарларының көлемі ұсыныс деп аталады.
P, теңге
Ұсыныс сызығы:
S P-баға, S- ұсыныс, G-
тауар көлемі.

G, дана

Ұсыныс пен сұраныс өзара әрекеттесуінің нәтижесінде нарықтық баға
қалыптасады.
P, теңге
S Нарықтағы
теңсалмақтылықтың орнығуы.
X P-баға, D-
сұраныс, S- ұсыныс,
G- тауар
көлемі, X- теңсалмақтылық нүктесі.

D
G, дана

Нарықтың өмір сүруінің басты шарттарының бірі – тауар өндірушілердің
арасындағы бәсеке. Бәсеке жоқ жерде нарық та болмайды.
Бәсеке дегеніміз – нарыққа қатысушылардың арасындағы өндіріс
жағдайларын жақсарту және өнімді өткізу үшін талас.
Бәсекелі нарық негізгі үш белгісімен ерекшеленеді:
1) Онда сатушылар мен сатып алушылар көп болады, бірақ олардың ешқайсысы
өз бағасын орнықтыра алмайды;
2) Сатылатын тауарлар мен көрсетілетін қызметтер біртекті болады және
бірін бірі жеңіл алмастырады;
3) Нарыққа кіру де және одан шығу да қиындық келтірмейді.
Монополия бәсекеге қарама-қарсы котегория болып табылады. Монополия
жағдайында сатушы тек біреу ғана болады және тауар өндіруші ұсынылатын
тауардың көлеміне толығымен өзі бақылау жүргізеді. Сондықтан ол неғұрлым
көп түсім түсіру үшін сұранысқа сәйкес мүмкін болған кез келген бағаны қоя
алады.
Монополия – кәсіпорынның немесе кәсіпорындар тобының нарықта билік
жүргізуге, бағаға бақылау жасай алатын және оны айқындайтын жағдайға ие
болуы.
Қазіргі кезде нағыз монополиялар іс жүзінде жоқ. Алайда табиғи
монополиялар деп аталатын, жергілікті телефон компониялары, электр
қуатымен, сумен, газбен жабдықтайтын кәсіпорындар бар. Әдетте, мұндай
табиғи монополиялар мемлекеттің меншігінде болады немесе оның бақылауымен
әрекет етеді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Ақша қандай қызмет атқарады?
2. Тауардың құны мен бағасының арасындағы айырмашылықты атаңдар.
3. Ұсыныс пен сұраныс заңын тұжырымдандар?
7. Жаңа материалды бекіту:

8. Үйге тапсырма:§ 13. Нарық және нарықтық қатынастар.
9. Бағалау:

Сыныбы ______________
Мерзімі ______________
Cабақтың тақырыбы: §14 Меншік және жекешелендіру.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға жекеменшік, жекешелендіру, кәсіпорындар және
оның түрлеріне түсінік беру. Қазақстандағы жекешелендіру кезеңдерінің
жүзеге асырылуы туралы баяндау.
Дамытушылық: жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алудың айырмашылығын
салыстыра отырып, оқушылардың ой пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Тәрбиелік: өз құқығын дұрыс пайдалануға, өзгенің құқығын сыйлауға, үйрету.
Сабақтың әдісі: сызба, сұрақтар арқылы түсіндіру, ойталқы.
Көрнекілігі: тірек сызбалар
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:

Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Нарық дегеніміз не?
2. Тауар ұғымын қалай түсінесіңдер?
3. Ақша қандай қызмет атқарады?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Сұраныс пен ұсыныс заңынын тұжырымдаңдар?
2. Монополия мен бәсекенің айырмашылығы неде?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Тауар. Ақша. Құн. Және баға.
2. Сұраныс және ұсыныс заңы.
3. Бәсеке және монополия.
Жеке меншік – жеке адамдар мен фирмалардың жерді, капиталды және басқа
активтерді алу, билеу, пайдалану, сату және мұраға қалдыру құқығы.
Өндіріс факторларына (қүрал, еңбек заты, ақпараттық және интеллектуалдық
ресурстар, жер және басқалар) жекеменшік жөніндегі қатынастар әрқашан да
өндірісті ұйымдастыруда айтарлықтай рөл атқарған. Меншіктік экономикалық
қатынастар өндіріс факторларын пайдалану жөніндегі өндіріске қатысушылар
арасындағы қатынастармен сипатталады.
Кәсіпорын дегеніміз – қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мен түсім
түсіру мақсатында жұмыстар атқаратын және қызмет көрсететін, өнім өндіру
үшін құрылған, өздігінен шаруашылық жүргізетін субъект.

Жеке және ұжымдық шаруашылық жүргізуші субъектілерге мемлекеттік
меншікті беру немесе сату арқылы меншік қатынастарын қайта құру
жекешелендіру деп аталады. Жекешелендіру мен қатар нарықтық қатынастарға
өткен кезде меншікті мемлекет иелігінен алу да жүзеге асырылады.
Мемлекет иелігінен алу деп меншіктің сипатын өзгертпестен, сәкес
құзыретті кәсіпорын деңгейіне өткізу жолымен экономиканы мемлекет тарапынан
тікелей басқару тетіктерін жоюдды айтамыз. Алайда меншіктік қатынастардың
өзгеруі нарықтық экономика құру жолындағы бірден – бір шара емес.Мұнымен
қоса, либераландыруды, монополиясыздандыруды, экономиканы құрылымдық
жағынан қайта құруды, нарықтық инфрақұрылым жасауды кешенді түрде жүзеге
асыру қажет.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Меншіктің қандай түрлері болады?
2. Кәсіпорындардың түрлерін атаңдар?
3. Жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алудың айырмашылығы неде?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Жекеменшік дегеніміз не?
2. Кәсіпорын дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§14. Меншік және жекешелендіру.
9. Бағалау:

Сыныбы_________________
Мерзімі _________________
Сабақтың тақырыбы: § 15 Адам және нарық
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға адам және нарық, еңбек, жұмыссыздық және оның
пайда болу себептеріне түсінік беру, адамның экономикадағы рөлі жайлы
мағлұмат беру.
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Тәрбиелік: оқушыларды болашақ іскерлік өмірге, бойындағы бар күшін,
жігерін, қайратын, интелектуалдық және кәсіпқойлық мүмкіндіктерін дұрыс
жұмсауға тәрбиелеу.
Әдісі: топпен жұмыс, сызба арқылы түсіндіру, ойталқы.
Көрнекілігі: тірек сызбалар
Түрі:аралас сабақ
Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Жекеменшік дегеніміз не?
2. Кәсіпорындардың қандай түрлері бар?
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Мемлекет иелігінен алу дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Материалдық игілік өндірудің түпкі мақсаты.
2. Еңбек нарқы және еңбекақы.
3. Жұмыссыздық.
4. Бизнес және кәсіпкерлік.
Адам әрқашанда дамудың және өндірісті жетілдірудің басты факторы
болған және бола береді. Адамның рөлі мен мәні оның өндірістегі дара
фактор екендігімен, өндірістік және барлық өзге қоғамдық қатынастардың
субьектісі болуымен айқындалады. Адам өндірісі құрал-жабдықтарын жасайды
және сол арқылы оларды өндіргіш күштердің элементтеріне айналдырады.
Сондықтан жұмыс күші өндіргіш күштердің ең бастысы болып қала береді.
Адам-қоғамдық қатынастардың: экономикалық, саяси, ұлттық және отбасылық,
идеологиялық және адамгершілік қатынастардың барлығының жиынтығын алып
жүруші. Өндіріс тұрғысынан алып қарағанда, адам-тек өндіріс субъектісі
ғана емес, оның түпкілікті мақсаты болып табылады.

Нарық дегеніміз-сатушылар мен сатып алушылардың өзара
әрекеттестігі. Еңбек аясы-қоғамның экономикалық және әлеуметтік өмірінің
маңызды және көп қырлы саласы.Ол жұмыс күші нарығын да және оның қоғамдық
өндірісте пайдаланылуын да қамтиды. Еңбек нарығында жұмыс күші өзінің
құнын айқындайды, сонымен қатар оның жалдану шарттары, соның ішінде,
еңбекақы көлемі, еңбек жағдайлары, білім алу мүмкіндігі, кәсіпқойлық өсу,
шұғылданушылық кепілдік, т.б. айқындалады. Нарықты экономикада адамнан
ой, күші, қуат және уақыт талап ететін оның кез келген қызметі еңбек деп
аталады. Еңбекақы дегеніміз-кәсіпорын ұжымы қызметінің нәтижелеріне
тәуелді болып келетін, жұмысшының сіңірген еңбегінің саны мен сапасына
сай алатын сыйы. Еңбекақының негізгі мақсаты-адамның өмірлік қызмет
жағдайларын қамтамасыз ету болып табылады.

Мерзімді еңбекақы тиісінше екі түрге бөлінеді.Олардың біріншісі-
жай мерзімді ақы.Еңбекақының бұл түрі белгілі бір мерзім ішінде жұмыс
атқарғаны үшін айлықақы төлеудің бұл жұйесі кең таралмаған. Екіншісі-
мерзімдік-сыйақы түріндегі еңбекақы. Бұл-жұмыста жоғары көрсеткіштерге
қол жеткізгені үшін сыйақы ретінде төленеді. Еңбекақының бұл түрі еңбек
өнімділігін, өндіріс тиімділігін, жұмыстың және өнімнің сапасын арттыруға
септігін тигізеді.

Еңбекке ақы
төлеудің түрлері: кесімді, мерзімді, кесімділік элементі бар мерзімді.

Жұмыссыздық нарықтық экономиканың ажырамас нышаны болып табылыды.
Жұмыссыздық деп экономикалық белсенді тұрғындардың уақытша жұмыспен
шұғылданбауын айтамыз. Біріншіден, жаңа
технологиялар мен жабдықтарды енгізу сияқты экономикадағы құрылымдық
жылжулар артық жұмыс күшін қысқартудағы итермелейді. Екіншіден,
экономикалық тоқырау немесе депрессия жұмыс берушілерді барлық
ресурстарға, соның ішінде, жұмыс күшіне де, қажеттілікті төмендетуге
мәжбүр етеді. Үшіншіден, еңбекке ақы төлеу жөніндегі мемлекет пен
кәсіподақтардың еңбекақының төменгі деңгейін көтеруді талап еткен
саясаты өндіріс шығынын арттырады және сонысымен жұмыс күшіне деген
сұранысты азайтады. Төртіншіден, экономиканың жекеленген салаларындағы
маусымдық өзгерістер.
Бизнес сөзі ағылшын тілінен (business) аударғанда іс
ұғымын білдіреді. Алайда бизнес тек іс қана емес, бұл- адамдар
арасындағы немесе іске қатысушылар арасындағы іскерлік қатынастар. Іске
қатыса отырып, адамдар іске, екінші сөзбен айтқанда, бизнесші болып
шығады. Бизнес іскер адамдардың бәрін тартатын, олардың қызметтерін бір
тұтастыққа кіріктіретін жүйе ретінде көрініс береді.

Кәсіпкерлік деп кейбір адамдардың қоғамға қажетті тауарлар өндіру
үдерісінде жерді, еңбекті және капиталды оңтайлы ұштастыра отырып,
коммерциялық кәсіпорындар ұйымдастыру қабілеттерін айтамыз.

6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Адамның экономикадағы рөлін қалай түсінесіңдер?
2. Еңбек ұғымын қалай түсінесіңдер?
3. Еңбекақының қандай түрлері бар, олар қалай тағайындалады?
4. Жұмыссыздық деген не?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Кәсіпкерлік дегеніміз не?
2. Бизнес субектілеріне нелер жатады?
8. Үйге тапсырма:§ 15. Адам және нарық.
9. Бағалау:

Сыныбы _______________
Мерзімі ______________
Сабақтың тақырыбы: § 16. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға қоғам мүшелерінің түрлі таптарға, топтарға
жіктелуі жайлы түсінік беру, ҚР – ғы зейнеткерлердің зейнетақы жүйесімен
таныстыру.
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білуге, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттыру.
Тәрбиелік: оқушыларды саяси өмірге белсене араласуына, болашақта жеке
зейнет қорын дұрыс пайдалануға тәрбиелеу.
Әдісі: топпен жұмыс, сызба арқылы түсіндіру, ойталқы.
Көрнекілігі: тірек сызбалар
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адамның экономикадағы рөлі қандай?
2. Еңбек ұғымына түсінік беріндер.
3. Еңбек ақының қандай түрлері бар, олар қалай тағайындалады?
4. Жұмыссыздық деген не? Оның пайда болу себептерін атандар.
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Бизнес және кәсіпкерліктің Қазақстанда алатын рөлі жайлы ой толғау.
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Әлеуметтік құрылым.
2. Қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымы.
3. Тұрғындардың әлеуметтік қамтамасыз етілуі.
Әлеумет сөзі халық бұқарасы, көпшілік, жамиғат мағынасында
қолданылады. Қандай болмасын белгілі бір категорияға (ұлт, тап) енетін
адамдардың жиыны әлеуметтік топ делінеді. Әлеумет сөзі шағын топтарға
қатысты да қолданыла береді.Бір әкімшілік бірлікте (ауданда, қалада,
облыста) тұратын түрлі әлеуметтік топтар өкілдерінен құралған адамдардың
жиынтығы социум делінеді.
Құрылым (лат. Structura – құрылу) – жүйені құрайтын элементтер
жиынтығы және реттілігі. Қазақстанның әлеуметтік құрылымы деп бүкіл ел
азаматтарының түрлі белгілеріне қарай, бір-бірімен тұрақты қатынаста
болатын топтарға жіктелуін айтамыз

Макротоптарға – бүкіл қоғам, өркениет, ұлт сияқты ірі әлеуметтік
тұтастықтар иен жүйелер жатады. Микротоптарға- адамдардың бірігіп өмір
сүруі мен еңбек ету үдерісінде құрылатын шағын топтар кіреді.
Қазіргі Қазақстан қоғамын құрайтын барлық тұрғындары өзге
өркениетті елдердегідей, негізінен , үш тапқа – жоғары тап, орта тап,
төменгі тап деп бөлінеді. Қазіргі өркениетті елдердін басым көпшілігінде
жоғары тап өкілдерінің бүкіл тұрғындар арасындағы үлесі көп емес, 2 -
3 мөлшерінде болып отырады. Оларға аса ірі меншік иелері, табысы мол
мемлекеттік шенеуніктер кіреді. Олардың басым көпшілігі байлықты ата-
бабаларынан мұра ретінде қабылдап алғандар болып табылады. Орта тап
өкілдері қоғамдағы орны мен қызметінің алуантүрлілігіне орай
қанағаттанарлық материалдық деңгейде өмір сүреді. Төменгі тап деп
табыстары тұтыну себеті көрсеткішінен көп аса қоймайтын, көпшілік
жағдайда ол кемерден олқы түсіп жататын адамдардан тұратын әлеуметтік
тоты айтамыз. Төменгі тапты құрайтын негізгі құрамның үлкен шоғыры
жұмыссыздардан тұрады.
Қоғамның әлеуметтік құрылымын түзетін таптар мен топтар бір –
бірімен байланыссыз өмір сүре алмайды. Олар бір денені құрайтын жанды
ағза секілді үнемі қатынас үстінде болады. Мұны әлеуметтік қатынастар деп
атаймыз.
Әлеуметтік өмір аясы деп материалдық игіліктерді бөлу жолымен
мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге асырылатын адамдар қауымының
өмірлік қызмет аренасын айтамыз. Қазіргі Қазақстан қоғамындағы
әлеуметтік мәсеселердің ішіндегі ең күрделісі – зейнеткерлерді
зейнетақымен қамтамасыз ету болып отыр. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздік алған алғашқы жылдары экономикалық дағдарыстарға байланысты
зейнеткерлердің зейнетақысын уақытша кешіктіріп төлеу жағдайлары
ұшырасты. Осындай қиын жағдайдан шығу үшін Қазақстан Республикасында
зейнетақы жүйесін түбірімен өзгерту қажеттігі туды. Қалыптасқан ахуал
1998 жылдың басынан бастап Қазақстан республикасында жаңа зейнет заңын
енгізуге алып келді. Бұл заң бойынша жұмыс істейтін әр адам өзінің айлық
еңбекақысының 10%- ын жеке зейнет қорына аударып отырады. Зейнет қоры
азамат зейнетке шыққан кезге дейін жиналады. Жаңа заң бойынша зейнет жасы
ерлер үшін – 63, әйелдер үшін 58 жас болып белгіленген.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Әлеумет сөзі қандай мағынада қолданылады?
2. Қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымы
3. Әлеуметтік қатынастар деп нені айтамыз?
4. Зейнеткерлер зейнетақымен қалай қамтамасыз етіледі?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Әлеуметтік қабат дегеніміз не?
2. Әлеуметтік өмір аясы дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§ 16. Қоғамның әлеуметтік құрылымы.
9. Бағалау:

Сыныбы______________
Мерзімі _____________
Сабақтың тақырыбы: § 17. Орта тапты қоғам.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға орта тапты қоғамға сипаттама беру.
Дамытушылық: оқушылардың ой- пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Тәрбиелік: оқушыларды бірін-бірі құрметтеуге, сыйлауға, еңбексүйгіштікке
тәрбиелеу.
Әдісі: сызба арқылы түсіндіру, ойталқы.
Көрнекілігі: тірек сызбалар
Түрі: аралас
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Әлеуметтік топ дегеніміз не?
2. Әлеуметтік құрылым дегеніміз не?
3. Жоғары тап, орта тап, төменгі тап өкілдеріне сипаттама беріндер?
4. Зейнеткерлердің зейнетақымен қамтамасыз етілуі ҚР – да қалай жүзеге
асырылуда
3. Білімдерін жан-жақты тексеру
1. Бизнес және кәсіпкерліктің Қазақстанда алатын рөлі жайлы ой толғау.
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары
1. Әлеуметтік саясаттың мақсаты.
2. Орташа статистикалық қамтамассыздандыру.
3. Орта тапты қоғам.
4. Әлеуметтік мобильділік.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының басты мақсаты қоғамның әр мүшесін
материалдық жағынан алаңсыз өмір сүретіндей деңгейде қамтамасыз ету болып
табылады. Әр азамат өзінің қалыпты өмір сүруі мен денінің саулығына
қажетінің бәріне ие болуы керек. Әр елдің экономикалық дамудың әр
баспалдағында тұруына байланысты тұрмыс деңгейінің өлшемі де әртүрлі.
Мұндайда шартты түрдегі ортақ көрсеткіш – орташа статистикалық
қамтамасыздық ұғымы қолданылады.
Құрамының күрделілігі мен табыс мөлшерінің әртүрлі болуына байланысты
орта таптың өзі жоғары орта тап, ортаңғы орта тап, төмеңгі орта тап болып
бөлінеді. Төмеңгі орта тап өкілі орташа статистикалық қамтамасыздандыру
деңгейінде өмір сүруі керек.
Орташа статистикалық қамсыздандыру деп өркениетті және демократиялы
қоғамның орта табының төмеңгі баспалдағы өкілінің еркін және тең құқықтары
өмір сүруіне қажетті материалдық табыс мөлшерін айтамыз.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының түпкілікті мақсаты –
орта тапты қоғам құру. Республика экономикасы дағдарыстан шығып, орнықты
даму жолына түскеннен бастап, орта тап өкілдерінің саны да артып, кірісі де
молая беруі тиіс.
Орта тапты қоғам деп мүшелерінің басым көпшілігі осы тап өкілдерінен
құралатын қоғамды айтамыз.
Орта тапты қоғам құрудың кепілі – шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту.
Өйткені орта және шағын кәсіпкерлік мемлекет экономикасының негізі. Олардың
иелері халықтың басым көпшілігін құрайтын ең қалын әлеуметтік қабат болып
табылады.
Мемлекет орта және шағын кәсіпкерлікті дамытпайынша, түпкілікті мақсат
– орта тапты қоғам құру мүмкін болмайды.
Әлеуметтік мобильділік ұғымы адамдардың қоғамда қалыптасқан таптар мен
қабаттар жүйесінде еркін орын ауыстыруын білдіреді. Адамдар өмір бойы бір
таптың немесе топтың тұрақты өкілі болып қала алмайды. Адам өмірінің
өзгеруіне көптеген факторлар әсер етеді. Адамдар білім алады, мамандықтарын
өзгертеді, мемлекеттік лауазымдарға ие болады.

Кедей адамның байып кетуі немесе байдың кедейленіп қалуы; жұмысшының
оқу орнын бітіріп, дипломды маман болуы, содан кейін өкілетті органдардың
депутаттығына сайлануы; лауазымды адамның жауапқа тартылып, істі болуы –
мобильділіктің тігінен қозғалу бағыттарына жатады. Көлдеңенен қозғалу
бағытына белгілі бір тап немесе топ өкілінің бұрыңғы табыс көлемін сақтап,
сол әлеуметтік мәртебесінде қала отырып, мамандығын немесе кәсібін өзгертуі
жатады.
Тұрпаты жағынан әлеуметтік мобильділік тапаралық және тапішілік болып
бөлінеді. Сондайақ оның басты және қосалқы, тұрпатты және кездейсоқ, дара
және бұқаралық бағыттары мен арналары болады. Әлеуметтік мобильділік
әлеуметтік тұрғылардың бір ұрпақ, екі ұрпақ (әке және бала), үш ұрпақ (әке,
бала, немере) шеңберінде өзгеруін де көрсетеді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Орташа статистикалық қамтамасыздандыру дегеніміз не?
2. Тұрпаты жағынан әлеуметтік мобильділік нешеге бөлінеді?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Орта тапты қоғам дегеніміз не?
2. Біздің елімізде орта тапты қоғам құруды алдына мақсат етіп қойды?
3. Әлеуметтік мобильділік ұғымын қалай түсінесіңдер?
8. Үйге тапсырма:§ 17. Орта тапты қоғам.
9. Бағалау:

Сыныбы _______________
Мерзімі _______________
Сабақтың тақырыбы:§ 18. Қазақстан қоғамының ұлттық-этностық құрамы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға автохтонды ұлт, диаспоралар, этнос өкілдерінің
тарихына сипаттама беру.
Тәрбиелік: оқушыларға азаматтық, отаншылдық тәрбие беру.
Дамытушылық: ұлтаралық қатынастардың арасындағы қарым –қатынасты түсіндіре
отырып, оқушылардың жауапкершілігін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Құрамының күрделілігі мен табыс мөлшерінің әртүрлі болуына
байланысты таптар нешеге бөлінеді?

2.Әлеуметтік мобильділіктің қандай қозғалу бағыттары болады?

3. Білімдерін жан жақты тексеру

1.Біздің еліміз неге орта тапты қоғам құруды алдына мақсат етіп
қойды?

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Автохтонды ұлт және диаспоралар.
2. Ұлтаралық қатынастар.
3. Этносаралық қатынастар.
4. Қазақстандық отаншылдық.
Автохтонды ұлт- елдің жергілікті тұрғындары. Қазақстан үшін қазақтар-
автохтонды ұлт. Өйткені олар этногенетикалық аумақта тарихи қалыптасқан,
ежелгі дәуірден бері осында тұрып, өмір сүріп келе жатқан халық.
Диаспора- адамдардың тарихи отанынан өзге жерлерде тұратын бөлігі.Соңғы
жылдары ғылыми әдебиеттерде белен алған тұжырымдар бойынша, Қазақстан
аумағындағы автохтонды ұлт- қазақтардан өзге ұлт өкілдерін ұлттық
диаспоралар деп қарастыру қабылданған.
Қазақстанның ұлт мәселелеріне байланысты басқа елдермен қатынас жасауы
(мемлекетаралвқ) ұларалық қатынастар деп аталады.
Қазақ халықымен - Қытай қазақ диаспоралары
Ресей халқымен – Қазақ орыс диаспоралары

Этнос – ежелгі грек тілінде халық деген ұғымды білдіреді.
Этносаралық қатынастарға түрлі диаспоралар өкілдерінің ел ішіндегі
өзара байланыстары жатады
Қазақстан Республикасы-өз аумағында тұратын барлық азаматтардың ортақ
Отаны.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев: «Тәуелсіздік
жағдайындағы Қазақстан мемлекетінің көздеп отырған аса маңызды
идеологиялық міндеті- қазақстандық отаншылдыққа тәрбиелеу, әрбір азаматтың
өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру» деп жариялаған болатын.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Ұлтаралық қатынастар дегеніміз не?
2. Этносаралық қатынастар дегеніміз не?
7. Жаңа материалды бекіту:

Сәйкестендіру сұрақтары.
|Ұғым |Анықтамалар |
|Этнос |Белгілі бір географиялық ортада тұрып, әлеуметтік |
| |белсенді және жүйелі әрекет ете алатын, азаматтығы бар |
|Ұлт. |қоғам мүшелерінің жиынтығын айтамыз. |
| |Адамдардың тарихи отанынан өзге жерлерде тұратын |
|Халық. |бөлігі. |
| |Қазақстан үшін қазақтар |
|Мемлекет. |Қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін |
| |бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және |
|Диаспора |сақтайтын негізгі институт. |
| |Белгілі бір аумақты мекен еткен, өзіне тән шаруашылық |
|Автохтонды ұлт |жүргізу ерекшелігі бар, өзінің тарихи дәстүрлері |
| |қалыптасқан, тілі, мәдениеті, ,ұлттық психологиясы |
| |айшықтана көрініс беретін адамдар қауымдастығының |
| |орнықты формасы. |
| |Адамдардың еркі бойынша емес, табиғи және тарихи |
| |үдерістер нәтижесінде пайда болған әлеуметтік |
| |топтасудың айрықша түрі. |

8. Үйге тапсырма:§ 18. 1-2 тапсырмалар.
9. Бағалау:

Сыныбы__________
Мерзімі __________
Сабақтың тақырыбы:§ 19-20. Отбасы және жастар.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға отбасы, отбасы түрлері мен атқаратын
функцияларына, отбасындағы бала мен ата-ана құқығына сипаттама беру.
Тәрбиелік: оқушыларға оқушыларды болашақ отбасы өміріне, оның алдындағы
жауапкершілікке тәрбиелеу. Өмір сүруге даярлау, құқықтық тәрбие беру.
Дамытушылық: отбасы, неке туралы құқықтың негіздерін баяндау арқылы
оқушылардың қызығушылығын арттыру және жауапкершілігін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру

Сәйкестендіру сұрақтары.
|Ұғым |Анықтамалар |
|Этнос |Белгілі бір географиялық ортада тұрып, әлеуметтік |
| |белсенді және жүйелі әрекет ете алатын, азаматтығы бар |
|Ұлт. |қоғам мүшелерінің жиынтығын айтамыз. |
| |Адамдардың тарихи отанынан өзге жерлерде тұратын |
|Халық. |бөлігі. |
| |Қазақстан үшін қазақтар |
|Мемлекет. |Қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін |
| |бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және |
|Диаспора |сақтайтын негізгі институт. |
| |Белгілі бір аумақты мекен еткен, өзіне тән шаруашылық |
|Автохтонды ұлт |жүргізу ерекшелігі бар, өзінің тарихи дәстүрлері |
| |қалыптасқан, тілі, мәдениеті, ,ұлттық психологиясы |
| |айшықтана көрініс беретін адамдар қауымдастығының |
| |орнықты формасы. |
| |Адамдардың еркі бойынша емес, табиғи және тарихи |
| |үдерістер нәтижесінде пайда болған әлеуметтік |
| |топтасудың айрықша түрі. |

3. Білімдерін жан жақты тексеру
1. Қазақстанның ұлттық құрамы.
2. Ұлтаралық қатынастар дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Отбасы құрудың басты мақсаты.
2. Некеден тыс қалу және оның себептері мен салдары.
3. Отбасының тұрпаты.
4. Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас.
Отбасы-ерлі-зайыптылардың, ата-аналардың, балалардың және басқа
туыстардың арақатынасын реттейтін нормалардың, тәртіп үлгілерінің
жиынтығымен сипатталатын әлеуметтік институт.
Отбасының бірнеше түрі болады.

Неке – отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдің ерікті және тең
одағы. Некеге отырған ерлі – зайыптылар бірі-бірінің алдында белгілі бір
құқықтарға ие болады және міндеттер орындайды. Неке міндетті түрде тіркелуі
керек.Тек тіркелген некеде тұрғандардың әрекеттері заңды болады.
Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы заңы бойынша неке жасы
ерлермен әйелдер үшін онсегіз жас болып белгіленген.
Отбасын құру ұстанымдары.
o Ер мен әйелдің некелік одағының еріктілігі;
o Отбасындағы ерлі-зайыптылар құқықтарының теңдігі;
o Бөгде адамдардың отбасы ісіне араласуын болдырмау;
o Отбасының ішкі мәселелерін келісіп шешу;
o Балалардың отбасында тәрбие алуына және олардың қамына көңіл бөлу;
o Кәмелетке толмаған және еңбекке қабілетсіз отбасы мүшелерінің
құқықтары мен мүдделерінің қорғалуына көңіл бөлу;
o Отбасы мүшелері құқықтарының сот арқылы қорғалуының қамтамасыз етілуі;
o Отбасындағы салауатты өмір салтын қолдау;
o Отбасы мүшелерінің бір-бірінің қамын ойлауы;

Жыныстық байланыстарына қарай отбасылар

Моногамды отбасы
Полигамды отбасы

Отбасы мынадай функция атқарады:
❖ Бала өсіріп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз ету.
❖ Баланы әлеуметтенуге, қоғамда өмір сүруге дайындау.
❖ Отбасы мүшелерін баспанамен, көлікпен, киіммен, тамақпен, үй
заттарымен, оқуға, еңбек етуге қажетті жабдықтармен, тағы да басқа
материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету.
Көптеген адамдар «отбасы құрудың негізі-махаббат» деп есептейді.
Дегенмен ерлі-зайыптылар арасындағы қатынастарда жауапкершілік пен сенімнің
де атқаратын рөлі аз болмаса керек.
Сенім – отбасы шеңберінде әрекет ететін азаматтық құндылықтардың
маңыздылардың бірі.Сенім болған отбасының шаңырағы биік, босағасы берік
болады.

6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Отбасын құрудың негізгі ұстанымдарын ата?
2. Отбасының атқаратың функциялары қандай?
3. Ерлі-зайыптылар арасындағы сенім мен теңдіктің мәні неде деп
ойлайсындар?
7. Жаңа материалды бекіту:
Сөзжұмбақ

т о л ы қ
к е ң е й т і л г е н
м а х а б б а т
б а л а
с е н і м
м о н о г а м д ы
Сөзжұмбақ сұрақтары.
1. Ата-анасы және балалары бар отбасы.
2. Ата-анасы балаларынан басқа туыстары қосылып өмір суріп жатқан
отбасы.
3. Отбасын құрудың негізі.
4. 18 жасқа толмаған адам.
5. Отбасы шеңберінде әрекет ететін азаматтық құңдылықтардың
маңыздыларының бірі.
6. Бір әйел мен бір ердің некелік одағы.

8. Үйге тапсырма: § 19-20. Отбасы және жастар.1-7 тапсырмалар.
9. Бағалау:

Сыныбы _________
Мерзімі __________
Сабақтың тақырыбы:§ 21. Саясат және билік.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға саясат, саяси жүйе, билік бөлісу ұстанымдарының
мазмұнымен таныстыру, азаматтардың мемлекеттік істерге, билікке араласудағы
рөлін құқықтық мәртебесін, қоғамдағы орнын ашып көрсету.
Тәрбиелік: өз құқығын дұрыс пайдалануға, өзгенің құқығын сыйлауға, мемлекет
істеріне белсене қатысуға үйрету.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Отбасына қатысты Қазақстанның демографиялық саясатының мәні неде?
2. Қазақстан Республикасы неге отбасының тұрақты болуына, онда
балалардың көбірек болғанына мүдделі?
3. Отбасындағы қатынастар.
3. Білімдерін жан жақты тексеру

1. Отбасының қандай тұрпаттары бар?

Жыныстық байланыстарына қарай отбасылар

Моногамды отбасы
Полигамды отбасы

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Саясат.
2. Саяси жүйе.
3. Халық-билік қайнары.
Саясат (грек. Politika-мемлекеттік, қоғамдық іс) – адамдардың бұқарамен,
қоғамдық бірлестіктермен, жеке адамдармен бірге мемлекет пен билікке
қатысты мәселелерді шешуге бағытталған қызметінің ерекше түрі.
Саясат пен айналысатын адам сипаты және мүдделері жағынан әртүрлі, көптеген
параметерлері бойынша біріне –бірі ұқсамайтын адамдармен және топтармен
жұмыс істейді. Саясатта ыждағаттылықпен шешілуге тиісті мәселелелерге
шетелдермен жасалатын қатынастар, ұлтаралық және этносаралық байланыстар,
ұлттық диаспоралардың мәдениетіне, тіліне, дәтүріне қатысты мәселелер
жатады.
Саяси жүйе деп шеңберінде саяси өмір өтіп жататын және мемлекеттік билік
жүзеге асырылатын институттар жүйесін айтамыз. Саяси жүйе саяси билікке
қатыстының бәрін-саяси ұйымдастыруды, саяси нормаларды біріктіреді, саяси
көзқарастырады, тұжырымдамаларды, дәстүрлерді қалыптастырады.
Билік деп жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың әрекетіне, тәртібіне,
олардың қоғамдық қызметінің сипаты мен бағытына әсер ете алуынан көрініс
беретін адамдар арасындағы еріктік қатынастардың ерекше формасын айтамыз.
Билік- басқаруға келген адамның немесе адамдар тобының өз еркін іске асыру
қабілеті.Мемлекеттік билік біреу ғана. Оның қайнары-халық.

Демократиялық ұстанымдарды жүзеге асырудың басты кепілі-халықтың саяси
сауаттылық деңгейі болып табылады.
Заңның орындалуының халық сайлаған депуттатар тарапынан бақылауынан көрініс
береді.
Белгілі бір аумақты мекен еткен тұрғындардың механикалық жиынтығы халық
бола алмайды. Римдік шешен, ойшыл, мемлекет қайраткері Цицерон (б.з.д. 106-
43): «...халық дегеніміз- белгілі бір жағдайлармен бірігіп қалған
адамдардың кез келген жиынтығы емес, құқық және мүдделердің ортақтығы
мәселелерінде келісіп, бірге әрекет ете алатын адамдардың жиналуы»,-деген
болатын.
Халық ұғымына қатысты қалыптасқан түсінікте халықтың қасиеттілігі,
асқақтығы дәріптеледі. Халықты жеңу, жойып жіберу мүмкін емес, ол бәрібір
түбінде әр нәрсені өз орнына қоятын фактор деп қарайды. «Көп – қорқытады,
терең- батырады» деген халық мақалы да осыны меңзейді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Тарих сабағында алған білімдерін пайдалана отырып, халық ұғымына
қатысты ойларын ортаға салу.
2. Саясат дегеніміз не?
3. Саяси жүйе дегеніміз не?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Билікті бөлісу ұстанымдары дегеніміз не?
2. Билік дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§ 21. Саясат және билік.
9. Бағалау:

Сыныбы___________
Мерзімі ___________
Сабақтың тақырыбы:§ 22-23. Демократия халық билігі
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға демократия ұғымына, демократияның қозғаушы
күштеріне,демократиялық емес режімдер: авторитаризм, тоталитаризм
ұғымдарына түсінік беру.
Тәрбиелік: демократия халық билігі болғандықтан, оқушылар өз ойын ашық
айтуға, саяси өмірге белсене араласуына ықпал ете отырып, патриоттыққа
тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушыларға халық билігі, сөз бостандығы жайлы түсінік
қалыптастыра отырып, олардың ой – пікірін айта білу белсенділігін арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Саясат дегеніміз не?
2. Билік деп нені айтамыз?
3. Халық – билік қайнары деген ұғымды қалай түсінесіңдер?
3. Білімдерін жан жақты тексеру
1. Қайткенде халық өзінің қуатын сақтап қалады, өзін-өзі қорғай алатын
күшке айналады?
2. Жергілікті (облыстық, қалалық, аудандық) саяси билік және басқару
институттарын атаңдар.
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Демократия ұғымы.
2. Халық еркінің байқалу тетіктері.
3. Демократияның қозғаушы күштері.
4. Демократияның орнығуына қажетті шарттар.
5. Демократияның негізгі белгілері.
6. Демократиялық емес режімдер.
Мыңдаған жылдар бойы адамдар бірлесіп өмір сүрудің неғұрлым
жетілдірілген, әлеуметтік әділетті жолдарын іздестіріп келеді. Сол
ізденістің қорытындысы ретінде адамзат қауымы адамдардың бірлескен қызметін
басқарудың бүгінгі таңда ең ұтымды деп есептелініп отырған әдісі –
демократияны ойлап шығарды.
Ежелгі грек философы Демокрит (б.з.д. 460-370 жж.). «Құлдықтан
бостандықтың артықшылығы қандай болса, монархиядағы бақытты өмірден гөрі
демократиялық мемлекеттегі кедейліктің артықтығы соншама», - деп есептеген
екен.
Демократия – халықтың билік қайнары ретіндегі танылуын негіз еткен,
қоғамның саяси ұйымдасу формасы.
Демократиялы қоғамда азаматтарға шынайы құқықтар мен еркіндіктер,
мемлекеттік мәселелерді шешуге қатысу мүмкіндіктері беріледі.
Демократия дегеніміз – халықтың еркі немесе билігі. Бұдан: «халық
өзінің еркін қалай көрсетеді және билігін қалай жүзеге асырады?» - деген
сұрақтар туады. Бұл сұрақтардың алғашқысына: «Халық өзінің еркін өзі
шығарған заңдар арқылы білдіреді», - деп, екіншісіне: «Халық биліктің өзі
сайлаған депутаттары арқылы жүзеге асырады», - деп жауап беруге болады.
Заңдарды халық сайлаған қалаулылар жасайды. Заңдардың ішіндегі ең негізгісі
– Конституция.
Демократия ұстанымдарының орнығу үдерісінің тез немесе баяу жүруі екі
түрлі саяси күштің арасалмағына және олардың бір-біріне қатысты тұрғыларына
тәуелді.
Біріншісі – билік иелері – ел басшысы, парламент, атқарушы және сот
билігінің тұтқаларын ұстап отырған мемлекеттік шенеуніктер мен солардың
айналасындағы түрлі баспалдақтағы әкімдер.
Екінші күш – демократияны қолдайтын, оған мүдделі күш. Ол – халық.
Демократияның орнығуына қажетті шарттар:
- Азаматтардың тең дәрежеде билікке араласуын қамтамасыз ету үшін еркін
және әділ сайлау жүйесі болуы;
- Мемлекеттің ішкі-сыртқы саясаты дұрыс болуы және сауатты басқарылуы
үшін балама идеяларымен билік басындағылардың қателерін түзеп, дұрысын
қолдап, қоғамды прогресс жолына түсірудің барлық тетіктерін қозғап
отыратын қоғамдық бірлестіктердің, солардың ішінде, саяси партиялардың
белсенді әрекет етуі;
- Экономикалық дамудың жеткілікті деңгейде деңгейде жоғары болуы. Ол
үшін отандық өнеркәсіптің дамуына жағдай жасау,
- Бұқараны дұрыс бағыттап, саяси ақпаратпен қамтамасыз етіп, олардың
дұрыс шешім қабылдауына, саяси сауатын арттыруына көмектесетін
тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының болуы;
- Саяси мәдениет деңгейінің жоғары болуы, саяси шараларға бұқараның
саналы түрде қатысуы, қалауын сауатты білдіре алуы;
- Адам құқықтарының сақталуын қамтамасыз ететін тәуелсіз сот билігінің
болуы шарт.
Демократиялық мемлекетте құқықтар мен еркіндіктер елдің негізгі заңы
болып табылатын конституцияда бекітіледі.
Тұжырымдамалар мен модельдердің көп болуына қарамастан, демократиялық саяси
режімнің негізгі белгілерін төмендегіше көз алдына келтіруге болады:
- Тұлғаның азаматтық, саяси және әлеуметтік кепілдіктері қамтамасыз
етіледі;
- Саяси билік көпшіліктің қолында болады.
- Билік еркін сайлау жүргізу арқылы түзіледі;
- Көпшілік азшылықтың оппозиция құру, басқарып отырған режімнің
әрекеттерін сынау, оны келесі сайлауда ауыстыру құқығын сыйлайды;
- Мемлекеттік билік институттарының құрылымы билік бөлу ұстанымына
негізделеді;
- Партиялардың өзара бәсекеге түсе алуын қамтамасыз ететін саяси жүйе
болады.
Демократия болмаған елде демократиялық емес режімдер орнайды.
Демократияға қарама-қарсы тұрған саяси жүйе – тоталитаризм.
Тоталитаризм (лат. Totalitas – тұтастық, толықтық) – қоғам өмірінің барлық
аяларына бақылау жасайтын, демократиялық ұйымдарға тиым салатын,
конституциялық құқықтар мен еркіндіктерді аяққа таптап, прогресшіл күштерге
қарсы қуғын-сүргін жүргізетін мемлекеттік басқару формасы.
Авторитаризм (лат. Au дан )жалғау), toritas – билік, ықпал) –
азаматтық, демократиялық қоғамның және тоталитарлық режімнің нышандары
араласып жүретін, осы екеуінің ортасында тұрған саяси жүйе.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
7. Жаңа материалды бекіту:
8. Үйге тапсырма:§ 22-23. Демократия халық билігі.
9. Бағалау:

Сыныбы__________
Мерзімі __________
Сабақтың тақырыбы:§ 24-25. Мемлекет функциялары, құрылымы мен басқарылуы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға мемлекеттің атқаратын функциялары мен мемлекетті
басқару формаларына түсінік беру.
Тәрбиелік: оқушыларды өз ойын ашық айтуына, саяси өмірге белсене
араласуына ықпал ете отырып,патриоттыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Демократияның орнығуына қандай шарттар қажет.
2. Демократияның негізгі белгілерін ата?

3. Білімдерін жан жақты тексеру
Демократиялық емес режімдер

Тоталитаризм
Авторитаризм

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Мемлекеттің атқаратын функциялары.
2. Мемлекетті басқару формалары.
Мемлекет бірқатар маңызды функциялар атқарады. Бұдан екі ғасыр бұрын
өмір сүрген ағылшын экономисі Адам Смиттің тұжырымдауы бойынша, табиғи
еркіндік жүйесіне сәйкес, мемлекет аса маңызды да нақты және түсінікті үш
функцияны атқаруы керек.
• Қоғамды күш көрсетуден және өзге тәуелсіз қоғамдардың басып кіруінен
қорғау;
• Мүмкіндігіне қарай, қоғамның әр мүшесін әділетсіздіктен және сол
қоғамның өзге мүшелерінің тарапынан болатын езгіден сақтау;
• Жекелеген адамдар мен шағын топтардың мүдделеріне қызмет етпейтін,
белгілі бір қоғамдық мекемелер ұстау;
Аталған функцияларды орындау үшін мемлекетке билік органы, басқару
органы, күштеп бағындыру органы және сот керек.Үкімет ерікті қоғамды
нығайту бағытында шаралар шүргізуі тиіс.
Өрениет тарихын саралап қарасақ, мемлекетті басқаруға жіберілетіндердің
төмендегідей ықтималдылығы болуы керек екендігін көреміз.Бірінші жағдайда-
билік атадан балаға мұра ретінде қалдырылады. Екінші жағдайда- билік
тізгінін ұстайтын адам билікке ұмтылушылар арасынан еркін сайлау жүргізу
арқылы таңдалады.Үшінші жағдайда- қастандық, бүлік, төңкеріс жолдарының
бірімен билікті әлдекімдер күшпен басып алуы мүмкін. Жоғарыда аталған
билікке қол жеткізудің мүмкін болатын үш жолының алғашқы екеуі заңды,
үшіншісі заңсыз болып табылады.

Монархия- абсолюттік және конституциялық болып екігебөлінеді. Абсолюттік
монархия деп мұраланған тақ иесінің (монархтың) ешқандай заңдармен
шектелусіз, өз қалауынша дара билік жүргізуін айтамыз.
Конституциялық монархия деп аталатын басқару формасындағы елдердің
алдыңғы легінде қазір Ұлыбритания, Жапония сияқты мемлекеттер тұр.
Республикалық басқару- парламенттік және президенттік болып екіге
бөлінеді.Мемлекетті басқарудың парламенттік жүйесін қабылдап алған елдерде
парламенттегі орындардың көпшілігін сайлауда жеңіп алған партия мен партия
коалициясы басқарады. Парламенттік басқару жүйесінде саяси партиялар үлкен
рөл атқарады.
Мемлекетті басқарудың президенттік формасында президенті және
парламентті халық сайлайды, заңды билік пен атқарушы билік арақатынасы
өзгереді, ел президенті мемлекеттің де, үкіметтің де басшылығын өз қолына
алады.
Диктатурада қоғамның даму үдерісі көп қырлы және көп нұсқалы болып
келеді.Диктаторлық саяси режімде мемлекет билігі бір адамның немесе әлдебір
себептермен байланысқан адамдар тобының қолында болады да, зорлық пен
террорға сүйеніп әрекет етеді.
Диктатура (лат. diktare-нұсқау беру) –бір қолға шексіз биліктің
жинақталуы, заңды аяққа баса отырып, күш көрсету арқылы мемлекет басқаруды
жүзеге асыру.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Мемлекет қандай функциялар атқарады?
2. Мемлекеттің қандай басқару формалары бар?
3. Мемлекттік басқарудың заңсыз жолы қандай?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қазақстан Республикасында мемлекетті басқарудың қандай формасы
қолданылады?
2. Мемлекетті басқарудың президенттік пен парламенттік басқару
формаларының арасындағы ұқсастықтармен ұстанымды айырмаларды
атандар?
8. Үйге тапсырма:§ 24.Мемлекет функциялары,басқару формалары.
9. Бағалау:

Сыныбы_____________
Мерзімі _____________
Сабақтың тақырыбы:§ 24-25. Мемлекет функциялары, құрылымы мен басқарылуы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға мемлекеттің құрылым түрлеріне: унитарлы мемлекет,
федерация және конфедерация түрлеріне түсінік беру.
Тәрбиелік: оқушыларды өз ойын ашық айтуына, саяси өмірге белсене
араласуына ықпал ете отырып,патриоттыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. А.Смиттің сипаттамасы бойынша мемлекеттің қандай атқаратын
функциялары бар?
2. Билікке келудің қандай жолдары бар?
3. Монархия дегеніміз не?
4. Президенттік пен парламенттік басқару формасының ұстанымдарын
атандар?
5. Диктатура дегеніміз не?

3. Білімдерін жан жақты тексеру

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Мемлекеттік құрылудың әртүрлілігі.
2. Унитарлы мемлекет
3. Федерация және конфедерация
Биліктің орталықтандырылу деңгейіне қарай көпұлтты мемлекеттер мен
мемлекетаралық одақтардың құрылымдары әр түрлі болады.
Көпшілік елдерде билікті орталық (ұлттық) және жергілікті органдар
арасында саяси және әкімшілік шекараластыру жүзеге асырылған.Әр ел
өзгелерден биліктің орталықтандырылу деңгейімен ерекшеленеді.
Негізгі билік орталық үкіметтің уысына шоғырланған, өңірлік және
жергілікті органдарға, заңға сай, белгілі бір мөлшерде билік берілгенімен
олар орталыққа тәуелді және оған есеп беретін құрылымды мемлекетті унитарлы
мемлекет дейміз.Биліктің бұлай бөлінуінде орталық үкімет толығымен егеменді
әрекет етеді, халықаралық және ішкі істерде конституцияға сай, толыққанды
билік жүргізеді.
Дүние жүзіндегі унитарлы мемлекеттер қатарында Франция, Жапония, Түркия,
Иордания, Уругвай, т.б. бар.
Федерация (лат.foedaratio- одақ, бірлестік)-бірнеше мемлекеттік
түзілімдердің бірігіп, бір одақтық тұтастықты құрауынан тұратын мемлекеттік
құрылу түрі.
Федерацияның аумағы оған кіретін мемлекеттік түзілімдер аумақтарының
жиынтығынан тұрады.
Федерациялық мемлекеттердің үлкен бір тобы ұлттық аумақтық ұстаным
бойынша құрылған. Олардың ішіндегі ең ірісі-Ресей Федерациясы. Ресей
Федерациясында аумақтық-әкімшілік бірліктерден басқа, ұлттық белгілері
бойынша түзілген 21 республика бар.
Конфедерация (лат. Confoederare –шартпен байланысқан, біріккен)-
тәуелсіздігін сақтай отырып, өздерінің кейбір әрекеттерін үйлестіру үшін
біріккен мемлекеттердің одағы.
Конфедерациялық одаққа біріккен елдер, әдетте, сыртқы саясатты бірігіп
жүргізеді, көбіне әскери одақтар құрады. Конфедерацияның құрамына кемінде
екі, кейде ондаған елдер кіруі мүмкін. Дүние жүзіндегі ең ірі
конфедерацияның мысалы ретінде Ұлыбритания Достығын алуға болады.Бұл саяси-
экономикалық бірлестікке 49 тәуелсіз мемлекет және Ұлыбританияға, Аустралия
мен Жаңа Зеландияға тәуелді аумақтар кіреді. Достастықтың орталығы-
Ұлыбритания.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Унитарлы мемлекет дегеніміз не?
2. Дүниежүзіндегі унитарлы мемлекет қатарына қандай мемлекеттер
кіреді?
3. Федерация дегеніміз не?
7. Жаңа материалды бекіту:
Конфедерация дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§ 25. Мемлекеттің құрылым түрлері: унитарлы мемлекет,
федерация және конфедерация.
9. Бағалау:

Сыныбы__________
Мерзімі __________
Сабақтың тақырыбы:§ 26. Қоғамдық бірлестіктер.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға қоғамдық бірлестіктер, олардың түрлері, саяси
партиялар мен олардың жіктелуін баяндау.
Тәрбиелік: оқушыларды өз ойын ашық айтуына, саяси өмірге белсене
араласуына ықпал ете отырып,патриоттыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Унитарлы мемлекет дегеніміз не?
2. Дүниежүзіндегі унитарлы мемлекет қатарына қандай мемлекеттер кіреді?
3. Федерация дегеніміз не?

3. Білімдерін жан жақты тексеру
1. Конфедерация дегеніміз не?

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қоғамдық бірлестіктер.
2. Саяси партиялар.
3. Саяси партиялардың жіктелуі.
Басқарудың демократиялық әдістерінде қоғам өміріне халық бұқарасы
араласып отырады. Бұқара түрлі ұйымдарға, топтарға, ассоцияларға,
партияларға бірігеді.

Партия дегеніміз- белгілі бір әлеуметтік топтың, таптың, ұлттың мүддесін
қорғау үшін біріккен қоғамның белсенді ұйымдасқан бөлігі. Саяси партиялар
алдына айқын мақсат қояды, өздерінің идеологиялық ұстанымдарын ұстана
отырып, мемлекеттік билікті жүзеге асыруға, қоғамның саяси өміріне және
ұйымдастырылуына әсер етеді.
Саяси партияның өзге қоғамдық бірлестіктен ұстанымды айырмашылықтары
болады.
Олар мыналар:
❖ Саяси партияның негізгі мақсаты- билік үшін күрес жүргізу;
❖ Саяси партия жұмысының негізгі ұстанымдары оның жарғысында
көрсетіледі;
❖ Саяси партияға мүшелік индивидуалды және есепті болады;
❖ Саяси партияның мақсаты мен міндеттері бағдарламалық құжаттарында
түйінделеді;
❖ Саяси партияның өзінің рәміздері мен атрибуттары болады.

Авангардтық партияларға централизм, қатаң субординация, төменгі
органдардың жоғары органдарға сөзсіз бағынуы тән. Мұндай партия белгілі бір
тарихи жағдайларда тоталитарлық партияға айналады.
Парламенттік партиялардың мақсаты- саяси билікті жеңіп алу. Алайда олар
мемлекеттік құрылғылардағы көпшілік орынды сайлауда жеңіп алуға тырысады.
Бұл партиялар қоғам мен мемлекеттік саясатын ашық талқылайды, кеңестер
береді, өз шешімдерін ұсынады, жүргізіліп жатқан шараларға қарсылықтарын
ашық білдіреді.
Саяси партиялар дегеніміз – уақыт өткен сайын елдегі және дүниежүзіндегі
даму үдерістерін ескере отырып, өзгеріп отыратын, қоғамдағы саяси белсенді
адамдардың динамикалық ұйымы болып табылады.
Саяси партиялардың атқаратын негізгі иіндеттері:
-қоғамдағы түрлі әлеуметтік топтардың арасында делдалдық қызмет атқарады;
-сайлау науқанын идеялық және ұйымдық жағынан қамтамасыз етеді;
-депутаттық кандидаттар ұсынады.
Түрлі әлеуметтік топтар өкілдерінің ортақ мүдделеріне қарай бірігуінің
формалары мен түрлері қоғамдық ұйымдар деп аталады. Оларға – одақ, ұйым,
қоғам, қозғалыс, ассоциация, комитет гильдия, т.б. жатады. Көпшілік
жағдайда олардың қызыметтерінің сипаты «халықтық», «азаматтық», «бұқаралық»
деген анықтаушы сөздермен айқындалады. Қазақстанның бұқаралық ақпарат
құралдарында қоғамдық бірлестіктердің бұл түрін үкіметтен тыс ұйымдар (ҮТҰ)
деп те атайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қоғамдық бірлестіктер саяси сипатына қарай нешеге жіктеледі?
2. Саяси партия дегеніміз не?
3. Саяси партияның өзге қоғамдық бірлестіктерден қандай қағидалы
айырмашылықтары бар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Саяси партия мен қоғамдық ұйымдардың арасындағы ұстанымды айырманы
салыстырындар?
2. ҚР саяси партияларды атандар?
3. Саяси партиялар қалай жіктеледі?
8. Үйге тапсырма:§ 26. Қоғамдық бірлестіктер.
9. Бағалау:

Сыныбы ____________
Мерзімі ____________
Сабақтың тақырыбы:§ 27. Саяси мәдениет.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға саяси мәдениет ұғымы, діл, популизм, бұқаралық
ақпарат құралдары және олардың атқаратын қызметі туралы түсінік беру.
Тәрбиелік: оқушыларды өз ойын ашық айтуына, саяси өмірге белсене
араласуына ықпал ете отырып,патриоттыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Саяси партия мен қоғамдық ұйымдардың арасындағы ұстанымды айырманы
салыстырындар?
2. ҚР саяси партияларды атандар?
3. Саяси партиялар қалай жіктеледі?
3. Білімдерін жан жақты тексеру
1. Үкіметтік емес қоғамдық бірлестіктерге сипаттама беріндер?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Саяси мәдениет.
2. Бұқаралық ақпарат құралдары.
Саяси мәдениет деп азаматтардың саяси білімінің, бағаларының және
әрекеттерінің деңгейі мен сипатының, саяси қатынастарды ретке келтіретін
әлеуметтік құңдылықтардың, дәстүрлердің және нормалардың мазмұны мен
сапасына сәйкестігін айтамыз.
Саяси мәдениеттің негізінде қоғам мүшелерінің саяси құндылықтарды
игеруін қамтамасыз етуге бағытталған қызметі- саяси тәрбие жүзеге
асырылады. Жеке адам өзінің азаматтық сапалық қасиеттерін, саяси ынтасын,
белгілі мәселелерді шешу белсенділігін көрсеттеді, өзінің тәртібін саяси
нормалар мен демократиялық институттарға саналы және ерікті түрде
бағындырады.
Саяси мәдениет- әлеумметтік қауымдастықтар мен жекелеген адамдардың
саясат аясында іс жүргізу тәжірибесі, тарихи жады, өздерінің саяси
тәртіптеріне әсер еттетін бағдарлары.
Діл (орыс. Менталитет, лат. mens-ақыл, ойлау, ой бейнесі, жан құрылымы)
– ұжымдық және жеке сана тереңдігінің деңгейі, жеке адамның немесе
әлеуметтік топтың әрекетке, ойлауға, дүниені белгілі бір бейнеде қабылдау
мен сезінуге дайындығының, құлшынысы мен зауқының жиынтығы. Ділдің
қалыптасуы бұқараның саяси мәдениеті мен құқықтық білім денгейіне,
идиологиялық шаралардың бағыттарына, әлеуметтік құрылым мен адамның өмір
сүрген ортасына байланысты. Тиісінше, туынды сана ретінде адамның өзі ділді
қалыптастырады.
Популизм (лат. popuius- халықтың, бұқараның құқықтары мен мүдделері үшін
күрес)- бұқараға негізсіз уәделер беру танымал болуға тырысу
әрекеті.Популистер қашанда, қай елде болмасын, аз болмаған. Олардың саяси
мәдениеті төмен елдерде тіпті көп болуы заңды.
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) –халық бұқарасына ақпарат жеткізудің
қазіргі замандық арналары- баспасөз, теледидар, радио, өзге де дыбыс және
бейне тарату құралдарының жиынтығы. БАҚ-тың қайсысы болса да бұқараны елде
және одан тыс жерлерде болып жатқан саяси және өзге оқиғалармен таныстыра
отырып, ақпараттық-ағартушылық қызмет атқарады.БАҚ-тың қоғамда саяси ахуал
қалыптастыруда, демократиялық мәдениетті орнықтыруда, халықты бұрмалаусыз
ақпаратпен қамтамасыз етуде, саяси сананы өсіруде атқаратын рөлі өте үлкен.
Сондықтан БАҚ- ты кейде биліктің төртінші тармағы деп атайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Саяси мәдениетті көтеру үшін қандай шаралар жүргізілуі керек?
2. Діл деген не және оның саяси мәдениетпен арақатынасы қандай?
3. БАҚ деген не?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Діл және популизм ұғымдарына түсінік бер?
8. Үйге тапсырма:§ 27. Саяси мәдениет.
9. Бағалау:

Сыныбы ____________
Мерзімі ____________
Сабақтың тақырыбы:§ 28. Қазақстан Республикасы: саяси сипаттама
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға егемендіктің сипаты. Тәуелсіздік егемендіктің
халықаралық қатынастардағы көрінісі екнін түсіндіру. Қазақстан Республикасы
– демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде
танылатыны жайлы баяндау.
Тәрбиелік: оқушыларды өз ойын ашық айтуына, саяси өмірге белсене
араласуына ықпал ете отырып, патриоттыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Саяси мәдениет дегеніміз не?
2. Діл, популизм ұғымдарына сипаттама беріңдер.
3. БАҚ – дегеніміз не?
3. Білімдерін жан жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Егемендіктің сипаты.
2. ҚР – сы демократиялық мемлекет.
3. Зайырлы мемлекет.
4. Құқықтық мемлекет.
5. Әлеуметтік мемлекет.
Егемендік (орыс. суверинитет, франц. souverainete – жоғары билік) –
мемлекеттік биліктің бірлігін, жоғарылығын және дербестігін айқындайтын
мемлекеттің мәні. Бұл ұғым мемлекеттің өз билігін өз қолына алуын, өзінің
аумағына, жер қойнауындағы қазба байлықтарына, суға, аспан кеңістігіне
иелік етуін, экономикасын басқаруын, ішкі және сыртқы саясатын дербес
жүргізуін білдіреді.
Мемлекеттік биліктің бірлігі қазіргі Қазақстанда тек бір ғана
мемлекеттік биліктің болу мүмкіндігінен және бар екендігінен, оның тәуелсіз
биліктерге бөлінбейтінінен көрінеді.
Мемлекеттік биліктің жоғарылығы оның ел аумағында толық тәртіп орната
алатын лауазымды адамдарға, азаматтарға, ұжымдарға, заңды тұлғаларға
құқықтар беріп, міндеттемелер жүктейтін конституциялық және іс жүзіндегі
қабілетін көрсетуімен сипатталады.
Мемлекеттік биліктің дербестігі оның өзгеге бағынышты болмауының,
өздігінен әрекет ете алмауының сыртқы саясаттағы құқық субъектілігінің және
мемлекетаралық қатынастардағы егемендігнің белгісі болып табылады.

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында Қазақстан
республикасына саяси сипаттама берілген. Ол сипаттаманың аса маңызды
қағидаларының бірі, Конституцияның 1- бабының 1- тармағында көрсетілгендей,
«Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны» болып табылады. Бұл ашық және
азаматтық қоғам құрудың бастамасын көрсетеді.
Демократиялық мемлекет ұғымы – алдымен конституция қабылдап, тікелей
мемлекет басшысын және парламентті сайлауға, өкілетті мерзімі біткен соң
оларды ауыстыруға болатынын білдіретін және халықтың құрылтайшылық билігі
үстемдік ететін, мемлекетті республикалық құрылыстағы құрылым ретінде
танытатын ұғым.
Зайырлы мемлекет- азаматтардың дін ұстануы еркіндігі мен діни
мекемелердің мемлекеттен бөлектігін білдіреді. Дін мемлекеттік идеологияға
ықпал ете алмайды. Қазақстанда мемлекеттік немесе міндетті дін жоқ. Діни
негізде партиялар құруға жол берілмейді.
Елдегі дін ұстану бостандығы мен діни бірлестіктердің жұмысын реттейтін
заңдылықтарды мемлекет белгілейді және бақылайды. Қазақстан аумағында
шетелдік діни бірлестіктердің жұмыс істеуі, олардың республикадағы діни
ұйымдардың жетекшілерін тағайындауы тек тиісті мемлекеттік органдардың
келісімі бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
Құқықтық мемлекет – Қазақстан Республикасы алдында мақсат етіп қойып
отырған сапалық қасиет. Бұл нысана бойынша барлық органдар мен лауазымды
адамдардың қызметі құқық нормаларына сай реттеледі. Заң бәрінен де жоғары
тұрады. Лауазымына немесе өзге артықшылықтарына қарамастан, заң алдында
барлық адам тең. Қоғам заңмен реттеліп отыратын егеменді ұйым ретінде бір
қалыпты, орнықты дамиды.
Конституциялық мемлекет – құқықтық мемлекеттің бастауы әрі шарты. Оның
негізгі ұстанымдары азаматтар үшін: «заңда тиым салынбағанның бәріне
рұқсат», мемлекеттік лауазым иелері үшін: «заңда нақты не көрсетілсе, соған
ғана рұқсат» деп тұжырымдалады.
Мемлекеттің әлеуметтік сипаты өз азаматтарына конституция бойынша
кепілдік берілген білім алу, денсаулық сақтау, ғылым мен мәдениетті дамыту,
тұрғындардың шұғылданушылығын қамтамасыз ету, еңбекті қорғау, әлеуметтік
қамсыздандыру және табысы аз тұрғындар тобын қорғау сияқты әлеуметтік
шараларды жүзеге асыруынан көрінеді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Мемлекеттік биліктің бірлігі, жоғарылығы және тәуелсіздігі деген
ұғымдар нені білдіреді?
2. Зайырлы мемлекет, әлеуметтік мемлекет және құқықтық мемлекет
ұғымдарына сипаттама беріңдер.
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Кесте арқылы тәуелсіздік пен егемендік ұғымдарын салыстыр.

|Егемендік |Тәуелсіздік |
| | |

8. Үйге тапсырма:§ 28. Қазақстан Республикасы: саяси сипаттама.
9. Бағалау:

Сыныбы______________
Мерзімі ______________
Сабақтың тақырыбы:§ 29. Құқық туралы жалпы түсінік.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға әлеуметтік норма мен құқықтық норма ұғымдарына
түсінік беру. Құқық пен заң арсындағы байланыстарды түсіндіру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Мемлекеттік биліктің бірлігі, жоғарылығы мен тәуелсіздігі деген
ұғымдар нені білдіреді?
2. Зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет ұғымдарына қысқаша сипаттама
беріңдер?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Конституциялық мемлекет дегенді қалай түсінесіңдер?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Әлеуметтік нормалар.
2. Құқық және мемлекет.
3. Құқық жүйесі.
4. Құқықтың қоғам өміріндегі ролі.
5. Құқық және заң.
Қоғамдық ортада адамдардың өздерін ұстау ережелерінің жиынтығын
әлеуметтік нормалар дейміз.
Әлеуметтік нормалар адам өмірінің барлық жағын – оның қоғамық қызметін
атқару кезінде немесе тұрмыстағы өмірінде өзге адамдармен қарым-қатынас
жасау үдерісіндегі сөйлесу, өзін ұстау, қимылдау, киіну,сезімін білдіруде
ұстанатын құндылық бағдарларын қамтиды.

Құқықтың пайда болуы мемлекеттің пайда болуымен тікелей байланысты.
Мемлекет тарапынан бақылауға алынған, нормативтік актілерде нақтыланған,
орындалу тетігі қалыптастырылған жиынтық болғандықтан, құқық ережелерін
сақтау мемлекеттін барлық азаматтары үшін міндетті болып табылады. Құқық
дегеніміз- мемлекет тарапынан заңдастырылған және қадағаланатын, жалпыға
бірдей міндетті нормалар жүйесі.
Құқық негіздеріне мемлекеттің басты негізгі заңы- Конституциясы, салалық
заңдары және басқа құқық нормалары тұжырымдалған мемлекеттік нормативті
актілер жатады.
Құқықтың ерекшелігі- оның нормалары бұзылған жағдайда кінәлінің заңды
жауапқа тартылатынында. Ал моральдық тәртіпті бұзғаны үшін адам заңды
жауапкершілікке тартылмайды, бірақ көпшіліктің жазғыруына душар болады,
айналасына жағымсыз пікір туғызады.
Діни нормалар, ғұрып нормалар, корпоративтік нормалар болып бөлінеді.
Құқықтық нормалардың жиынтығы ретіндегі құқық қоғам өмірінде маңызды рөл
атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар арасындағы
қатынастарда реттілік орнатуға бағытталады.
Құқықтық жүйе мемлекеттік құрылысты, қалыптасқан экономикалық
қатынастарды, мемлекеттік және жекеменшікті қорғау мақсатын көздейді.
Құқықтық тәртіпті қорғау үшін, заңды бұзушыларды жауапқа тартатын арнаулы
органдар – полиция, сот, прокуратура, әскер құрылған.

Құқық- мемлекет тағайындаған және мемлекетте әрекет ететін құқық
нормаларының жүйесі.
Құқықтық идиеология- мемлекетте танылған құқықтық көзқарастар, идеялар,
мәдениет.
Мемлекеттік органдарға нормативтік құқықтық актілер қабылдау құқығы
берілген.
Құқық жүйесінде заңдар ерекше орын алады. Заңға мемлекеттік биліктің жоғары
органы- парламент қабылдаған нормативтік-құқықтық актілер жатады. Заң – ең
жоғары юрисдикциялық күш.Заңдар адамның құқықтық мәртебесін анықтайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Әлеуметтік нора мен құқықтық норма ұғымдарының арасында қандай
айырмашылықтар бар?
2. Құқық пен заң арасында қандай байланыстар бар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Құқық дегеніміз не?
2. Құқықтық жүйе дегеніміз не?
3. Діни нормалардың ерекшеліктері қандай?
4. Зайырлы мемлекеттегі діни нормаларға көзқарас қандай?
8. Үйге тапсырма:§ 29. Құқық туралы жалпы түсінік.
9. Бағалау:

Сыныбы ___________
Мерзімі___________
Сабақтың тақырыбы:§ 30. Қазақ халқының мемлекеті мен құқығы тарихынан
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға ежелгі түркі тайпаларының құқықтық нормаларын,
ұлттық құқық жүйесінің бастаулары, қазақ хандарының құқықтық жүйелеріне
түсінік беру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі:тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Құқық дегеніміз не?
2. Құқықтық жүйе дегеніміз не?
3. Діни нормалардың ерекшеліктері қандай?
4. Зайырлы мемлекеттегі діни нормаларға көзқарас қандай?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Әлеуметтік нора мен құқықтық норма ұғымдарының арасында қандай
айырмашылықтар бар?
2. Құқық пен заң арасында қандай байланыстар бар?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Түркі құқық жүйесінің негіздері.
2. Отбасылық құқық.
3. Моңғол құқық нормаларының таралуы.
4. Ұлттық құқықтық жүйенің орнығуы.
Қазақ халқының мемлекеті мен құқықтық жүйесі Қазақстанның ұлан – ғайыр
өлкесін мекендеген көшпелі тайпалар- сақтардың, олардан кейінгі үйсіндер
мен қаңлылардың қоғамдық құрылысындағы әскери-демократиялық үдерістерден
бастау алады.
VII ғасырдың басында Алтай өлкесінде құрылған Түрік қағанаты- Шығыс және
Батыс Түрік қағанаты болып екіге бөлінеді.Әрбір қағанат өз алдына жеке
саяси құрылым болып, өздерін «ел» деп аталады.Қағанаттарда құқықтық
ғұрыптар қалыптасып, төру деп аталған жазба заңдар пайда болды.
Түрік қағанатында экономика мен сауданың дамығандығы тауар деген ұғымның
қалыптасуынан көрінеді. Бұл сөз XIII ғасырдағы түркі ескерткіштерінде
кездеседі. Қазір де тауар, табыс дегенді білдіретін бұл сөз М.Қашқаридың
сөздігінде мал-мүлік, өндірілген өнім ұғымдарын білдіретіні айтылады.
Тауарға байланысты қатынастар заңмен реттеліп отырады. Тауарды сатуға,
сатып алуға, біреуге мұра етіп қалдыруға болатын еді.
Басқа қоғамдар сияқты, Түрік қағанатында да әрқилы қылмыстар- кек алу,
барымта, тонау сияқты түрлі зрлық-зомбылықтар болып тұратын. Мұндай
қылмыстар үшін жазалар қолданылады.
Өлім жазасы өте сирек, ал жазаның өзге түрлері, соның ішінде, дүре соғу жиі
қолданылады. М.Қашқаридың жазбаларында «Қанды қанмен жумас болар» деген
мәтел кездеседі.Ежелгі түркілерде қылмыстыға жаза тартқызудың тиімді түрі-
құн төлету болды.Түрік қағанат тұсында қалыптасқан құқықтық ұғымдар кейінгі
дәуірлердегі саяси құрылымдардың мемлекеттік-құқықтық әміріне мықтап сіңді
де оларды қазақ халқы мирас етіп қабылдап алды.
Қазақстан қоғамы дамуының табиғи-тарихи үдерісін XIII ғасырдағы моңғол-
татар шапқыншылығы бұзып жіберді.
Моңғол-татарлар үстемдігі орнағаннан кейінгі кезеңде тарихқа танымал заңдар
жинағы – «Шыңғыс ханның жасасы» пайда болды. «Жаса» бойынша басыбайлық
тәртіп орнатылады. Әскери және құқықтық тәртіпті бұзушыларға өлім жазасы
қолданылады.
Қазақ халқының ұлттық құқықтық жүйесінің қалыптасуы XV ғасырдың орта
шнінде Қазақ мемлекетінің іргетасын қалаушылардың бірі болған Жәнібектің
баласы Қасым хан есімімен байланысты.Қасымханның тұсында Қазақ хандығы
күшті мемлекетке айналды. Халық оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталады.
«Қасым ханның қасқа жолы» бес бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде малға,
мүлікке және жерге байланысты қатынастар баяндалады. Екінші бөлімде түрлі
қылмыстар мен оларға қолданылатын жазалар тұжырымдалған. Үшінші бөлім-
әскери қызмет атқару ережелеріне және әскер тәртібін бұзушыларға берілетін
жазаларға арналған. Төртінші бөлімге елшілік қатынастарды реттейтін номалар-
елшілерді тағайындау, басқа елдердің елшілерін қабылдау, шет мемлекеттер
өкілдерімен келіссөз жүргізу рәсімдері енгізілген. Бесінші бөлімде
аруақтарға арнап ас беру, түрлі той-думандар, тағы басқа дәстүрлі шараларды
өткізу тәртібі айтылады.
Қасымханнан кейін қазақ қоғамының құқықтық жүйесін дамытуға айтарлықтай
үлес қосқан Есім хан болды. Есім хан бұрынғы құқықтық ғұрыптар мен
заңдарды сақтап қалды. Сондықтан оған халық «Есім ханның ескі жолы» деген
ат берген.
Қазақтың құқық жүйесіне келесі елеулі өзгерістер енгізген Тәуке хан болды.
Ол «Жеті жарғыда» бірпсыпыра жаңа, прогресті құқықтық ережелер бар.

6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
Салыстырмалы анализ жасап кесте толтыру

|«Қасым ханның қасқа |«Есім ханның ескі жолы» |Тәуке ханның «Жеті |
|жолы» | |жарғысы» |
| | | |

7. Жаңа материалды бекіту:
1. Ислам дінінің құқыққа әсері қандай болды?
2. Отбасылық құқық дегеніміз не?
3. Төру ұғымы нешінші ғасырға дейін қолданылып келді?
8. Үйге тапсырма:§30. Қазақ халқының мемлекеті мен құқығы тарихынан
9. Бағалау:

Сыныбы ___________
Мерзімі___________
Сабақтың тақырыбы:§ 31. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары және
олардың қорғалуы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға ҚР-ның құқықтық жүйесі, «Адам құқықтарының жалпыға
ортақ декларациясы», құқықтардың сипатына қарай жіктелетіні туралы түсінік
беру. Адам құқықтарының қорғалуы, құқық бұзушылық және оның түрлерін,
қылмыс жасағаны үшін жауапкершілікке тартылатыны туралы оқушыларға ашып
көрсету.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
Салыстырмалы анализ жасап кесте толтыру

|«Қасым ханның қасқа |«Есім ханның ескі жолы» |Тәуке ханның «Жеті |
|жолы» | |жарғысы» |
| | | |

3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Құқықтың ұлттық нышандарының қандай элементтерін қазіргі құқық
жүйесіне енгізуге болар еді деп есептейсіндер?
2. Қазіргі ұлттық құқықтық орын алған мұсылмандық, моңғолдық және
қазақы элементтерді атаңдар?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қазақстан құқықтық жүйесі – халықаралық құқықтық жүйенің құрамдас
бөлігі.
2. Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы.
3. Адамқұқықтары және мемлекет.
4. Адам құқықтары жөніндегі комиссия.
5. Адам құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы.
6. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалу кепілдіктері.
Адамның құқықтары мен бостандықтары туралы халықаралық – құқықтық
құжаттар жекелеген мемлекеттердің заңдарына ықпалын тигізіп отырады.
Халықаралық құқық қорғау ұйымдарына мүше болып кірген ел халықаралық құқық
нормаларын өз аумағында бұлжытпай орындап отыруға міндетті. Қазақстан
Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына, Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтасықты сақтау ұйымына мүше болып кіргендіктен, осы ұйымдардың адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғау хақындағы құжаттарын мойындайды және
оларда қойылатын талаптарды орындап отырады.
Қазақстан Республикасында адам құқықтары мен бостандықтарын айқындайтын
құқықтық нормалар мен ережелер халықаралық құқықтың құрамдас бөлігі болып
табылады. БҰҰ-ның Жарғысында «Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
сөзсіз сақтау және тану әрбір мемлекеттің құрметті борышы мен міндеті болып
табылады» деп жариялаған.
Қазақстан Республикасының Конституциясы біздің мемлекетіміздің құқықтық
жүйесін халықаралық құқықтық жүйенің құрамдас бөлігі деп таниды.
БҰҰ-ның Бас ассамблеясы 1948 жылы Адам құқықтарының жалпыға ортақ
декларациясын қабылдаған болатын. Қазір бұл құжат өркениетті адамзат түгел
мойындаған, адам атаулының бәріне бірдей, дүниежүзінің прогресшіл күштері
түгел таныған, адам құқықтары туралы негізгі құжат болып табылады.
Адам құқықтары
|Адамдардың табиғи құқықтары|Азаматтыққа байланысты |Экономикалық, әлеуметтік |
| |құқықтары мен бостандықтары|және мәдени құқықтар |
|Адамның өмір сүру құқығы, |Азаматтық алу, еркін жүру, |Адамның еңбек ету, өз |
|оның жеке басының |тұрғылықты жерін тандау, |қалауы бойынша жұмыс |
|бостандығы, құлдықтан азат |некеге отыру, отбасын құру,|тандау, еңбегіне сай ақы |
|болу құқықтары. |баспана иесі болу, ұждан |алу, меншік иесі болу, |
| |бостандығы, шерулерге |кәсіптік одақтарға бірігу, |
| |қатысу, мемлекет істерін |білім алу, демалу, адамға |
| |басқаруға қатысу құқықтары.|лайық тұрмыс құру |
| | |құқықтары. |

1966 жылы БҰҰ Бас асамблеясы экономикалық, саяси және мәдени құқықтар
туралы шарттар қабылдады. Бұл шарттар Адам құқықтарының жалпыға ортақ
декларациясының ережелері негізінде қабылданды.
Адам құқықтары мен бостандықтарын мейлінше толық және дәйекті көрсететін
негізгі заңды құжат Конституция болып табылады.
Адам мен азаматтың Конституцияда жазылған құқықтары мен бостандықтары
олардың мемлекеттегі, қоғамдағы жағдайын айқындайды.
Құқықтық қоғам орнатуды басты нысана етіп отырған Қазақстан қоғамы да
осы үдеріске ден қояды. Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия жетекші рөл атқарады. Комиссия
адам мен азаматтардың құқықтарын қорғау және бостандықтарын қамтамассыз ету
жөнінде жауапты органдар мен лауазымды тұлғалардан бұл бағыттағы жұмыстар
туралы қажетті мәліметтер, құжаттар мен материалдар сұратып алады, олардың
хабарларын тыңдайды. Содан кейін адам құқықтарының қорғалуы туралы
қорытынды жасайды.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына ең негізгі кепілдік – оның
құқықтары мен бостандықтарына шек қоюшылықты болдырмау. Құқық пен
бостандыққа шек қою немесе олардан айыру жағдайлары тек қана
Конституцияда көрсетіледі. Конституция бойынша адамды құқығы мен
бостандығынан айыру немесе шектеу төтенше жағдайда және уақытша ғана
қолданылады.
Шынайы демократиялық мемлекетте әрбір адам өзінің құқығы мен
бостандығын өзі қорғауы тиіс. Ондайда азаматтың сөзі де, ісі де заңға
сәйкес, мемлекет органдарының қадіріне, лауазымды адамдардың жеке басына,
арына тимейтін, ешкімнің ізіне түсіп, қудалау жасамайтын деңгейде болған
жөн.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
Адам құқықтары неше топқа бөлінеді және оның ерекшеліктеріне тоқталыңдар.
|Адамдардың табиғи құқықтары|Азаматтыққа байланысты |Экономикалық, әлеуметтік |
| |құқықтары мен бостандықтары|және мәдени құқықтар |
| | | |

7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қандай халықаралық құқық қорғау ұйымдарын білесіңдер?
2. Қазақстанда адам құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін
органдарды атаңдар.
3. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қандай кепілдіктер
берілген және оларды қорғайтын Қазақстан Республикасында қандай
органдар құрылғанын айтып беріңдер.
8. Үйге тапсырма:§ 31. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары және
олардың қорғалуы.
9. Бағалау:

Сыныбы ___________
Мерзімі___________
Сабақтың тақырыбы:§ 32. Азаматтық
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға азаматтық ұғымын, оның мемлекетпен байланысы және
азаматтық алу жолдарын түсіндіру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: ҚР Конституциясы
Әдісі: баяндау, өзара белсенділікті арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы қай жылы қабылданды?
2. Адам құқықтары неше топқа жіктеледі?
3. Қазақстанда адам құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін қандай
органдар бар?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
Адам құқықтары неше топқа бөлінеді және оның ерекшеліктеріне тоқталыңдар.
|Адамдардың табиғи құқықтары|Азаматтыққа байланысты |Экономикалық, әлеуметтік |
| |құқықтары мен бостандықтары|және мәдени құқықтар |
| | | |

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Азамататтық туралы жалпы түсінік.
2. Қосарлы азаматтық.
3. ҚР ның азаматтығын алу және азаматтықтан шығу.
Азаматтық туралы мәселе – адам мен қоғам арасындағы қатынастарда
ежелден маңызды орын алатын, әр елде әртүрлі көрініс беретін, үнемі
құбылтуларға ұшырап отыратын, түрлі саяси жанжалдардың да ұйтқысы болып
келген аса күрделі мәселелердің бірі.
Азаматтық деп адам мен мемлекет арасындағы біріншісінің екіншісіне
тәнділігін айғақтайтын құқықтық байланысты айтамыз. Азамат өзі тән
мемлекеттің заңдылықтарымен орнықтырылған құқықтарды пайдаланады,
міндеттерді атқарады, сондықтан да оның құқықтары мемлекет тарапынан
қорғалады.
Азаматтық алу және одан айыру тәртібі мемлекеттің заңдарымен реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы азаматтық – мемлекет ретіндегі Қазақстан
республикасы мен адам арасындағы олардың өзара құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығын білдіретін саяси-құқықтық байланысы болып табылады. Азаматтық –
мемлекет пен жеке адамның өзара тұрақты қарым-қатынасы ретінде сипатталады.

Азамат дегеніміз – мемлекетке тәнділігімен айқындалатын заңды тұлға.
Азаматтық және азаматтық құқық мәселелеріне қатысты Қазақстан
Республикасы Конституциясының 10- бабында: «Республиканың азаматын ешқандай
жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға,
сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды» деп жазылған.
Адамды өз мемлекетінің азаматтығынан айыру, оны туған елінен аластау –
болмысқа да, қисынға да жат құбылыс.
Қазақстан азаматы басқа бір мемлекеттің азаматтығын қатар алуы мүмкін.
Адамның мұндай жағдайы қосарлы азаматтық деп аталады.
Екінші азаматтық жұрттың бәріне бірдей беріле бермейді, оны алу үшін
елеулі себептер болуы керек. Мемлекет, алдымен, өзінің азаматтарына
қамқорлық жасауға тиіс. Егер мемлекетте қосарлы азаматтығы бар адамдар көп
болса, онда ол басқа мемлекетті Отаным деп есептейтін адамдардың ауыр жүгін
арқалаған болар еді.
Қосарлы азаматтығы бар адамдар Парламент немесе жергілікті билік
органдарының депутатарын сайлауға немесе өздері сайлануға қатысқан жағдайда
екіұшты ахуалға түскен болар еді. Екі мемлекеттің екеуінің де азаматы болып
саналатын азаматтың алдында екі елдің бірін ғана қалау мәселесі туындайды.
Қосарлы азаматтыққа қатысты тағы бір күрделі мәселе әскери қызмет
атқаруға байланысты туындайды. Бипатрид (қосарлы азаматтығы бар адам) өз
Отанын қорғауға міндетті. Ал оның отаны – екеу. Егер өзі азаматы болған екі
ел бір-бірімен жауласар шақ туса, сонда ол осы екі елдің біреуінің ғана
жағына шығуы керек. Бұдан шығар қорытынды: қосарлы азаматтық әр адамның
өзінің жеке басына ыңғайсыз.
«Қазақстан Республикасының азаматтық туралы» Заңы бойынша: осы заң
күшіне енген 1992 жылдың 1 наурызынан бастап Республика аумағында тұрақты
тұратын адам Қазақстан Республикасының азаматы болып танылады.
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу үшін өтініш мынадай жағдайларда
қабылданбайды:
- Халықаралық құқықта қаралған, адамзатқа қарсы қылмыс жасағандар;
- ҚР –ның тәуелсіздігіне саналы түрде қарсы шыққандар;
- ҚР –сы аумағының біртұтастығын бұзуға шақырғандар;
- халықтың денсаулығына, мемлекеттің қауіпсіздігіне қатысты заңды
бұзғандар;
- мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділік отын тұтатқандар;
- ҚР –ның мемлекеттік тілінің атқаратын жұмысына қарсы шыққандар;
- террорлық әрекеті үшін сотталғандар;
- сот ерекше қауіпті деп таныған ауыр қылмыстылар;
- басқа мемлекетте азаматтығы барлар.
Азаматтықты куәландыратын құжат – куәлік пен төлқұжат болып табылады.
Адам 16 жасқа толғанға дейін оның азаматтығы әкесі мен шешесінің біреуінің
төлқұжатымен және өзінің туу туралы куәлігімен расталады.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Азаматтық дегеніміз не?
2. Қазақстан Республикасы Конституциясында азаматтық туралы не
делінген?
3. Қосарлы азаматтық дегеніміз не?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. «Қазақстан Республикасы азаматтық туралы» Заңы қай жылы қабылданды?
2. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу үшін өтініш қандай
жағдайларда қабыланбайды?
8. Үйге тапсырма:§ 32. Азаматтық.
9. Бағалау:

Сыныбы ___________
Мерзімі___________
Сабақтың тақырыбы:§ 33. Құқықтық мемлекет
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға құқықтық мемлекет деген не және оның белгілерін
түсіндіре отырып, құқықтық мемлекеттің мақсаты мен қажеттілігін, құқықтық
мемлекет құру жолдарын ашып көрсету.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: ҚР Конституциясы
Әдісі: баяндау, өзара белсенділікті арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Азаматтық алу үдерісіндегі қан құқығы және топырақ құқығы
ұстанымдарының қайсысы жөн деп есептейсіңдер?
2. Қос азаматтық дегеніміз не?
3. ҚР-ның азаматтығын алу үшін өтініш қандай жағдайларда
қабылданбайды?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Азаматтық дегеніміз не, оның мемлекетпен қандай байланысы бар?
(пікіраламасу)
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Құқықтық мемлекет.
2. Құқықтық мемлекеттің белгілері.
3. Құқықтық мемлекеттің мақсаты мен қажеттілігі.
4. Қазақстанда құқықтық мемлекет құру жолдары.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін өзінің
даму стратегиясындағы басты нысаналарының бірі ретінде құқықтық мемлекет
құру бағытын жариялады. Құқықтық мемлекет ұзақ тарихи даму үдерісінде
қалыптасады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында: «Еліміз
құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолына түсті» деп жазылған.
Құқықтық мемлекет дегеніміз – Заңның жоғарылығы, барлық азаматтардың
заң алдыңда теңдігі, биліктің бөлінуі, соттардың тәуелсіздігі ұстанымдарына
негізделген құқық жүйесі қалыптасқан мемлекет,
Құқықтық мемлекеттің ең басты және айқын белгісі – заң бәрінен де
жоғары тұрып, қоғамдық өмірде үстемдік етеді. Қоғамдық өмірдің барлық
маңызды жақтары заң шығарушы билік органы осыған ыңғайлап құрылады.
Құқықтық мемлекттің тағы бір маңызды ұстанымы – барлық мемлекеттік
органдарға, лауазымды тұлғаларға заң талаптарының орындалуын міндеттеуі.
Қоғам адамдарды жынысына, тегіне, нанымына, лауазымына, ұлтына, материалдық
жағдайына, жасына, өзге де әлеуметтік белгілеріне қарап алаламауы керек.
Заң алдында адамдардың бәрі тең. Бұл биліктің рәмізі секілді, қоғам
мүшелерінің адамгершілігінің асқақтығының айғағы болатын, қоғамның рухани
жетілгендігін, оның шын мәніндегі өркениеттілігін көрсететін, бүкіл адамзат
қабылдаған құқықтық саналықтың өлшемі. Өркениетті елдердің
конституциялары азаматтарды түрлі әлеуметтік белгілеріне қатысты алалауға,
кемсітуге жол берілмейді. Қазақстан Республикасының Конституциясы да осы
ұстанымды басшылыққа алған.
Бұл ұстанымның мазмұны биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлініп тұруынан көрініс береді. Бұл ұстаным бойынша биліктің
әр тармағы өзінің құзіреттілігі шеңберінде ғана әрекет етеді. Билік
толығымен үш тармақтың үшеуінің де қолына түспей, олардың әрқайсынан тең
алыстықта болады. Сонымен қоса, билік тармақатары бірін-бірі өзара тежей
және арасалмақтылыққа келтіре отырып, демократиялық нормалардың бұзылуына,
билік құруға шектен тыс әуестеніп кетушілікке қарсы кепілдік факторы
болады.
Құқықтық мемлекеттің тағы маңызды белгілерінің бірі – азаматтардың
заңдарды мүлтіксіз сақтауы. Азаматтар өз құқықтарын, бостандықтары мен
міндеттерін, заңдарды, басқа да нормативтік-құқықтық актілерді жақсы білуі
қажет.
Шын мәніндегі құқықтық қоғам орнатуды көксеген мемлекет өз азаматтарының
құқықтық санасын қалыптастырады. Халық бұқарасына жаппай құқықтық білім
беру мәселелері Қазақстан Республикасында қарастырылған. 1995 жылы 21
маусымда Қазақстан Республикасы Президентінің «Құқықтық жаппай оқытуды
жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы шықты. Құқықтық мемлекет
қалыптасуын қамтамасыз ету идеясы көтерілген бұл актіде балаларды құқықтық
және әдептілік нормаларға мектепке дейінгі жасынан бастап үйрету көзделген.
Құқықтық мемлекеттің келесі маңызды қағидаларының бірі соттардың
тәуелсіздігінің баянды етілуі болып табылады. Құқықтық мемлекетте сот
мемлекеттік биліктің үш тармағының біреуі болып саналады. Даулы құқықтық
мәселелердің барлығы сотта шешіледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясында жазылғандай: «судья сот
төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана
бағынады». Соттың ісіне қол сұғу, билігіне араласу заң бойынша
жауапкершілікке әкеп соғады. Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған шаралардың бірі – олардың өмір бойына тағайындалуы.»
Мемлекет, алдымен, дамыған ұлттық құқықтық жүйенің болуы және оның
нақты қызмет істеуі арқасында құқықтық деп танылады. Мемлекеттің құқықтық
сипатының деңгейі, оның демократиялық, прогресшіл және адамгершілікті
құқықтық идеяларды өз бойына жинақтауы халықаралық құқыққа қалай
қарайтындығымен де анықталады.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Құқықтық мемлекеттің қандай белгілері бар?
2. Құқықтық мәдениеттің маңызы қандай?
3. Қазақстандағы биліктің бөлінген үш тармағы қалай деп аталады?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Соттардың тәуелсіздігі жайлы пікір алмасу.
2. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру үдерісі қалай
жүріп жатқаны жөнінде пікір алысу.
8. Үйге тапсырма:§ 33. Құқықтық мемлекет.
9. Бағалау:

Сыныбы ___________
Мерзімі___________
Сабақтың тақырыбы:§ 34. Қазақстан Республикасының Конституциясы: құрылымы
мен мазмұны.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі
бөлімдері мен мазмұның баяндау.
Тәрбиелік: ҚР Конституциясын құрметтеуге, оны мүлтіксіз орындауға, заңға
қайшы іс-әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық:, өз құқықтары мен міндеттерін айта отырып, оқушы бойына
жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: ҚР Конституциясы
Әдісі: баяндау, өзара белсенділікті арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Конституция – негізгі заң.
2. 1993 жылғы Конституцияның қабылдануы және оның мәні.
3. Конституцияның құрылымы мен мазмұны.
4. Конституцияның жоғары заңдық күші бар.
Адам қоғамының заңсыз өмір сүре алмайтыны белгілі. Ал қоғамның барлық
өмір аяларында болып жататын құбылыстардың бәрін заңмен басқару үшін
қажетті нормативті актілердің саны қанша болуы керектігін ешкім де дәл
тауып айталмас еді. Дамыған демократиялы елдерде әрекет ететін заңдар
мыңдап саналады. Сол заңдарлың бәрінің бастау алар негізі – Конституция
болып табылады.
Мемлекет пен қоғамның негізгі заңы ретінде Конституция бүкіл заң шығару
ісінің қайнар көзі болып табылады. Өзге нормативтік актілердің бәрі
Конституцияның ережелеріне негізделіп қабылданады. Сондықтан оның басқа
нормативтік-құқықтық актілерде кездеспейтін өзіне тән белгілері болады.
Конституция (лат. Constituto-құрылу, өкім) – қоғамдық және мемлекеттік
құрылыс негіздерін, мемлекеттік органдар жүйесін, олардың түзілу реттілігі
мен қызметін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын
мемлекеттің негізгі заңы. Конституцияның мәні мемлекеттің негізгі заңдылық
мүдделеріне, халықтың шын мәніндегі еркіне сай келуімен және
құзіреттілігімен айқындалады.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесі
«Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі тәуелсіздігі туралы»
Конституциялық заң қабылдап, Қазақстанның халықаралық құқықтық субъект
ретінде жария етілуі елдің тәуелсіздік мәртебесіне сай заңнын –
Конституциясын қабылдау қажеттігін туғызды. 1993 жылы 28 қаңтарда тәуелсіз
Қазақстан Республикасының негізгі заңы – Конституция қабылданды.
Жаңа Конституция Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін нығайтуда,
мемлекеттің халыққа қызмет ететін жаңа билік органдарын құруда,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын айқындауда және оларды кеңейтуде
үлкен рөл атқарады.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы өтпелі кезеңнің
негізгі заңы ретінде екі жыл өзінің миссиясын атқарып, ел тарихында қалды.
1995 жылдың 30 тамызында бүкілхалықтық референдум Қазақстан
Республикасының жаңа Конституциясын қабылдады. Онда мемлекеттік және
қоғамдық құрылыстың ұйымдастырылуы және болашаққа бағдар ұстай отырып
қызмет ету ұстанымдары белгіленген. Адамның және азаматтың конституциялық
мәртебесі, бүкіл халықтың мәртебесі, мемлекеттік билік пен мемлекеттің
әлеуметтік базасының қайнар көзі ретіндегі адам мен азаматтың құқықтары,
бостандықтары мен міндеттері баян етілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар
республикалық референдум арқылы енгізілуі мүмкін. 1998 жылы және 2007 жылы
Конституцияға өзгертулер мен түзетулер енгізілді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы тоғыз бөлімнен, 98 баптан
тұрады. «Жалпы ережелер» деп аталған I бөлімде Қазақстан Республикасының
саяси сипаттамасы, қызметінің түбегейлі ұстанымдары көрсетілген;
президенттік басқару нысаны, құқықтың қолданылуы айқындалған; идеологиялық
және саяси алуандылық, меншікке қатысты қағидалар тұжырымдалған. Қазақстан
Республикасы Конституциясында «Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы –
халық» деп жарияланған.
Адамның құқықтары, бостандықтары мен міндеттері, азамат және
азаматтыққа байланысты ережелер «Адам және азамат» деп аталған II бөлімде
жинақталып берілген.
III бөлімде Президенттің, IV бөлімде Парламенттің, V бөлімде Үкімет
құрамдарының жасақталуы, сайлану және тағайындалу мерзімдері мен заңдары,
өкілеттіліктері, атқаратын қызметтері, түрлі саяси ахуалдағы әрекеттерінің
бағыттары, өзге органдармен байланыстары, ел экономикасын дамыту бағытында
атқаратын жұмыстары, ішкі сыртқы саясатты айқындап жүргізуі, т.б.
баяндалған.
VI бөлімде Конституциялық Кеңестің құрылуы мен қызметінің бағыттары,
VII бөлімде соттар мен сот төрелігінің жасақталуы, атқаратын қызметінің
мазмұны мен реттілігі туралы айтылған. Жергілікті мемлекеттік басқару және
өзін-өзі басқару ережелері VIII бөлімде тұжырымдалған. Соңғы IX бөлімде
қорытынды және өтпелі ережелер берілген.
Конституцияның маңызды ерекшелігі – ол бір жағынан, мемлекеттің, ал
екінші жағынан, қоғамның Негізгі заңы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заңдық күші бар. Мұның
мәні – мемлекеттік органдар қабылдайтын заңдар мен нормативтік-құқықтық
актілер Конституцияға қайшы келмейтін болуға тиіс дегенді білдіреді.
Мемлекеттік органның қандайы болса да – жергілікті органдар да, орталық
органдар да, кез келген лауазымды тұлға, барлық азаматтар, олардың
бірлестіктері Конституция қағидаларын сақтауы керек.
Конституцияда оның ережелері, нормалары тікелей қолданылады деген
нұсқау бар. Мұның мәні - әрбір азамат өзінің құқықтары мен бостандықтарын
қорғау үшін мемлекеттік органдарға, әсіресе сотқа өтініш білдіргенде,
Конституцияны, оның нормаларын пайдалануға құқықты.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қазақстанның қазіргі Конституциясы қандай бөлімдерден тұратынын, ал
бөлімдерде не тұжырымдалған?
2. Консттитуция неліктен мемлекеттің Негізгі заңы деп атайтынын
түсіндіріңдер.
3. Неге Конституцияның жоғары заңдық күші бар деп атайды?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Конституцияға өзгертулер мен түзетулер қай жылы енгізілді?
2. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар қалай енгізілуі мүмкін?
3. ҚР 1995 жылғы Конституциясы несімен ерекшеленеді?
8. Үйге тапсырма:§ 34. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 35. Адамның жеке бас бостандығы мен қадірі.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға Қазақстан Республикасының Конституциясындағы
мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам, адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары жайлы түсінік беру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қазақстан Рес6публикасының Конституциясы неше бөлімнен неше баптан
тұрады?
2. Конституцияны неліктен мемлекеттің Негізгі заңы деп атайды?
3. ҚР – ның 1995 жылғы Конституциясы несімен ерекшеленеді?
4. Неге Конституцияның заңдық күші бар деп атайды?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
Конституцияның құрылымы мен мазмұны

|бөлімдер |баптар |тұжырымдамалар |ерекшелігі |
| | | | |
| | | | |

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Адамның жеке бас бостандығы мен өмір сүру құқығы.
2. Ұждан бостандығы.
3. Ар, намыс, қадір.
Адамның жеке басының қоғамдағы жағдайы- мемлекеттің даму деңгейін
білдіретін көрсеткіш. Адамның ең қарапайым да табиғи құқығы- өмір сүру
құқығы болып табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша
ешкімнің өз бетінше азаматты өмір сүру құқығынан айыруға, адам өмірін жоюға
хақысы жоқ.
Адамның жеке басының бостандығы мен ажырағысыз құқықтарын Конституция
қорғайды. «Ешкімді азаптауға, оған зорлық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық абыройын қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды»
деп көрсетілген Қазақстан Республикасы Конституциясында.
Әр адам өзінің дінге қатысты көзқарасын өз еркімен тандайды. Адамды
белгілі бір дінді ұстануына ешкім де, заң да бөгет болмайды.
Ұждан бостандығының негізгі кепілдігі- діни бірлестіктердің мемлекеттен
ажыртылуы. Мемлекет оның органдары, лауазым иелері діни бірлестіктердің
қызметіне араласпайды, нендей бір дінге немесе дінге сенбеушілерге
артықшылық бермейді. Снымен бірге Конституция діннің қоғамдағы орнын
анықтап береді. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша республикада
діни негіздегі партиялар құруға жол берілмеуі түрлі дінге сенушілердің
өзара тыныштықта, татулықта болуын қамтамасыз етуге тиіс.
Конституция адамның өнегелі сапасы- оның намысы мен қадірін жоғары
ұстайды. Барлық халықтарда да намыс пен қадір кісінің жоғары бағалайтын
құндылықтарының бірі саналады. Адамгершіліке негізделген қоғамда ар, намыс,
қадір заң жүзінде қорғалады. Бізде де сондай, Қазақстан Республикасы
Конституциясы адамның намысы мен қадіріне қол сұғуға жол берілмейді.
Заң бойынша, біреуді қорлау- қылмыс деп танылады.
Тіл тигізу- жалпы азаматтық ұстаным тұрғысынан алып қарағанда, адамның
қадірін кетіру болып табылады.Заң жеке адамның арын, ұжданын және қадірін
қорғаумен бірге, оның өміріне басқа біреудің озбырлық жасауына да жол
бермейді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы мемлекеттің ең қымбат
қазынасы адам, адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деген
сөйлемді қалай түсінесіндер?
2. Ұждан бостандығы дегеніміз не?
3. Ар, намыс, қадір ұғымдарын қалай түсінесіңдер?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Адамның ары мен қадірі жөнінде сыныпта пікірталас орнату
8. Үйге тапсырма:§ 35. Адамның жеке бас ботандығы мен қадірі.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 36. Саяси құқықтар мен бостандықтар.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарына
азамат пен мемлекет арасындағы туындайтың, азаматтың билікке қатысу
жағдайларының айқындалуынан көрініс беретін құқықтар мен бостандықтары
жайлы түсінік беру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адамның ең қарапайым да табиғи құқығы не?
2. Ұждан бостандығы дегеніміз не?
3. Ар, намыс, қадір ұғымдарын қалай түсінесіңдер?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
Конституцияның баптарына тоқталу.
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Азаматтардың сайлау және сайлану құқықтары.
2. Мемлекеттік органдарда қызмет ету құқығы.
3. Азаматтардың саяси құқықтары.
Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарына азамат пен мемлекет
арасындағы қатынастардан туындайтын, азаматтың билікке қатысу жағдайларының
айқындалуынан көрініс беретін құқықтар мен бостандықтар жатады.
Мемлекетті ұйымдастырудың ең маңызды мәселесі- өкілетті органдарды құру.
Төменнен жоғарыға дейін қалыптасатын өкілдік органдарды құруға азаматтар
көбіне тікелей, кейде жанама қатысады. Өкілетті органдарды сайлау жалпы
азаматтарға бірдей болып табылады. Қазақстан Республикасында 18 жасқа
толған азаматтардың әлеуметтік ерекшелігіне қарамастан сайлауға құқығы бар.

Барлық өкілетті органдардың сайлауына азаматтар тең құқықты негізде
қатынасады. Әрбір азамат бір дауысқа ғана ие және бір рет қана дауыс
береді. Дауыс беру – азаматтық борыштың актісі, сайлаудың шешуші кезеңі.
Азаматтардың саяси құқығына мемлекеттік органдарда қызмет ету мүмкіндігі
де жатады. «Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге құқығы
бар. Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар
лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады және заңмен
белгіленеді» деп көрсетілген Қазақстан Республикасының Конституциясында.
Барлық азаматтардың мемлекеттік органдарда қызмет атқару мүмкіндігі тең.
Заң Қазақстан Республикасының мемлекет қызметін атқаратын әрбір азаматының
халық алдындағы жауапкершілігін ерекше атап көрсеткен. Мемлекет
қызметкерлері азаматтардың құқығы мен бостандығының сақталуын қамтамасыз
етуге міндетті.
Республик азаматтарының саяси құқықтарының басты бір тобына бейбіт
жиналыстарға, митингілерге, шерулерге, ереуілдерге, пикеттерге қатысу
бостандығы жатады. Мұндай шаралар азаматтардың белгілі бір саяси,
экономикалық және әлеуметтік мақсатарынан туындап жатады. Мемлекеттік
органдар азаматтардың заңды еркі мен бостандығына бөгет жасамауы тиіс.
Сонымен қоса, ереуілдерге, шерулер мен жиналыстарға, митингілерге
қатысушылар тәртіпсіздікке жол бермеуі керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша азаматтардың құқығы мен
бостандығына мынадай жағдайларда шек қойылуы мүмкін
|а) азамат басқа азаматтың |ә) қоғамдық қауісіздікті |б) заңға сәйкес |
|құқығы мен бостандығына |қамтамасыз ету үшін |конституциялық құрылысты, |
|нұқсан келтірсе, құқық |мемлекет тарапынан |азаматтықты немесе |
|тәртібін бұзғандығы үшін |жүргізіліп жатқан |мемлекеттікті қорғау |
|жауапқа тартылса. |шаралардың іске асырылуы |мақсатымен, әскери құпияны |
| |барысында азаматтардың |сақтау үшін кейбір |
| |кейбір құқықтары мен |жағдайларда азаматтардың |
| |бостандықтарына уақытша шек|кейбір құқығы мен |
| |қойылуы мүмкін. |бостандығы шектеледі. |

6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарына нелер жатады?
2. Саяси құқықтардың шектелу жағдайларын ата?
3. Азаматтардың мемлекеттік органдарда қызмет ету құқығы?
7. Жаңа материалды бекіту:
1.Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарына шек қою әділдікке жата
ма?
8. Үйге тапсырма:§ 36. Саяси құқықтар мен бостандықтар.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 37. Экономикалық және әлеуметтік құқықтар мен
бостандықтар.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға азаматтардың экономикалық және әлеуметтік құқықтары
мен бостандықтары жайлы баяндау.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының ерекшелігі неде?
2. Қандай жағдайларда азаматтардың саяси құқықтары мен ботандықтарына
шек қояды?
3. Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарына шек қою әділдікке
жата ма?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Қандай құқықтар мен бостандықтардың саяси мәні бар, бірнешеуін атап
көрсетіндер?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы еңбек шарттары туралы.
2. Меншік ұғымы.
3. Еркің еңбек ету құқығы.
4. Кәсіпкерлік.
5. Жұмыссыздық жағдайында азаматтың материалдық қорғалуы.
6. Азамат пен мемлекет, азамат пен кәсіпорын арасындағы қатынастар.
Адамға экономикалық және әлеуметтік құқықтар мен бостандықтар өзінің
мүмкіндіктерін материалдық өндіріс және оның өнімдерін пайдалану саласында,
сонымен қоса, жеке басының рухани қажетін өтеуі үшін қажет.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуіне орай Қазақстан мемлекетінің
экономикалық саясатының негізгі бағыттары мыналар:

➢ Қоғамның қажетін қанағаттандыру үшін мемлекеттік және жеке меншікке
негізделген экономика құру;
➢ Кәсіпкерліктің кез келген түрін қолдау, солардың ішінде, әсіресе
материалдық игіліктерді өндіретін салаларға, құрылыс пен тасымал және
жеке сауда салаларына артықшылық беру.

Меншік құқығы
|Иелену құқығы |Пайдалану құқығы |Өкімдік құқығы |
|Азаматтың жылжымалы және |Жеке өндіріс құралдарын |Азаматтың өз меншігіндегі|
|жылжымайтын мүліктерге |пайдаланып, меншік |мүлікті сатуы, жалға |
|заңды түрде ие болуын |объектіден түсім түсіру, |беруі, мұра етіп |
|айтамыз.Оған азаматтың |техника мен технологияны |қалдыруы,әлдекімге |
|жеке меншік үйі, саяжайы,|пайдалану құқығы жатады. |қайтарымсыз сыйлауы |
|автомобилі, ақшасы, | |түрінде көрініс береді. |
|түрлі заттары жатады, | | |

Кәсіпкрлік дегеніміз- түрлі тауарларға, қызмет көрсетуге сұранымды
қанағаттандыруға бағытталған
азаматтардың қызметі.Қазақстан Республикасының кез келген азаматы өзіне
ұнаған , өзінің қолынан келетін кез келген кәсіп түрімен шұғылдана алады.
Еркін еңбек ету құқығы азаматтардың негізгі құқықтарының бірі болып
табылады. Еңбек ету құқығы деп еңбекке қабілеті бар адамның өзіне ұнаған
кәсіппен айналысып, өз еңбегінің жемісін көріп, өмір сүруге қажетті табыс
табу құқығын айтады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Еңбек кодексі еңбекке
бостандық құқығын жариялай отырып, еңбек шартының жүзеге асуына толық
кепілдік береді. Жұмысқа орналасу үшін кәсіпорын азаматпен еңбек шартын
жасайды.
Азаматтардың демалу құқығы.Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі
бойынша жұмыстан бос уақытында адамның өз еркімен демалатын уақыты болып
саналады.
Азаматтардың тұрғын үй алу құқығы. Қазақстан Республикасының заңдары
бойынша, азаматтар баспана салуға, сатып алуға, белгіленген тәртіптер
бойынша мемлекеттің тұрғын үй қорынан пәтер алуға құқығы бар.
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқығы. Азаматтардың денсаулығын сақтау
құқығы олардың өмір сүру құқығымен сабақтасып жатыр. Денсаулық адамға еңбек
етуге, табыс тауып, материалдық жағдайын қамтамасыздандыруға, Отаның
қорғауға, отбасын құрып, ұрпақ өсіруге мүмкіндік береді.Сондықтан
Қазақстан Республикасының Конституциясы «адамның өмір сүруі мен
денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды»
Азаматтардың білім алуға құқығы Қазақстан Республикасында жалпы орта
білім алуға барлық азаматтар міндетті.
Азаматтардың маңызды құқықтарының бірі- көркемдік, ғылыми және
техникалық шығармашылық еңбекпен айналысу құқықтары.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Адамның экономикалық және әлеуметтік құқықтары мен бостандықтарына
нелер жатады?
2. Ерікті еңбек ету құқығы дегеніміз не?
3. Білім алудың негізгі шарттары?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Азаматтардың маңызды құқықтарының біріне тоқталындар?
8. Үйге тапсырма:§ 37. Экономикалық және әлеуметтік құқықтар мен
бостандықтар.
9. Бағалау:

Сыныбы ________________
Мерзімі _______________
Сабақтың тақырыбы:§ 38. Қазақстан Республикасы азаматтарының міндеттері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша
азаматтардың негізгі міндеттерін, салық төлеушілердің, Отан қорғау
міндеттерін баяндау. Осы міндеттердің қоғам үшін, мемлекет үшін маңызы зор
екеніне түсіндіру.
Тәрбиелік: адамгершілікке, Отан сүйгіштікке, заңға қайшы іс-әрекеттер
жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына алған білімдерін өрбіте отырып, білімге деген
қызығушылығын арттыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адамның экономикалық және әлеуметтік құқықтары мен бостандықтарына
нелер жатады.
2. Еркін еңбек ету дегеніміз не?
3. Азаматтардың денсаулық сақтау құқығы деген не?
4. Меншік иесінің құқықтары нешеге бөлінеді?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Азаматтардың маңызды құқықтарына нелер жатады?
2. Кәсіпкерлік пен шұғылдану құқығын өмірдегі мысалдар мен
түсіндіріңдер?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Азаматтардың негізгі міндеттері.
2. Конституциялық міндеттер.
3. Салық төлеушілердің міндеттері.
4. Отан қорғау.
Азаматтың құқығы мен бостандығының өзіндік мәні болғанымен, оның
атқаратын міндеттерін бөле қарауға болмайды. Кез келген адамның өзгелерге
қатысты алғанда – басқа адамдардың, қоғамның, мемлекеттің алдында атқаруға
тиісті белгілі бір міндеті болады. Бұл міндеттер заңмен белгіленген, оларды
орындамау ыңғайсыз жағдайға әкеліп соқтыруы мүмкін.
Азаматқа көптеген міндеттер жүктеледі. Оларды Конституциядан туындайтын
міндеттер деп бөлуге болады. Конституциялық міндеттер негізгі болып
есептеледі де, оған Конституцияны сыйлау және онда тұжырымдалған
қағидаларды бұлжытпай орындау міндеттері жатады.
Қазақстан мемлекетінің Негізгі Заңы, халықтың еркін білдіретін
мемлекеттің құқықтық негізі мен азаматтардың құқықтық жағдайын анықтайтын,
мемлекеттің тәуелсіздігі мен дербестігін бекітетін аса маңызды мемлекеттік
акт болғандықтан, оның қағидаларын барлық лауазымды адамдардың, барлық
азаматтардың бұлжытпай орындау міндеті туындайды.
Азаматтардың конституциялық міндеті- біріншіден, республиканың заңын
сақтаудан, екіншіден, оның өзіне жүктелген міндетті орындаудан туады.
Азаматтардың конституциялық міңдеттерінің бірі- басқа адамдар құқығын,
бостандығын, намысы мен қадірін құрметтеуден тұрады.
Салық, алым, баж салығы – салық төлеушілерден міндетті түрде жиналып
алынатын ақшалай қаражат. Төленетін салықтың мөлшерін және оны жинау
ережелерін Қазақстан Республикасының Парламенті белгілейді және оған
өзгерістер енгізе алады. Салықтар, алымдар, баж салығын жек адамдар да,
мекемелер, сол сияқты шетел азаматтары да төлеуге міндетті.
Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі түсінігі бойынша, Отан қорғау
– ең қасиетті борыш болып табылады. Қазіргі заң тұрғысынан келгенде де
Қазақстан Республикасын қорғау – республика азаматтарының конституциялық
міндеті екндігі айтылған. Барлық азаматтар өздерінің әскери борышын өтеуге
тиіс. Әскери қызмет – мемлекетке қызмет етудің ерекше түрі. Оның ерекшелігі-
республика азаматтарының Қарулы Күштер қатарында болып, тиісті әскери
білім мен біліктерді меңгеріп, Отан қорғауға міндетін атқарумен байланысты.

Қазақстан мемлекеті – ұлтына, жынысына, дініне, әлеуметтік жағдайына
қарамастан, барлық азаматтардың ортақ және өз Отаны.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша азаматтардың негігі
міндеттерін айтып беріңдер?
2. Отанды қорғау міндетін, отансүйгіштікті қалай түсінесіңдер?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Конституцияда көрсетілген және Конституциядан туындайтын
міндеттерге нелер жатады?
2. Салық, алым, баж салығы дегеніміз не?
3. Әскери қызметтің қандай түрлері бар?
8. Үйге тапсырма:§ 38. Қазақстан Республикасы Азаматтарының міндеттері.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 39. Қазақстан Республикасының Президенті.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:оқушыларға президенттің мемлекеттік билік жүйесіндегі орны,
рөлі, атқаратын функциясы жайлы баяндау.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша азаматтардың қандай
міндеттері бар?
2. Азаматтардын Отан қорғау міндетін қалай түсінесіңдер?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Әскери қызметтің түрлерін атаңдар?
2. Салық төлеу міндеті дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Президенттік институт
2. Президенттің билік органдарымен байланысы.
3. Президеттің құзыреті
Қазақстанда президенттік лауазым КСРО-ның ыдырауы қарсаңында енгізілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы сәуірдегі сессиясының ұйғаруымен
Қазақ КСР-і президенті қызметін тағайындау туралы заң қабылданды. Осы заң
бойынша президентті Жоғарғы Кеңес сайлауы керек болды.
Президент (лат. – алда отырған, бастауыш) – а) басқарудың
республикалық формасындағы елдердің сайланып қойылған мемлекет басшысы; ә)
қайсыбір қоғамдық мекемелердің жетекшісі.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы елімізді президенттік
басқару нысанындағы мемлекет деп, Президентті мемлекет басшысы деп
жариялады.
Республикамызда мемлекеттік билік үш тармаққа бөліну ұстанымына негізделіп
құрылды.

Президент мемлекеттік биліктің барлық тармақтарымен тығыз байланыста
болады.Президент Парламент қабылдаған заңға қол қояды. Президенттің ерекше
вето құқығы бар. Ол құқық бойынша, Президент заңды қабылдамай, әлі
жетілдіріп, пысықтай түсу үшін Парламентке қайтара алады.
Вето (лат. –тйым саламын) –Ежелгі Рим империясында Рим
магистратының өзге магистраттардың жарлықтары мен әрекеттеріне тиым салу,
мемлекет басшысының заңды орган қабылдаған заң жобасын әрекетке қосудан бас
тарту құқығы.
Республика Президенті болып тумысынан республика азаматы болып табылатын
қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда соңғы
он бес жыл бойы тұратын республика азаматы сайлана алады.
Қазақстан Республикасының Президенті: Қазақстан халқына жыл сайын Жолдау
арнайды; Республика Парламентіне және оның Палатасына кезекті және
кезектен тыс сайлау тағайындайды; Президенттің сот билігіне де қатысы бар
т.б. Президенттің басқа да өкілеттіктері болады. Солардың бірі – мемлекет
өмірінің аса маңызды мәселелері бойынша референдум (бүкілхалықтық дауыс
беру) өткізу құқығы.
Президент мемлекет басшысы болғандықтан, елдің ішінде де, халықаралық
қатынастарда да халық пен мемлекет атынан сөйлеуге құқылы. Халықтың
қалаулысы ретінде Президент халық мүддесіне қызмет етеді. Сол себептен де,
ол сайланғаннан кейін, қызметіне кіріспестен бұрын халыққа ант береді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Президенттің мемлекеттік билік жүйесіндегі орны, рөлі, атқаратын
функциясы қандай?
2. Бүкілхалықтық референдум дегеніміз не?
3. ҚР-ның Парламенті қандай қызмет атқарады?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Вето құқығы дегеніміз не?
2. Ратификация дегеніміз не?
8. Үйге тапсырма:§ 39. Қазақстан Республикасының Президенті:
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 40-41. Қазақстан Республикасының Парламенті.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға Парламенттің құрамы, жұмыс тәртібі, Заң жобаларының
дайындалу және қабылдануы жайлы түсіндіру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қай жылы Қазақ КСР-і президенті қызметін тағайындау туралы заң
қабылданды?
2. Мемлекеттік билік неше тармаққа бөлінеді?
3. Президенттің қандай құзіреті бар?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
Термин сөздермен жұмыс
Референдум-
Ратификация-
Вето-
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Парламент және оның құрамы.
2. Қазақстан Республикасының Парламенті депутатының өкілеттігі.
3. Парламенттің жұмыс тәртібі.
Қазақстан Республикасының Парламенті- Қазақстан Республикасындағы заң
шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілетті орган. Ол екі палатадан:
Сенат пен Мәжілістен тұрады.
Сенат депуттаттарының өкілеттік мерзімі – 6жыл.
Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл азаматы болған, отыз жасқа
толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл стажы бар, тиісті облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың немесе республика астанасының аумағында
кемінде үш жыл тұрақты тұрған азамат Сенатқа депутат бола алады.
Мәжілістің қазіргі құрамы партиялық тізім бойынша сайланатын -98 және
Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланатын -9 депутаттан, жиыны-107
депутаттан тұрады. Мәжіліске жасы жиырма беске толған республика азаматы
депутат бола алады.
Депутаттар Парламентте мынадай бірлестіктер құра алады:
Фракция- депутаттардың ұйымдасқан тобы. Бұл саяси партияның немесе өзге
қоғамдық бірлестіктің атынан құрылып, заңда белгіленген тәртіп бойынша
тіркелген топ болуы мүмкін.
Депутатық топ-депутаттардың өз өкілеттігін жүзеге асыру, сайлау
округтерінде бірлесіп жұмыс істеу үшін құрылатын бірлестігі.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында неғұрлым маңызды мәселелер
қаралады. Парламент палаталардың бөлек отырысында мәселелерді әуелі-
Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы республикалық
бюджеттің атқарылуы туралы есептерді талқылайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қазақстан Парламенті қандай палаталардан тұрады?
2. Палаталардың құрамы қандай және олар қалай сайланады немесе
тағайындалады?
3. Парламент қандай қызмет атқарады?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Парламенттің Палаталары біріккен отырыстарда қандай мәселелерді
қарайды?
2. Депутаттардың ұйымдасқан тобы қалай аталады?
3. Сенет пен Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі?
8. Үйге тапсырма:§ 40-41. Қазақстан Республикасының Парламенті.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 42. Қазақстан Республикасының Үкіметі.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға үкіметтің атқаратын қызметі және үкіметтің билік
органдары мен қатынасы туралы түсіндіру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қазақстан Парламенті қандай палаталардан тұрады?
2. Палаталардың құрамы қандай және олар қалай сайланады немесе
тағайындалады?
3. Парламент қандай қызмет атқарады?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Заң жобаларының даярлануы және қабылдануы.
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қазақстан Республикасының үкіметі.
2. Үкіметтің заң шығаруға қатысуы.
3. Үкіметтің Президентпен қатынасы.
4. Үкіметтің Парламентпен қатынасы.
5. Үкіметтің жергілікті атқарушы және жергілікті билік органдарымен
қатынасы.
Үкімет- атқарушы биліктің жоғары органы. Ол орталық және жергілікті
атқарушы органдар жүйесін басқарады, солардың қызметіне басшылық етеді.
Үкімет алқалы орган болып табылады. Ол өзінің қызметінде Республика
Президентінің алдында жауапты. Конституцияда көзделген реттерде Парламент
Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты. Үкіметті Президент құрады,
құрылымы мен құрамын бекітеді. Үкімет мүшелері Қазақстанның халқы мен
Президентіне ант береді.
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке кең өкілеттіктер
берілген. Олар Қазақстан Республикасы Конституциясында және «Қазақстан
Республикасы Конституциясы туралы» конституциялық заңда бекітілген.
Үкімет мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, ғылым, техника, білім және
мәдениет салаларында мемлекеттік саясатты анықтап, жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөздер жүргізу және үкіметаралық
келісімдерге қол қою туралы шешімдер қабылдайды, республиканың шетелдік
мемлекеттермен, халықаралық және өңірлік ұйымдармен өзара қатынастарының
дамытылуын қамтамасыз етеді.
Үкіметте заң шығарушылық ынтасы құқығы болады. Ол өзінің құзіретіне
кіретін барлық мәселелер бойынша заң жобаларын жасап, оларды Мәжілістің
қарауына енгізуге құқықты.
Премьер-министдің мынадай өкілеттіктері бар:
➢ Үкіметтің жұмысын басқарады және өзінің орынбасарлары мен үкімет
мүшелері арасында қызметтік міндеттерді бөліп береді;
➢ Президентпен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы сотпен,
Бас прокуратурамен, басқа да мемлекеттік органдармен арадағы
қатынастарда үкімет атынан өкілдік етеді немесе үкімет өкілдігін
тапсырады;
➢ Хаықаралық қатынастарда Үкімет атынан өкілдік етеді немесе өкілдік
тапсырады және үкіметаралық шарттар мен келісімдерге қол қояды;
➢ Министрліктерді, ведомстваларды, Үкімет құрамына кірмейтін орталық
атқарушы органдарды құру, қайта құру, тарату туралы республика
Президентіне ұсыныстар енгізеді;
➢ Үкімет қызметінің негізгі бағыттары туралы және аса маңызды шешімдер
туралы Президентке баяндайды;
➢ Үкімет мүшелерінің, орталық және жергілікті атқарушы органдардың
есептерін тындайды. Премьер- министр өзіне заң бойынша жүктелген басқа
да өкілеттіктерді орындайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің атқаратын қызметін атаңдар?
2. Үкіметті кім басқарады, оның өкілеттіктері қандай?
3. Үкіметтің Президентпен қандай қатынасы бар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Неге үкіметті мемлекеттік билікті бөлудің дербес бағынуы деп
санайды?
8. Үйге тапсырма:§ 42. Қазақстан Республикасының Үкіметі
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 43.Қазақстан Республикасындағы сот билігі.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға сот және оның құрылымы, соттың тәуелсіздігі жайлы
оқушыларға түсіндіру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің атқаратың қызметін атаңдар.
2. Үкіметті кім басқарады.
3. Үкіметтің өзге билік органдарымен арақатынасы.
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Үкімет басқарушы органдар жүйесінің жоғары органы болуының
белгілеріне сипаттама беріңдер.
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Сот билігі.
2. Сот жүйесінің құрылымы.
3. Соттың мақсаты мен міндеттері.
4. Қазақстандағы сот тәуелсіздігі.
Сот билігі мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып табылады. Оны
респулика атынан сот қана жүзеге асыра алады. Сот билігі азаматтардың,
қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау үшін және Конституцияның,
заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, халықаралық шарттардың
орындалуын қамтамасыз ету үшін құрылады.
Конституция мемлекеттің бірыңғай сот жүйесі болуын көздейді.

Конституция сотқа өз нормаларының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз ету міндетін
жүктейді.Сот, ең алдымен, Конституцияның орындалуын қамтамасыз етуі тиіс.
Соттың шешімдері, үкімдері, қаулылары, заңды бұйрықтары, талаптары,
тапсырмалары барлық азаматтар, лауазымды тұлғалар, шетелдік азаматтар мен
азаматтығы жоқ адамдар, мемлекеттік органдар, мемлекеттік емес ұйымдар үшін
орындаға міндетті болып саналады.
Сот шешімдерін орындамау – заңды бұзушылық және сотты құрметтемеушілік
деп саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша судьялар тәуелсіз және
ауыстырылмайды. Судьялардың тәуелсіздігі мен ауыстырылмайтындығы сот
төрелігін жүзеге асырғанда, істер қарағанда олардың қызметіне ешкімнің
босатып жібере алмайтындығынан және шешімді тек заңға сүйеніп қана
шығаратындығынан көрінуі тиіс.
Конституция судьялар ісіне ешкімнің қол сұға алмайтынына кепілдік
береді. Судьяны қамауға, әкімшілік орындарына алып барып, одан жауап алуға,
оған сот тәртібімен істелетін әкімшілік шараларды қолдануға болмайды.
Судья лауазымын алғаш иеленгендер, қолдарын Қазақстан Республикасының
Конституциясына қойып тұрып ант береді.
Сот төрелігін заңдарға сәйкес және заңдардың негізінде тек соттар жүзеге
асырады. Ешқандай басқа орган, ешқандай басқа лауазымды тұлға соттың
қызметін өз міндетіне ала алмайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Соттың мақсаты мен міндеті қандай?
2. Соттардың тәуелсіздігі дегенді қалай түсінесіңдер?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Сот жүйесінің құрылымы?
2. Судьялар қалай ант береді?
3. Сот билігінің азаматтыққа қатысты қорғалуы?
8. Үйге тапсырма:§ 43. Қазақстан Республикасындағы сот билігі.
9. Бағалау:

Сыныбы ______________
Мерзімі ______________
Сабақтың тақырыбы:§ 44. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға Конституциялық Кеңестің құрылымы мен құрамын, оның
тәуелсіздігі туралы түсіндіру.
Тәрбиелік: заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-
әрекеттер жасамауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: ҚР –ның Конституциясы.
Әдісі: баяндай отырып, өзара белсенділікті арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару

2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Соттың мақсаты мен міндеттері қандай?
2. Соттардың тәуелсіздігі дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Сот төрелігі деген не?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Судьяларды сайлау арқылы емес, арнайы тағайындаудың себебі неде?
2. Сот жүйесінің құрылымы қандай?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Конституциялық Кеңес және оның құрамы.
2. Кеңестің тәуелсіздігі.
3. Конституциялық іс жүргізу.
4. Кеңестің негізгі қызметі.
5. Конституцияның қорғалуы.
Конституциялық Кеңес жеті адамнан тұрады. Қазақстан аумағында туылған,
жасы отыздан асқан, жоғары білімі бар, кемінде бес жыл заңгерлік қызмет
стажы бар Қазақстан Республикасының азаматтары Конституциялық Кеңестің
мүшелері бола алады. Конституциялық Кеңестің мүшелері өкілеттік мерзімі
біткенше ауыстырылмайды.
Конституциялық Кеңестің төрағасы мен мүшелерін Парламент палаталары
тағайындайды. Конституциялық Кеңестің тағайындалған құрамы Қазақстан
Республикасының Президентіне ант береді.
Конституциялық Кеңестің төрағасы мен мүшелері мемлекеттің лауазымды
тұлғалары болып есептеледі, Конституция мен Конституциялық Кеңес туралы
Президенттің жарлықтарын орындайды. Олар өздерінің міндеттерін билік
тармақтарынан тәуелсіз атқарады. Конституциялық Кеңестің қызметіне
араласушылыққа, оның мүшелеріне қысым жасауға немесе басқаша түрде ықпал
етуге жол берілмейді. Конституциялық Кеңес те, оның мүшелері де ешқандай
органның алдында жауап бермейді.
Конституциялық Кеңес төрағасы мен мүшелерінің иммунитеті (қолсұғушылық)
болады – оларға ешкім қысым жасай алмайды, билігіне араласпайды,
тәуелсіздігіне қол сұқпайды.
Мемлекеттік орган ретінде Конституциялық Кеңес республиканың бүкіл
аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары мәртебесін
қамтамасыз етеді.
Конституциялық Кеңес өз қызметінде мыналарды басшылыққа алады:
- Конституциялық нормаларды сақтай отырып, олардың бұлжымастығын, яғни
жоғар мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық актілер қабылдағанда,
ұйымдастыру шараларын жүзеге асырғанда, конституциялық нормалардың
орындалуын қадағалайды;
- Мемлекеттің тұтастығын, саяси тұрақтылығын қамтамасыз ететін
конституциялық ережелердің қатаң сақталуын бақылайды;
- Конституциялық идеялар мен қағидаларды – әлеуметтік мемлекет, құқықтық
қоғам, азаматтық қоғам, қазақстандық отаншылдық идеяларын ұстанады.
Конституциялық іс жүргізудің өзіндік ерекшеліктері Конституциялық
Кеңестің сот жүйесіне жатпайтындығынан, мемлекеттік органдар жүйесіндегі
ерекшелігінен және мемлекеттің дұрыс басқарылуына қызмет ете тұрып,
мемлекеттік биліктің де тармағына жатпайтындығынан көрініс береді.
Конституциялық іс қозғау жөнінде өзінің талаптарын білдіретін субъектілер
конституциялық істі жүргізуге қатысушылар болып есептеледі. Оған
жататындар: Республика Президенті, Сенат төрағасы, Мәжіліс төрағасы,
Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінен кем болмайтын
тобы, Премьер-министр, республика соттары, қабылданған актілерінің
Конституцияға сәйкестілігі тексерілетін мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалар.
Конституциялық Кеңес іс жүргізу жөнінде өтініш түскен күннен бастап бір
айдың ішінде қабылданған өтініш бойынша қорытынды шешім шығарады.
Конституциялық Кеңестің шешімі, нормативтік немесе нормативтік емес
қаулыс, қорытындысы қабылданған күннен бастап күшіне енеді және
республиканың бүкіл аумағында міндетті, түпкілікті болып табылады, оған
қатысты наразылық білдірген шағым айтуға болмайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Конституциялық Кеңес не үшін қажет және ол қандай қызмет атқарады?
2. Конституциялық Кеңестің құрамын жасақтауда демократиялық қағидалар
неден көрініс береді?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Конституциялық Кеңестің тәуелсіздігі деген не?
2. Конституциялық Кеңестің құрамы неше адамнан тұрады?
3. Конституциялық Кеңестің иммунитеті деген не?
4. Конституциялық іс жүргізу және оның ерешеліктері қандай?
8. Үйге тапсырма:§ 44. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 45. Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарымен
таныстыру және олардың мемлекетте атқаратын қызметіне, міндеттеріне
тоқталу.
Тәрбиелік: заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-әрекеттер жасамауға және
құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Конституциялық Кеңес не үшін қажет және ол қандай функция атқарады.
2. Конституциялық Кеңестің құрамы қалай жасақталады?
3. Конституциялық іс жүргізу және оның ерекшеліктері.
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Прокуратура
2. Ішкі істер органдары.
3. Ұлттық қауіпсіздік органдары
Кез келген мемлекетте өзінің Конституциясын, заңдарын, мемлекет басшысы
тарапынан берілетін жарлықтар мен басқа нормативтік-құқықтық актілері
талаптарының орындалуын қамтамасыз етуге тиісті құқық қорғау органдары
болады.

Прокуратура – мемлекет атынан әрекет ететін, мемлекет аумағында
заңдардың, ҚР Президенті шығарған жарлықтардың , өзге нормативтік-құқықтық
актілердің нақты әрі бірыңғай қолданылуын қадағалайтын, іздестіру
қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және атқару істерін жүргізудің
заңдылығын бақылауды жүзеге асыратын жоғарғы мемлекеттік орган. Прокуратура
Президенттің алдында ғана есеп береді, сотта мемлекеттің мүддесін қорғайды.
Қазақстан Ресубликасындағы прокуратура органдары жүйесін Қазақстан
Республикассы Бас прокуроры басқарады.
Проруратураның басты мақсаты – барлық мемлекеттік органдардың,
мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың заңдар мен басқа да
нормативтік актілер ережесін бұрмалаусыз, дәл орындауын бақылап отыру.
Ішкі істер министірлігі республика аумағындағы, облыстардағы,
қалалардағы, ішкі істер басқармаларының бірыңғай жүйесін, көлік жүйесін,
қалалық, аудандық ішкі әскерлерді басқарады.
Ішкі істер органдарының негізгі міндеттері: қоғамдық тәртіпті қорғау және
қауіпсіздікті қамтамасыз ету; қылмыстардың және құқық бұзушылықтың басқа
түрлерінің алдын алу, оларды анықтап, жолын кесіп; анықтау жүргізу ісін
жүзеге асыру және әкімшілік шараларды орындау; кәмелетке толмаған
балалардың қараусыз қалуын және олардың құқықтарының бұзылуын немесе
өздерінің құқықбұзушылық әрекеттерін анықтау және болғызбау; шетел
азаматтарының республика аумағында болу ережелерінің сақталуына бақылау
жасау; мемлекттік және басқа объектілерді қорғау т.б
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – Қазақстан Республикасының
тәуелсіз мемлекет ретінде дамуының басты шарты. Ұлттық қауіпсіздік сыртқы
қауіпсіздік, әскери қауіпсіздік, ақпараттық қауіпсіздік, қоғамдық
қауіпсіздік, экология және экономикалық қауіпсіздік болып жіктеледі.

Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесі төмендегідей негізгі
міндеттерді атқарады: ұлттық мемлекетке төнуі мүмкін қауіпті болжайды және
анықтайды; олардың алдын алу және залалсыздандыру шараларын жасайды; ұлттың
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін күштерді құрып, оларды үнемі әзірлікте
ұстайды; Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес жалпыға
бірдей өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысады.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Ішкі істер органдарына қандай ерекше құқықтар берілген
2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қандай күштер бар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда прокуратураның
рөлі қандай?
2. Қазақстан Республикасындағы прокуратура органдар жүйесін қандай
орган басқарады?
3. Ішкі істер органдарының негізгі мақсаты не?
8. Үйге тапсырма:§ 45. Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 46. Азаматтық құқықбұзушылық және ол үшін жауапкершілік
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға құқық бұзушылықтың мәніне сипаттама беру, азаматтық-
құқықтық қатынастар аясында қарастырылатын объектілерге, азаматтық құқық
субъектілері, құқықтық қабілеттік, әрекет қабілеттілігі ұғымдарына
тереңірек мағлұмат беру.
Тәрбиелік: заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-әрекеттер жасамауға және
құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Құқықбұзушылық
2. Азаматтық құқық
3. Азаматтық құқықтық қатынастар
4. Азаматтық құқық субъектілері
5. Азаматтық – құқықтық жауапкершілігі
Адамдар арасындағы қатынастар, олардың әрекеттері жалпыға ортақ және
баршаға түсінікті әлеуметтік нормалармен реттеліп отырады. Қоғамның
құқықтық мәдениетін арттырудың өзектілігін ешқашан естен шығармай,
адамдардың санасына заң ережелерін сақтау міндетін үнемі орнықтырып отыру
қажет. Өздерін құқық өлшеміне лайық ұстауды әркім білуі керек. Заң талабы
іс жүзіне асырылып жатқан қоғам мүшесінің құқық өлшеміне лайық болуы
төмендегілерден көрінеді:
1. Өкілеттігі бар адамның заңды қолдануы.
2. Азаматтардың Конституция мен заңдарда тұжырымдалған, өздеріне берілген
құқықтары мен бостандықтарын пайдалана білуі.
3. Азаматтардың заңда белгіленген талаптарды сақтауы.
4. Азаматтардың өздеріне тиесілі міндеттерді бұлжытпай орындап отыруы.
Қоғам мүшелерінің әрекетінің сипатына қарай: материалдық игілік өндірушілер
және материалдық емес салада істеушілер деп екіге бөліп қарастыру
қалыптасқан.
Азаматтық құқықтың объектілері материалдық және рухани игіліктерге
жіктеледі. Материалдық игіліктерге адамның өмірлік қызметінде пайдаланатын
мүліктік және табиғи құндылықтар- үй, киім, көлік, еңбек құралдары, жер,
су, қазба байлықтар, өсімдіктер дүниесі, т.б. жатады. Мүліктік емес
құндылықтарға адамның өмірі, денсаулығы, жеке адамның қадірі, ары, атағы,
абыройы, іскерлігі, жеке және отбасы құпиясы, авторлық құқығы және басқалар
жатады.
Материалдық объектілер адамдар арасында туатын азаматтық-құқықтық
қатынастардың қайнары ретінде қызмет етеді. Адамдар өздеріне міндеттер ала
отырып, азаматтық-құқықтық қатынастарға түседі. Мәміле- адамдардың
азаматтық құқық пен өзара міндеткерліктерді орнатуға, өзгертуге немесе
тоқтатуға бағытталған әрекеттері.
Азаматтық-құқықтық іс қозғау үшін мынадай шарттар болуы керек:
А) құқыққа қарсы әрекет;
Б) жауапкердің кінәсі;
В) шығын келтірілуі;
Г) құқыққа қарсы әрекеттің жауапкері мен келтірілген шығын арасындағы
себептік байланыс.
Азаматтық құқықбұзушылық әдейі немесе байқаусызда жасалуы мүмкін.
Азаматтық құқық адамдар арасындағы мүліктік қатынастармен қоса, мүліктік
емес қатынастарды да азаматтық заң тәртібімен реттеп отырады.
Азаматтық-құқықтық байланыстың субъектісі жеке адам ғана емес, адамдар
ұжымы да болуы мүмкін. Азаматтық құқық субъектісі болатын ұйымдар мен
кәсіпорындар заңды тұлға деп аталады. Азаматтық құқықтық байланыстың
субъектісі болуға азаматтығы жоқ адамдар немесе шетелдіктер де құқылы.
Азаматтық-құқықтық байланысқа қатынасушылардың белгілі бір сапалық
қасиеттері болуы керек.Олар: құқықтық қабілеттілік немесе әрекет
қабілеттілігі. Азаматтық құқықтық қабілеттілік адам дүниеге келісімен пайда
болады да, дүниеден өтісімен тоқтатылады. Азаматтың өзінің әрекеттерімен
азаматтық құқыққа ие болуы және оны пайдалана білуі, өзі үшін азаматтық
міндет алып, оны орындауы әрекет қабілеттігі болып табылады.
Заң кәмелеттік жасқа толмағандар белгілі жасқа жеткенде құқығын кеңейтуді
қарастырады. 14 жастан 18 жасқа дейінгі жасөспірімдер өздерінің
еңбекақыларын, басқа да табыстарын өздері қалауынша жұмсай алады. 14 жастан
бастап жасөспірімнің ішінара әрекет қабілеттілігі пайда болады және өзіне
алған міндетті орындау қабілеті де көрініс береді. 18 жасқа толғаннан
бастап әрекет қабілеттілігі толық түрде көрінеді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Құқықбұзушылық дегеніміз не?
2. Азаматтық-құқықтық қатынастар аясында қарастырылатын объектілерге
нелер жатады?
3. Заң талабы жүзеге асырылып жатқан қоғам мүшелерінің құқық өлшеміне
лайық болуы неден көрініс береді?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Азаматтық құқық ұғымын қалай түсінесіңдер?
2. Құқық қабілеттілігі дегеніміз не?
3. Әрекет қабілеттігі дегеніміз не?
4. Әрекет қабілеттілігі неше жастан бастап толық түрде көрінеді?
8. Үйге тапсырма:§ 46. Азаматтық құқықбұзушылық және ол үшін
жауапкершілік.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 47. Тәртіптік және әкімшілік-құқықтық жауапкершілік.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға еңбек ету бостандығының құқығы, жұмыс беруші және
жұмысшы арасындағы қатынастар, әкімшілік-құқықтық жауапкершілік туралы
түсінік беру.
Тәрбиелік: еңбек етуге, кәсіби бағыт алуға, құқықтық сауаттылыққа
тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушының еңбек ету қызығушылығын арттыру, еңбекке деген
жауапкершілігімен белсенділік дағдысын қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Құқықбұзушылық дегеніміз не?
2. Азаматтық құқық субъектілер кімдер?
3. Азаматтық-құқықтық іс қозғау үшін қандай шарттар болуы керек?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Заңды тұлға деген кім?
2. Құқықтық қабілеттілік дегеніміз не?
3. Әрекет қабілеттілік дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Еңбек еркіндігі.
2. Еңбек жағдайлары.
3. Жұмыс беруші және жұмысшы арасындағы қатынастар.
4. Әкімшілік-құқықтық жауапкершілік.
Еңбекке қабілетті әр адам қайда және қандай жұмыспен шұғылданатының өзі
шешеді. Азаматтар заңды түрде тиым салынбаған еңбектің кез келген түрімен
шұғылдана алады.Әр азамат өзінің еңбек жөніндегі құқығын басқалармен тең
пайдалана алады.
Еңбек жағдайы қауіпсіздік пен гигиеналық талаптарға сай болуы керек.
Еңбекақы мөлшері заң белгіленген мөлшерден кем болмауы тиіс. Егер
жұмысшының еңбек құқығы бұзылса , онда ол сотқа шағым етіп, өз құқығын
қорғай алады.
Заңда белгіленгендей, азаматтың 15 жасқа толған соң еңбек ету туралы
жұмыс берушімен шарт жасасуға құқығы бар. 14 жасқа толғандар еңбек туралы
шартты ата-анасының немесе қамқорлыққа алған кісінің келісімімен жасай
алады.16 жасқа дейінгі жұмысшылар мен оқушылар үшін апталық еңбек ұзақтығы
24 сағаттан аспауы тиіс.16 жастан 18 жасқа дейінгілерге апталық жұмыс
уақытының ұзақтығы- 36 сағат. 18 жасқа толмаған жұмысшыларды түнгі жұмысқа
және жұмыс уақытынан тыс жұмысқа пайдалануға болмайды.
Жұмыс тәртібін бұзушылықтың мынадай белгілері бар:
• Жұмысшының еңбек тәртібі ережелерін бұзуы;
• Өзінің еңбек міндетін дәлелсіз себептермен орындамауы немесе
нормативтік актіде, өзінің еңбек шартында көрсетілген міндеттерді
нашар орындауы;
• Жұмыс берушіге, ұжымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіруі.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
7. Жаңа материалды бекіту:
8. Үйге тапсырма:§ 47.Тәртіптік және әкімшілік –құқықтық жауапкершілік.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 48. Қылмыстық: құрылымы, функциялары және негізгі
ұстанымдары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға қылмыстық құқықтың құрылымы, атқаратын қызметімен
және қылмыстық құқықтың ұстанымдары туралы мағлұмат беру.
Тәрбиелік: заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-әрекеттер жасамауға және
құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Еңбек және тәртіп жауапкершілігі дегеніміз не?
2. Жұмыс берушінің қандай құқықтары бар?
3. Заң жұмыс берушіге қандай міндеттер жүктейді?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірімдердің жұмыс ұзақтылығы мен
жұмыс уақыты қалай белгіленген?
2. Әкімшілік құқықбұзушылық дегеніміз не?
3. Әкімшілік жаза дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қылмыстық құқық дегеніміз не?
2. Қылмыстық құқықтың құрылымы
3. Қылмыстық құқықтың ұстанымдары
4. Қылмыстық құқықтың функциялары
Қылмыстық құқық- адамның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және
мемлекетті қылмыстық қолсұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтың жеке саласы.
Қылмыстық құқық тиым салынуға тиіс әрекеттердің істелуінен туындайтын
қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қылмыстық құқық- жалпы құқық жүйесінің негізгі саласы және жеке пән. Ол
қылмыстың не екенін, қылмыстық жауапкершілікті, жаза және жаза жүйелерін,
жазаны тағайындаудың реттілігі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық
жауапкершіліктен жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормаларының
жиынтығы болып табылады. Құқықтың басқа салалары сияқты қылмыстық құқықтың
да негізгі заңдылық базасы-Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Қылмыстық құқық

Жалпы бөлім
ерекше бөлім

Жалпы бөлімде қылмыс пен жаза туралы ұғым; қылмыстық заңның түсінігі,
міндеттері; қылмыстық жауапкершілік негізі; қылмыстың құрамы туралы
түсінік; қылмыстық заңның кеңістіктегі және мезгілдегі күші; әрекеттің
қоғамға қауіптілігін жоятын жайлар, сондай-ақ қылмыс істеу, қылмысқа
қатысу, жазаның мақсаты, жүйелері, жаза тағайындау; қылмыстық
жауапкершіліктен және жазадан босату жағдайлары қарастырылған.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары және олар үшін белгіленетін жаза
түрлері көрсетіледі.
Қылмыстық құқықтың
функциялары

қорғаушылық сақтандырушылық
тәрбиелік
Қылмыстық- құқықтық ұстанымдар заң шығарушыға, құқық қорғау және
қолдану органдары мен азаматтарға қылмысқа қарсы күрес жүргізу саласындағы
қажетті, негізгі және міндетті ережелердің көрінісі болып табылады. Олардың
негізгілері мыналар:
• Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде халықаралық қылмыстық
құқықтың жалпыға ортақ қағидалары мен нормаларының толық ескрілуі;
• қылмыстық заңның Конституцияға негізделуі;
• қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол бермеу;
• азаматтардың заң мен сот алдында теңдігі;
• ешкімнің жауапкершіліктен құтылмайтындығы;
• әділеттілік ұстанымы;
• ізгілік ұстанымы.
Өмірде түрлі қоғамдық қатынастарды заңдық нормаларға сәйкес құқықтың
салалары реттейді. Құқықтың салалары өзара байланысты, қағамдық өмірде
белгілі бір салада реттелетін нормалардың жиынтығын құрайды.
Құқық жүйесіне енетін негізгі салаларға мыналар жатады:
• мемлекеттік
• әкімшілік
• азаматтық
• қаржылық
• еңбек
• отбасылық
• қылмыстық
• халықаралық және т.б.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қылмыстық құқық дегеніміз не?
2. Қылмыстық құқық қандай бөлімдерден тұрады?
3. Қылмыстық құқықтың қандай міндеттерімен қағидалары бар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қай жастан бастап қылмыстық жауапкершілікке тартылады?
2. Қылмыстық құқықтың ұстанымдарын атаңдар?
8. Үйге тапсырма:§ 48. Қылмыстық құқық: құрылымы, функциялары және
негізгі ұстанымдары.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы: § 49. Қылмыс және қылмыстық жауаптылық.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға қылмыстың қоғамға қауіпті іс әрекет екенін
түсіндіру. Кәмелетке толмағандардың қылмысы және қылмыс жасағаны үшін
жауапкершілікке тартылатыны туралы мағлұмат беру.
Тәрбиелік: заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-әрекеттер жасамауға және
құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қылмыстық құқық дегеніміз не?
2. Қылмыстық құқық неше бөлімнен тұрады.
3. Қай жастан бастап қылмыстық жауапкершілікке тартылады?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Қылмыс жасауының себептері туралы мәселені талқылап, пікір алмасу.
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қылмыс
2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
3. Қылмыс үшін жазалау.
Қоғамда қылмыс жасалу себептері ішінде кедейшілік, жұмыссыздық,
мәдениеттің төмендігі, адамгершіліктен азғындау, отбасылық
тәрбиеніңдәрменсіздігі, маскүнемдіктің етек алуы, нашақорлық,
порнографияның кері ықпалы, құқық қорғау органдары қызметінің тиімсіздігі,
т.б. факторларды атауға болады.
Қылмыс көпшілік жағдайда жеке адамға қарсы жасалады. Қоғамның өзі жеке
адамдардан құрылатындықтан, нақты бір адамға қарсы жасалған қылмысты
қоғамға қарсы жасалған қылмыс ретінде тану орынды.

Адам өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін біле
тұра, қылмысқа барса, бұл саналы түрде, қасақана жасалған қылмыс болып
табылады.
Кейде адам өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті
екеніне жеткілікті көңіл бөлмей, оның артындағы зардабын ескермей қылмысқа
барады. Бұл жанама қылмысқа жатады.
Егер саяхатшы орманға серуендеп барғанда, отты сөндірмей кетуінен өрт
шықса,- ол абайсызда жасалған қылмысқа жатады.
Қылмыс дегеніміз – заң қылмыс деп танитын әрекет немесе әрекетсіздік.
Әрекет дегеніміз – қылмыскердің адамға немесе қоғамға қарсы жасаған зиянды
қимылдарының жиынтығы. Әректсіздік дегеніміз – азаматтың қылмыстың
дайындалып немесе жасалып жатқанын біле тұра, оның алдын алу бағытында
әрекет жасамауы, заңда көрсетілген азаматтық міндетін орындамауы.
Азамат 14 жастан бастап қылмыстың кісі өлтіру; денсаулығына зиян
келтіру; әйел зорлау; тонау; ұрлау; бұзақылықтың ауыр түрін жасау;
мемлекеттік немесе жекеменшіктік мүлікті жою; қаруды, әскери жабдықтарды
ұстау; адам ұрлау; қорқыту; терроризм; аманаттыққа тұтқындау; вандализм;
уландырғыш заттарды ұрлау, т.б. түрлері үшін жауапқа тартылады.
Кәмелеттік жасқа толмаса да, 16 жастан асқан жасөспірім кез келген
қылмысы үшін жауапқа тартылады.
Тек мемлекет немесе оның органдары ғана емес, адамның өзі де құқығы мен
бостандығын қорғай білуі қажет. Сондықтан азаматқа өзін, өзінің мүддесін
қорғауына толық құқық берілген. Азаматтың өзін қорғау үшін жасайтын
әрекеттеріне қатысты қажетті қорғану ұғымы қолданылады.
Қажетті қорғану деп қылмыскердің қауіпті әрекетінен қауіп төндірушінің
өзіне зардап шектіре отырып қорғануды айтамыз.
Жазаның мынадай түрлері бар:
- айып салу (айыптың мөлшерін сот белгілейді);
- құқықтан айыру (істеп жүрген қызметі құқығынан, лауазымды орнынан
алу);
- қоғамдық жұмысқа тарту (сотталған адамды өзінің негізгі жұмысынан тыс
қоғамдық пайдалы еңбекке тарту);
- еңбекпен түзету жұмысы (сотталған адам сотта белгіленген мерзімде
өзінің жұмыс орнында еңбек етіп өтейді);
- бас бостандығын шектеу (сотталушыны арнайы орында, қоғамнан оңашаламай
ұстау);
- тұтқындау;
- әскери тәртіп бөлімінде ұстау;
- бас бостандығынан айыру;
- сотталушының мүлкін тәркілеу;
ҚР Қылмыстық кодексінде, қажетіне қарай, қылмыс жасаушының кінәсін
жеңілдететін жағдайлар да қарастырылғн.
Олардың негізгілері мыналар:
- кінәлі істеген қылмысының зардабын өзі жойса;
- адам қылмысқа отбасы ауырлығы жағдайында, тағдыр басқа салған тауқымет
салдарынан барса;
- қылмыс әлдекімнің мәжбүрлеуінен – қорқытуынан, материалдық жағынан
тәуелді етуінен жасалса;
- қылмыс жәбіленушінің шектен асқан, жөнсіз әрекеті салдарынан туған
терең толқыныс пен тебіреніс үстінде жасалса;
- адам аңдаусызда жасап алған қылмысына шын жүректен қатты өкінсе;
- қылмыс қажетті қорғаныс кезінде, қылмыскерді ұстау, бұйрықты орындамау
кезінде жасалса.
ҚР Қылмыстық кодексінде, қажетіне қарай, қылмыс жасаушының кінәсін
ауырлататын жағдайлар да қарастырылған.
Олардың негізгілері мыналар:
- қылмысты бұрын қылмыс жасаған адам қайталап жасаса;
- қылмысты адамдар тобы ұйымдасқан түрде жасаса;
- қылмыс жас балаға, қарт адамға қарсы және адамның дәрменсіз жағдайында
жасалса;
- қылмыстың арты ауыр зардапқа әкеліп соқтырса;
- қылмысқа балалар немесе психикалық кемтар адамдар тартылса,
- қылмыс ерекше қатыгездікпен, жәбірленушіні қорлау, оның қадірін, арын
аяққа басу әрекеттерімен жасалса;
- қылмыс табиғат апаты немесе басқа да төтенше жағдайды бүркемеленіп
жасалса;
- қылмыстан қоршаған ортаға зиян келтірілсе;
- қылмыс адамның уландырғыш заттар мен ішімдікті қолданған күйінде
жасалса;
- қылмыс от қаруды, жарылғыш және техникалық құралдарды пайдаланып
жасалса;
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Қылмыскердің кінәсін жеңілдететін және ауырлататын қандай
жағдайлар бар?
2. Жауапкершіліктен босататын жағдайлар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қылмыс дегеніміз не?
2. Қажетті қорғану дегеніміз не?
3. Жаза қандай мақсаттармен тағайындалады?
8. Үйге тапсырма:§ 49. Қылмыс және қылмыстық жауаптылық.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 50. Мораль және құқық
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға мораль және құқық олардың әрекет аяларын түсіндіру.
Тәрбиелік: заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-әрекеттер жасамауға және
құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қазақстан Республикасының қылмысқа ққатысты заңдарының және қылмыс
жасағандарды жазалаудың негізгі қағидалары.
2. Жазаның қандай түрлері бар және қандай мақсатпен тағайындалады?
3. Қажетті қорғаныс дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. ҚР өлім жазасы ерек пе пікір алмасу?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Мораль
2. Моральдың қоғамдағы функциясы
Мораль (лат. moralis- әдет-ғұрып) – адамдардың өзара және қоғаммен
қатынастарын, өздерін ұстауын реттеп отыратын қоғамдық сананың формасы.
Мораль адам қоғамының пайда болуымен бірге қалыптасты. Қоғам әрқашан өз
мүшесіне белгілі талаптар қояды. Ол талаптар әрқашан мораль нормаларынан
көрінеді.
Мораль немесе адамгершілік туралы ілімді әдеп (этика) дейді. Ол
моральдық нормалардың шығу тегін, мәнін және қолданылу тетіктерін
зерттейді, оларды түсіндіреді, адамның қылығын адамгершілік талаптар
тұрғысынан бағалау өлшемдерін анықтап береді.
Қоғамдық өмірде және тұрмыста адамдар арасындағы қатынастар ғасырлар
бойы қалыптасқан моральдық нормалар арқылы реттеліп келеді. Моралдық
нормалар адамдардың бір-біріне және қоғамға қатынасын білдіруімен бірге
олардың адамгершілік сезімін, арын, намысын, ұжданын айқындайды, адамның
әрекетін ретке салады. Адамгершілік - әдептің негізгі мәселесі. Адамға
қойылатын басты талап – асыл да ізгі адамгершілік қасиеттерді бойына
сіңірген ұлағатты азамат болып шығу.
Моралдың негізгі атқаратын функциясы – адам мен адам және адам мен
қоғам арасындағы қатынасты реттеу, осыны өзгелерге үлгі етіп, келесі
ұрпаққа тәжірибе қылып жеткізу.

Моральдың құқықтан мәнді айырмашылығы мынада: мораль –жазылмаған
қағидалардың жиынтығы, сондықтан ол қоғамдық пікірмен реттеледі. Құқық
мемлекеттегі жазылып, қабылданған заңдылықтар жүйесін құрайды, сондықтан ол
мемлекеттің ықпалымен, билік органдарының араласуымен жүзеге асырылады.
Құқық мемлекеттің шығуымен бірге қалыптасты, онда қоғам мүшелерінің
өздерін ұстау ережелері қарастырылып, қоғамдық өмір тәртібі орнатылды, оны
бұзғандарға жаза тағайындалды. Қоғам мүшелері мемлекетті нығайту үшін,
құқықтық құжаттарда бекітілген міндеттері бар (салық төлеу, Отан қорғау,
заңды құрметтеу, табиғатты қорғау және т.б.)
Құқықтың міндеті – тәртіпті бекіту, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамассыз ету, ал мемлекеттің міндеті – осы құқықтар мен
бостандықтарды қорғау.
Құқық моральдан кейін қлыптасқан. Құқық – нақты тұжырымдалады және оны
қолданудың реттіліктері айқын көрсетіледі. Сонымен қоса, құқық және мораль
нормалары өзара тығыз байланысты. Көптеген адамгершілік нормалары құқықтық
актілерге негіз болған. Мысалы, ата-аналардың балаларын тәрбиелеуге қатысты
адамгершілік борышы, құқық бойынша конституциялық міндет болып көрсетіледі.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Мына әрекеттердің қайсысы моральдық жағынан талқыланады, қайсысы
талқыланбайтынын ажыратындар: орманда темекі шегу, қоғамдық
орында темекі шегу, мектеп жасында темекі шегу; далад өсіп
тұрған гүлді жұлу, өз бағында өсіп тұрған гүлді жұлу, бөтен
біреудің бағындағы гүлді жұлу; итті ұру адамды ұру.
2. Мораль мен құқық нормаларының өзара ұқсастығын және
айырмашылықтарын атаңдар?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Моральдың құқықтан мәнді айырмашылығы қандай?
2. Моральдың қоғамдағы функциясы қандай?
8. Үйге тапсырма:§ 50. Мораль және құқық.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 51-52. Моральдың негізгі санаттары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға мораль және құқық олардың әрекет аяларын түсіндіру.
Тәрбиелік: заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-әрекеттер жасамауға және
құрметтеуге тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Моральдың бағалау ұғымдары.
2. Мораль санаттары.
3. Моральдық мұрат.
Адамның өзін ұстауына жетекшілік етуге қа+тысты мораль санаттары деп
аталатын бағалаушы ұғымдар қолданылады. Олардың негізгілеріне: ізгілік,
зұлымдық, парыз, жауапкершілік, ар, намыс, абырой жатады. Санат белгілі
бір сапалық қасиетті білдіреді. Ол құптарлық (жақсы) немесе келеңсіз
(жаман) қасиет болуы мүмкін.
Ізгілік пен зұлымдық – моральдың негізгі бағалаушы ұғымдары. Олардың
мәні салыстырмалылығынан көрінеді. Мысалы, ізгілік пен зұлымдықтың санат
ретіндегі мәртебесі бірдей, ал бағалаушы ұғым ретіндегі мәндері қарама-
қарсы: ізгілік жақсы қасиетті көрсеткенде, зұлымдық жаман қасиетті
көрсетеді. Осы ұғымдар арқылы адамдардың әрекеттеріне не «жақсы»
немесе»жаман» деген баға алады.
Жақсылық жасау – ізгілік, ал жамандық жасау – зұлымдық.
Ізгілік пен зұлымдық бір-біріне қарама-қарсы болса да, бір-бірінен
ажырағысыз. Олар күн мен түн, ақ пен қара сияқты мәңгілік бірге және бірін
– бірі толықтырып тұрады.
Ізгілік – ешқандай марапаттауды күтпейді, ол адалдықпен жан байлығының
арқасында жасалынады.
Зұлымдық – табиғи және қоғамдық болып бөлінеді. Олардың біріншісіне:
жер сілкіну, сел, дауыл, түрлі аурулар, табиғат апаттары жатады. Адамдардың
қоғам өміріне қатысуымен жасалатын зорлық, кек, күншілдік сияқты қылықтар
қоғамдық зұлымдылыққа жатады.
Ізгілік пен жауыздық күресінде , ізгілік жеңсе, оны әділеттілік, ал
жауыздық жеңсе, оны әділетсіздік деп бағалаймыз. Ізгілік үшін күресу керек,
ізгілік іс жасап жатқандарға көмектесу керек. Ізгілік үшін таза, арлы күрес
қажет.
Моральдық парыз адамның өзгелердің – отбасының, ұжымның топтың, ұлттың
және қоғамның алдындағы міндеттілігін айқындайды және қоғамның объективті
дамуынан пайда болады. Моральдық парыз – адамның алдына қоғам қоятын
міндет. Бұл міндет қоғамның тарихи дамуына сай өзгеріп отырады. Моральдық
парызды міндет емес, қажеттілік деп түсіну қажет.
Ар – тұлғаның өзін-өзі моральдық бақылауға алу қабілеттілігі ретінде
көрініс беретін әдептік санат. Парыз бен мотивке қарағанда ардың өзгешелігі
адамның қоғам алдындағы жауапкершілігін түсіну негізінде істеген
әрекеттерін өзі бағалауды қоса қамтуынан көрінеді.
Ар – адамның қоғамдық тәрбиемен жетілдіруге болатын қабілеті. Арлылық
адамның өзінің әрекеттерінің адамгершілік мәнін тануының тиімді формасы
ретінде немесе келеңсіз қылығы үшін эмоциялық күйзелісі ретінде көрініс
беруі мүмкін.
Намыс – моральдық сананың кең таралған ұғымдарының бірі. Ар сияқты, бұл
да әдептілік санатқа жатады, жеке адамның өзінің қоғамдағы мәртебесін
тұщынуын және қоғам тарапынан оның мойындалуына ұмтылысын көрсетеді.
Өзінің мазмұны мен сипаты жағынан намыс ұғымы қадір ұғымына жатады.
Намыстың ең басты ерекшелігі – оның асқақтығында, қасиеттілігінде.
Сондықтан адамдар бар мүмкіндіктермен оны қорғауға тырысады.
Қадір – тұлғаның өзінің жеке басын бағалауын көрсететін, адамның өзіне-
өзінің және қоғам мен жеке адамның моральдық қатынасын бейнелейтін
моральдық сана ұғымы, әдептік санат.
Эгоизм (латын.ego – мен) - өзімшілдік, адамның жеке басының мүддесін
басқалардың мүддесінен, қоғамдық мүддеден артық санауы.
Альтруизм (франц.altruisme, латын.alter- басқа, бөтен) – қара басының
қамын ойламай, басқаларға қамқорлық етуге бағытталған адамгершілікті санат.
Альтруизм – мағынасы жағынан өзімшілдікке қарама-қарсы санат. Альтруист
адамның бойынан мейірімділік пен қайырымдылық төгіліп тұрады.
Моральдық мұрат (грек. Idea – түр, бейне, түсінік, ұғым) – бойына
жоғары деңгейдегі үлгі боларлықтай моральдық қасиеттерді жинақтаған тұлға
бейнесінде көрініс беретін адамгершілік жетілгендік туралы түсінік.
Адамның ішкі мақсты мұратты құрайды. Адам сол жоғары мұратқа жетуге
ұмытылады.
Мұрат адамды белгілі бір мақсатқа бағыттап, оның өмірін жақсартады,
келелә әректтер істеуге итермелейді.
Мұрат – қоғамдық құбылыс. Қоғам өзгерген сайын ол да өзгеріп отырады. XVIII
ғасырдың әйел мұратын қазіргі ғасыр әйел мұратымен салыстыруға болмайды.
Қазіргі әйел- кәсіпкер, зиялы, мақсаткер адам. Қазір жеке адамның
қасиеттерін де басқаша бағалаймыз. Әр қоғамда бағалау өлшемдері әр түрлі
болған.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Моральдың негізгі санаттарын атаңыздар және оларға қысқаша
сипаттама беріңіздер?
2. Моральдың бағалаушы ұғымдарына нелер жатады?
3. Моральдық мұрат дегеніміз не?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Қазіргі өмірде альтруист адамдар көп пе? Олардың қайтарымсыз
әрекеттеріне қалай қарайсыздар?
2. Мұрат-қоғамдық құбылыс. Осы тақырыпта пікіралмасу.
8. Үйге тапсырма:§ 51-52. Мораль және құқық.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 53. Мәдениет және оның қоғамдағы рөлі
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға мәдениет, материалдық және рухани мәдениет,
мәдениеттің қоғамда атқаратын функцияларына түсінік беру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, эстетикалық тәрбиеге, рухани
сұлулыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Моральдың негізгі санаттарын атаңдар?
2. Моральдың бағалау ұғымына нелер жатады?
3. Қазіргі өмірдегі альтруист адамдардың әрекеттеріне қалай
қарайсыңдар?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Ар намыс ұғымдарына көңіл аударып, мағынаның айырмасын атаңдар?
2. Моральдық мұрат дегеніміз не?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Мәдениет
2. Материалдық және рухани мәдениет
3. Мәдениеттің қоғамда атқаратын функциялары
Мәдениет- материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін адамның
өмірі мен әрекетін ұйымдастыру тәсілі, қоғам мен адамның тарихи даму
деңгейі.
Материалдық және рухани мәдениет жетістіктерінің жиынтығы мәдени
игіліктерді құрайды. Оларға: техника мен құрал-жабдықтар, тұрмыстық
мәдениет заттары, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, мұрағаттар,
мұражайлар, кітапханалар, клубтар және тағы басқалар жатады. Мәдени
игіліктердің ішіндегі ең елеулісі-көркемөнер. Көркемөнер- мәдениеттің алтын
қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін факторлардың бірі. Көркемөнер адамды
сұлулыққа ұмтылдырады.

Мәдениет

Материалдық мәдениет рухани мәдениет

Материалдық мәдениет адам өмірінің материалдық аяда қол жеткізген
жетістіктерінің жиынтығынан тұрады. Оған адамның биологиялық өмірін
қамтамасыз етуге қажетті игіліктер- азық, киім, көлік, баспана, еңбек және
қатынас құралдары, т.б. жатады.
Материалдық мәдениетке тарихи және мәдени ескерткіштер де кіреді.
Рухани мәдениет деп жеке адамның білім қорын, меңгерген ғылымын,
ақылын, шығармашылық қабілетін, ойлау тәсілін, көркемөнерді игеруін,
әлеуметтік – психологиялық біліктілігін айтамыз.

Мәдениет адамды рухани қалыптастырады.

Мәдениет сабақтастырушы функция атқарады
Мәдениеттің атқаратын негізгі функциялары

Мәдениеттің танымдық функциясы

Мәдениеттің реттеуші функциясы

Мәдениеттің коммуниктивтік функциясы

Мәдениеттің құпиясы одан адамгершілік сәулесі шашырап тұратынында.
Мәдениет арқылы адам ғажап биік денгейге көтеріледі. Әлкей Марғұланның
пайымдауынша, « мәдениет дегеніміз- адамзат баласының ақыл-ойы, маңдай
тері, қажырлы еңбегі, мұның бәрі зор қоғамдық сипатта көрінеді ». Мәдениет-
рухани байлық, ол ешқашан материалдық пайданың көзі болуға тиіс емес.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Мәдениет дегеніміз не?
2. Мәдениеттің қоғамдағы рөлі қандай?
3. Материалдық мәдениетке нелер жатады?
7. Жаңа материалды бекіту:
Кестені толтыр.
Мәдениеттің атқаратын функциялары.
|Мәдениет адамды рухани | |
|қалыптастырады | |
|Сабақтастырушы | |
|Танымдық | |
|Реттеуші | |
|Коммуникативтік | |

8. Үйге тапсырма:§ 53. Мәдениет және оның қоғамдағы рөлі.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 54. Жастар және мәдениет
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға жастар мәдениеті, жастар арасындағы сабақтастық,
мәдени дәстүрлер мен жастардың талғамы жайлы түсінік беру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, эстетикалық тәрбиеге, рухани
сұлулыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Мәдениеттің қоғамдағы рөлі қандай?
2. Рухани мәдениет дегеніміз не?
3. Материалдық мәдениетке нелерді жатқызуға болады?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
Мәдениеттің атқаратын функциялары.
|Мәдениет адамды рухани | |
|қалыптастырады | |
|Сабақтастырушы | |
|Танымдық | |
|Реттеуші | |
|Коммуникативтік | |

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Жастар мәдениеті.
2. Түрлі ұрпақ өкілдері арасындағы мәдени сабақтастық.
3. Мәдени дәстүрлер және жастардың талғамы.
Жастар мәдениеті дегенге демографиялық санат ретінде жас деп аталынатын
адамдар тобының басым көпшілігінің тұтынатын және әуестенетін мәдени
туындыларының жиынтығын сидырамыз. Жастар мәдениеті мәселелерінің басын
ашып алу үшін кейде субмәдениет ұғымы қолданылады.
Субмәдениет (лат.sub- астында, төменде) – екі түрлі мағынада
қолданылады
а) белгілі бір әлеуметтік, демографиялық топтың мәдениеті;
б) тұтас ұлттық мәдениет жүйесіндегі әлеуметтік қауымдастықтың шектеулі
мәдениеті, сол топтағылардың өмір салты және ойлау стилі.
Қазіргі жастар талғамдары жағынан өзіндік стильдерімен ерекшеленеді.

«Адамды білім сақтайды» деп А.Йүгінеки айтқандай, білім – мәдениеттің
маңызды бөлшегін құрайды. Білімсіз ұрпақ – келешегі жарқын қоғамды құра
алмайды. Жастар өздерінің рухани байлығына ерекше көңіл бөлуі керек.
Мәдениеттің даму үдерісінің екі жағы болады. Бірі – тұрақты, екіншісі –
дамушы, жаңалыққа толы жағы. Тұрақты жағы – тарихи даму үдерісіндегі
адамзаттың жинақтаған тәжірибесі. Бұл мәдени дәстүр. Жаңа ұрпақ сол
тәжірибеге сүйене отырып, оны кенейтеді, дамытады. Мәдени сабақтастық –
қоғам дамуының барлық сатыларында кездесетін заңды құбылыс. Өйткені, ол
ұрпақтан-ұрпаққа жетістіктер мен құндылықтарды, тәжірибе мен дағдыны
жалғастырып отырады.
Мәдени дәстүр – мәдениеттің дамуындағы тұрақты жағы. Адамдар мәдениетке
қандай қандай да бір жаңалық енгізетін болса, сол дәстүр көлемінде
енгізеді.Мәдени дәстүрлер адамдардың қарым-қатынас кодексін құрады. Оның
төңірегіне тұтас халықтар біріккен.
Мәдени дәстүрлер адамдарды өз халқын, Отанын сезінуге, оларды мақтан
тұтуға, құрметтеуге тәрбиелейді. Отбасында мейірімділік пен ізгілікке
баулуды, үлкендердің кішіге, кішінің үлкендерге ілтипатын, еңбек ету
дағдыларын қадір тұту, ұлттық мәдениетке үйрету, тарихын құрметтеу,
жастарды жігерлікке тәрбиелеу, туған жеріне деген сүйіспеншілік, оны
қорғауға дайын болу, эстетикалық талғам мен көркем әдебиетті сақтаудың бәрі
мәдени дәстүрлер негізінде орнайды. Әр кезеңде қоғам алға басқан сайын
мәдени дәстүр де қалыспай, көнеден жаңаға өтіп отырады.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Жастардың тиянақты, сапалы білім алуы мәдениеттің маңызды бөлшегін
құрай алады ма?
2. Субмәдениет дегенді қалай түсінесіңдер?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Мәдениеттің жастар өміріндегі маңызы неде?
2. Мәдени сабақтастық дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Мәдени дәстүрлерге нелер жатады?
4. Қазіргі жастардың талғамы қандай деп ойлайсындар?
8. Үйге тапсырма:§ 54. Жастар және мәдениет.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 55. Руханият
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға руханияттың қоғам дамуымен байланысы, рухани дамудың
мәдениеттегі рөлі туралы оқушыларға түсіндіру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, эстетикалық тәрбиеге, рухани
сұлулыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Мәдениеттің жастар өміріндегі маңызы неде?
2. Мәдени сабақтастық дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Мәдени дәстүрлерге не жатады?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Қазіргі жастардың талғамдары қандай?

2. Қазіргі жастар талғамдары жағынан өзіндік стильдерімен
ерекшеленеді.

4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Руханияттың қоғам дамуымен байланысты.
2. Көркемөнердің рухани жетілуіне әсері.
Адамдарды моральдық азғындықтан, сезімдік жадаулықтан құтқаратын бір
күш бар. Оның аты – руханият. Керек десеніз, руханият қоғамды әлеуметтік-
экономикалық құлдыраудан да алып шығады. Руханият – адамның дүниетанымының
кеңдігінен, санасының жоғарылығынан, ізгілік үшін белсенділігінен,
өзгелерге сүйіспеншілікпенен көрініс беретін оның ішкі әлемі. Адамның
руханилығы жалпыадамзаттық құндылықтарды құрметтеуінен, игілікті
құндылықтарды көздеуінен де көрінеді. Адамгершілік қасиеттерді қастерлейтін
адам белгілі бір рухани мұраттар мен құндылықтарды ұстанады. Олардың
әрекеттерінен мейірімділік, арлылық, ұятқа қалмауға тырысу сезіліп тұрады.
Руханият адамға әдебиет, өнер, халық даналығы, салт, мәдени дәстүрлер,
ғылым, білім арқылы келеді.
Рухани мәдениет адамның айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы,
қадірі, адамшылығы, ұяттылығы, тәрбиелілігі, зиялылығы, қарапайымдылығы
арқылы көрінеді.
Адамның адамгершілік қасиеттерінің жоғарылығы- руханилықтың негізі. Ал
өнер, әдебиет, ғылым мен білім адамға тәрбиелеу мен еңбектену арқасында
келеді.
Адамның рухани дамуы мәдениетте үлкен рөл атқарады. Өйткені, руханилығы
жоғары адамдары бар қоғам ғана жоғары дамыған мәдениет жасай алады.
Жеке адамның рухани дамуы халықтың санасымен, психологиясымен, саяси
белсенділігімен ұштасып жатады.
Қоғамның қалыпты рухани дамуы әлеуметтік құрылымға, әртүрлі топтарға,
олардың әрекет аясына өзгерістер енгізеді. Рухани байлығы мол адам ғана шын
мәдениеттің дамуына үлес қоса алады.
Тіл – аса қадірлі рухани байлық. Тілдің мәдениеттегі рөлі үлкен.
Қазіргі жастар ана тілін білу, өзгелердің тілдерін құрметтеу парыз екенін
қатты ескеруі керек.
Мәдениетті адам өзінің мәдени деңгейін үнемі арттырып, істе жоғары
саналылық танытып, дүниежүзілік әдебиет және көркемөнер жетістіктерімен
үзбей танысып отырады.
Нағыз өнер туындысы жұмысшыны да, ғалымды да, ұшқышты да, кәсіпкерді
де... бәрін толғандырады. Өнер – әмбебап, бүкілхалықтық әрекет, оның қоғам
дамуында аса зор өмірлік маңызы бар. Көркемдік жағынан шебер орындалған
шығармалар жаңа мағлұмат көзі бола тұрып және рухани дүниені байытатындай
әсер беріп, мағынасымен адамның барлық сезім қабілетіне ықпал етеді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Руханият адамға қалай келеді?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Адамның рухани дамуы үшін не қажетті екенін атандар?
2. Руханият қоғам дамуымен қалай байланысады?
3. Мәдениеттіңмәдениеттің рухани дамудағы рөлі қандай?
4. Көркемөнер рухани жетілуге қалай ықпал етеді?
8. Үйге тапсырма:§ 55. Руханият.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 56. Мәдениеттілік.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға мәдениеттілік адамның қоғамдық ортада өзін ұстау
әрекетінен, тәрбиесінен, сыпайылық, қрапайымдылық, кішіпейілділік
қасиеттерден тұратынын түіндіру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, эстетикалық тәрбиеге, рухани
сұлулыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: баяндау, өзара белсенділікті арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Адамның рухани дамуы үшін не қажет?
2. Руханият қоғам дамуымен қалай байланысады?
3. Мәдениеттің рухани дамудағы рөлі қандай?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Көркемөнер рухани жетілуге қалай ықпал етеді?
2. Тілдің мәдениеттегі рөлі қандай?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Жеке адамның мәдениеттілік көрсеткіші.
2. Өздігінен білім алу.
3. Білімді өмірлік тәжірибеде қолдану.
Мәдениеттілік- қоғамдық құбылыс, ас ішер алдында қол жуудан бастап,
адамзаттың ақылы мен ойының биігіне дейін қамтитын кең ұғым. Мәдениетті
болу- ең алдымен, адам қоғамы жасаған рухани байлық – ғылым негізін
игерумен тығыз байланысты.
Мәдениетті адамның жақсы қасиеттерінің бірі – сыпайлық.
Мәдениеттіліктің тағы бір белгісі – қарапайымдылық, кішіпейілділік.
Жеке адам мәдениетінің өлшемдеріне адам өмірінің барлық жағы – еңбекке,
қоғам мүдесіне қатысты ұстанымы, басқа адамдармен қарым-қатынас мәдениеті,
өзін ұстауы, киінуі, жұмыстан бос уақытында немен шұғылданатыны кіреді.
Адамның жеке бас мәдениеттілігі оның өзіне қоятын талабына байланысты.
Шыншыл және адал адам өз арына, намысына нұқсан келтіретін әрекеттер
жасамайды. Сондықтан ол барлық жағдайда да ұстанымды, адал қалпынан
айнымайды.
Шыншылдық дегеніміз – мәдениетті адамның ішкі дүниесінің әсемдігі мен
мейірбандығының көрсеткіші ғана емес, ол философиялық және эстетикалық
санат.
Мақсатты өмір сүргісі келетін адам әрқашан өздігінен білім алуға ұмтылады.
Білім ғана адамды адам етеді, жетілдіреді және сақтайды.
Білім - таусылмайтын байлық. Адамның тірнектеп жинаған білімі- оның
ешкім тартып ала алмайтын меншігі.
Адамның қабілеті білімнің бір саласын ғана емес, оның бірнеше саласын,
солардың ішінде, бір-бірімен байланысы жоқтарын да меңгеріп алуға мүмкіндік
береді. Шоқан Уалиханов қоғамдық, саяси, ғылыми қызметтерін қатар жүргізіп,
философия әдебиетпен айналысқан. Өзі географ, этнограф, тарихшы, саяхатшы,
суретші бола тұра, өмірінің соңғы күніне дейін өздігінен білім алуға деген
құштарлығын жоймаған. Өз халқының мәдени жетістіктері мен ерекшелігін өзге
тілде жазып қалдырған.
«Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» деп Абай айтқандай,
білімділердің айтқан ойларының, әйтеуір бір талапты жасқа кез боларына еш
күмәнданбауы керек.
«Білімді өлсе- қағазда аты қалады, өнерлі өлсе – істеген заты қалады».
Қазіргі ұрпақтың өздігінен білім алуға ұмтылысы қуанарлық. Олар бірнеше
тілдерді, компютерді меңгеріп, жаңа білім салаларын үйренуге талпынып жүр.
Біздің қоғамымыз тарихта бұрын болмаған деңгейде ғылыми білімді
өрістете түсуді, оны өмірлік практикада қолдана білуді талап етеді.
Қоғамның даму үдерісі алдымен бұқараның қоғамдық білімдерді – саясаттану,
философия, әлеуметтану, құқық, тарих, психология – ғылымдары негіздерін
меңгеру арқылы ділін өзгертумен қамтамасыз етіледі. Олардың міндеті –
қоғамдық өмір құбылыстарын теориялық жағынан түсіндіріп, практикалық
міндеттерді шешу жолдарын іздестіру, келешекті болжау. Қоғамдық ғылымдар
адамдардың дүниеге көзқарасын қалыптастырып, жеке адамның рухани және
адамгершілік қасиеттерін шыңдап бекіте түседі, даму жолын нұсқайды.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Білімнің қажеттігі, адамның өмірлік қызметіндегі рөлі туралы
пікірталас ұйымдастыру.
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Адамның мәдениеттілігі неден көрініс береді деп ойлайсыңдар?
2. Өздігінен білім алудың әдістері қандай?
3. Білімді өмірлік тәжірибеде қолдану деген не?
4. Алған білімің не үшін қажет деп ойлайсындар?
8. Үйге тапсырма:§ 56. Мәдениеттілік
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 57. Адамдардың қарым-қатынасы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға адамдар арасындағы қарым-қатынастардың жақтарына,
түрлеріне, қарым-қатынасқа қатысушы тараптардың теңдігіне сипаттама беру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, теңдікке, өздерін қоғамдық ортада
дұрыс ұстауға тәрбиелеу.
Дамытушылық: оқушы бойына жауапкершілік принципін қалыптастыру, ой-өрісін
дамытуға, үйретуге үлгі алуға баулу.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Мәдениеттілік дегеніміз не?
2. Жеке адамның мәдениеттілік көрсеткіші неден көрінеді?
3. Білімді өмірлік практикада қолдану дегеніміз не?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Қарым-қатынас.
2. Қарым-қатынастың түрлері.
3. Қарым-қатынасқа қатысушы тараптардың теңдігі.
4. Қарым-қатынас үдерісіндегі демократиялылық.
Қарым-қатынас деп адамдардың қызметі бірлесіп істеу қажеттігінен
туындайтын, адамның өзге адаммен немесе адамдар тобымен қауышуын, өзара
әрекеттесудің біртұтас стратегиясын жасап шығаруын, басқа адаммен оны
қабылдау және түсіну бағытында қатынасқа келуін және сол қатынастың кері
байланыс арқылы тудырған салдарын айтамыз.

Қарым-қатынастың жағы

Коммуникативті
интерактивті перцептивті
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы- адамдардың танымдық еңбек
үдерісіндегі өзара әрекеттесуінің – ой, ақпарат, идеялар алмсуының өзіндік
жүзеге асырылу формасы. Коммуникация белсенді субъект ретіндегі адамдар
арасындағы ақпараттық үдерістердің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты
туындайды және тілдің қызметімен жүзеге асырылады.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы- адамдардың өзара әсер ете
әрекеттесуінің, тұлғааралық қатынастардың пайда болуы мен дамуы мәнінің
әлеуметтік-психологиялық үдерістер мен құбылыстардан туындайды және олардың
өзара әрекеттесудің ортақ стратегиясын жасауынан көрініс береді.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы- адамның әлеуметтік объектілерді
қабылдау, түсіну және бағалауын, өзге адамның бейнесін қалыптастыру
үдерісін көрсетеді.
Қарым-қатынастың көптеген түрлері бар. Адамдарды кездестіріп,
пікірлесуге алып келетін қозғаушы күштердің сипатына қарай қарым-қатынас
ресми және бейресми деп бөлінеді.
Адамдардың өмірлік қызметінің екі аясы бар. Олардың біріншісі- қоғамдық
орындардағы өндірістік қызмет аясы, екіншісі- тұрмыстағы өндірістен тыс
қызмет аясы.
Қоғамдық орындарда, қызмет бабымен қатынасқа келуді ресми қарым қатынас
дейміз.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас қоғамдық орындардан тыс жерлерде де
тоқтаусыз жүріп жатады. Адамдар тұрмыста туысқандарымен, көшеде,
стадионда, парктерде, т.б. өндірістен тыс ақпарат алмасады. Олар қарым-
қатынастың бейресми түрлеріне жатады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың формалары көп. Олардың арасында
ресми жүздесу де, бейресми жүздесу де кең таралғаны- төте және жанамалы
қарым-қатынас формалары болып бөлінеді.
Қарым- қатынастың үдерісіне қатысушылар, қоғамда алатын орны және бір-
біріне қатысты еріктік қатынастары тұрғысынан алғанда, екі түрлі жағдайда
болып келуі мүмкін. Оның біріншісі – еріктік қатынастар тұрғысынан тең
пікірлесушілер; екіншісі – еріктік қатынастар тұрғысынан тең емес
жүздесулер.
Қарым-қатынастағы демократиялылық деп қоғамда алатын орны мен еріктік
қатынастары тұрғысынан алғанда тең бола алмайтын адамдардың қауышу
үдерісіндегі теңдіктің қамтамассыз етілуін айтамыз.
Қарым-қатынастағы демократиялылық бағынышты адамның басшысының
тұрғысына қатысты өз ойын бүркемелемей, еркін айта алуын көрсетеді.
Қазіргі заманғы менеджмент адамдар ұжымының өндірістік қызметінің алға
басуына қажетті үш шартты атайды.
- Иерархия
- Қаражат
- Бірге жұмыс істейтін адамдардың қарым-қатынас мәдениеті.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Адамдар арасындағы қарым-қатынастардың жақтарына, түрлеріне
сипаттама беріңдер?
2. Қарым-қатынастың формалары қандай?
3. Қарым- қатынастағы демократиялылық дегеніміз не?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Бір-бірімен қарым-қатынасқа келгенде адамдар үнемі теңдік
жағдайында болуы міндетті ме?
2. Адамдар арасындағы қарым-қатынастарда біреудің екіншіге үстемдік
жүргізуі құптарлық нәтижелерге жеткізетін кездер бола ма?
3. Кестені толтырыңдар.

8. Үйге тапсырма:§ 57. Адамдардың қарым-қатынасы.
9. Бағалау:

Сыныбы --------------------
Мерзімі --------------------
Сабақтың тақырыбы:§ 58. Сөйлеу мәдениеті.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: оқушыларға сөз мәдениеті, сөз әдебі ұғымдарына назар аудара
отырып, өз араларында осы өлшемдердің қарым-қатынас үдерісінде орындалу
жағдайы туралы түсіндіру.
Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеу.
Дамытушылық: сөйлеу мәдениеті тақырыбына терең талдау жасап, оқушылардың ой-
өрісін дамытуға, үйретуге үлгі алуға баулу.
Көрнекілігі: тірек сызбалар.
Әдісі: тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндау, өзара белсенділікті
арттыру.
Түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезең
а) сәлемдесу
б) сабаққа дайындығын тексеру
в) оқушылар назарын сабаққа аудару
2. Үй тапсырмасын тексеру
1. Қарым-қатынас дегеніміз не?
2. Қарым-қатынас ұғымына нелер жатады?
3. Қарым-қатынастың қандай жақтары бар?
3. Білімдерін жан- жақты тексеру
1. Қарым-қатынасқа қатысушы тараптардың теңдігі қандай болуы қажет?
2. Қарым-қатынас демократиялылықтың өндіріс үдерісіне әсері бар ма?
4. Оқушыларды жаңа сабаққа дайындау
Сабақтың тақырыбын, мақсатын баяндау.
Оқушылар назарын сабаққа аудару.
5. Жаңа сабақты түсіндіру
Сабақ жоспары:
1. Вербальді және вербальді емес қарым-қатынас түрі.
2. Сөйлеу мәдениеті.
3. Сөз әдебі.
4. Тіл стильдерінің жіктелуі.
Тілдік белгілеріне қарай, қарым-қатынас вербальді және вербальді емес
болып бөлінеді. Адамдардың белгілі бір тілді қолданып қарым-қатынасқа түсуі
вербальді, ал түрлі белгілерді, символдарды, сызбаларды қолдана пікірлесу
вербальді емес қарым-қатынасқа жатады.
Адамның әлеуметтік- психологиялық біліктілігі өзін қоғамдық ортада
ұстай білуінен, өзгелердің алдындағы міндетін бұлжытпай орындаудан
басталады. Қарым-қатынасқа түсіп отырған адамның бойындағы, жүзіндегі,
сөзіндегі, қимылындағы кез келген көзге ілінер рәуіштің (нюанстың) өзі
ақпарат қабылдап отырған адамның назарынан тыс қалмайды, қайткенде оның
санасына із қалдырады.
Адамдардың өзара қарым-қатынас құралдарының ішіндегі өмірде кең
қолданылатыны және аса маңыздысы – тіл. Сондықтан адамдар арасындағы
қатынас мәдениеті туралы айта отырып, сөйлеу мәдениетіне соқпай кетуі
мүмкін емес.
Сөйлеу мәдениеті дегеніміз – қоғамдық даму үдерісінде қалыптасқан әдеби
тілдің ауызша және жазбаша нормаларын меңгеріп, дидарласудың түрлі
жағдайларында сөз қолданудың мақсаттары мен мазмұнын іріктей ала отырып,
ойды тиянақты жеткізу ережелерінің жиынтығы.
Сөйлеу мәдениеті, негізінен, ресми келіссөздер жүргізу, өндірістік
мәселелерді шешу үдерісінде қолданылатын жалпыадамзаттық денгейде
қабылданған, қалыптасқан ережелерден тұрады. Олардың негігі қағидаларына
айтылар ойдың дәлдігі, әріптестің қабылдауына сыйымдылығы және сыпайы
жеткізілуі жатады. Тіл мен ойдың, ой мен әрекеттің арасында тығыз байланыс
бар.
Тіл анық болмаса, ой анық емес деген сөз. Тіл – ойдың айнасы. Тілдегі
сауатсыздық – адамның жалпы сауатсыздығының, мәдениеті төмендігінің
көрінісі, рухани байлығының жетімсіздігі.
Сөз әдебі – дидарласушылардың тіл арқылы ақпарат алмасуын жүзеге асыру
үстінде, олардың әлеуметтік рөлдеріне және әңгіменің ресми немесе ресми
еместігіне сай таңдап алған қарым қатынас қалыптарының жүйесі. Сөз әдебі
қоғамдық санаға сіңісті болып қалған ұстанымдардан тұрады және қарым-
қатынасты тіркеу рөлін атқарады.
Сөз жүйесінде қатынас жасаған адам әріптесіне ойын белгілі бір стильді
қолданып жеткізеді. Кез келген тілді қолданып ойды жеткізу, алдымен, екі
стильге ажыратылады. Олар – ресми және бейресми стильдер.
Ресми стиль дегеніміз – өндірістік тапсырманы орындауға байланысты немесе
қоғамдық сипаттағы қызметті атқару үдерісінде қарым-қатынаста қолданылатын
сөз саптау ережелері мен реттіліктердің жиынтығы.

Бейресми стиль деп адамдардың қоғамдық өндірістік еңбектен тыс, тұрмыс,
демалыс жағдайларында сөз қолдану реттіліктерінің жиынтығын айтамыз.
Ресми стильде сөйлеу мен бейресми стильде сөйлеудің айырмасы- алдыңғысы
қоғамдық бақылауда болатын болса, кейінгісі ресми органдардың бақылауынан
тыс, адамдардың өз еркімен сөз қолданысы жасалуынан көрінеді.
6. Жаңа сабақты меңгергендігін тексеру:
1. Тілдің стильдерге жіктелуі деген не?
2. Ресми стильдердің қандай түрлері болады?
3. Ресми стиль мен бейресми стильдің аырмасы қандай?
7. Жаңа материалды бекіту:
1. Вербальді және вербальді емес қарым-қатынастары дегеніміз не?
2. Сөйлеу мәдениеті дегеніміз не?
3. Сөз әдебі ұғымын қалай түсінесіңдер?
8. Үйге тапсырма:§ 58. Сөйлеу мәдениеті.
9. Бағалау:

-----------------------
Антропология

физиология

социология

Адам мәселесімен айналысатын сала

психология

этнология

анатомия

педогогика

Адам мәселесімен айналысатын сала

даралық

Адамның мәнін ашатын ұғымдар

Жеке адам

Тұлға

Адамның қызметі

құралы

мақсаты

нәтижесі

Атқарылуы

өндірістік

материалдық

қызмет

еңбекті

еңбексіз

рухани

Қоғам мен адам

Адам мен адам

Бағыты жағынан қоғамдық қатынастар

Қоғам мен табиғат

Қоғам мен қоғам

ру

Ұлтқа дейінгі қауымдастықтар

тайпа

ұлыс

Шаруашылық жүргізу ерекшелігі

Ұлттық дәстүрлері

Ұлттың белгілері

тілі

психологиясы

Өзіндік төлтума мәдениеті

Ұлттың белгілері

дәстүрлі

индустриялық

постиндустриялық

қажеттіліктер

ағымдық

ұзақ мерзімдік

Экономикалық жүйе

нарықтық

дәстүрлі

Әміршіл-әкімшіл

Шаруашылықтың бағдары тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілер арасындағы
бәсекеге құрылады.

Директивалық әдістермен, яғни жоғарыдан түсіріліп жататын бұйрықтармен
шешеді.

Өндіру, бөлу және тұтыну қалыптасқан дәстүрлер мен ғұрыптарға негізделген.

Өндіріс факторлары

капитал

еңбек

жер

кәсіпкерлік

Адамның өндірісті ұйымдастыру қабілеті

Жұмысшылар мен қызметкерлердің білімі, тәжірибесі.

материалдық игіліктер мен өндіріс құралдарының жиынтығы

Табиғи ресурстар

Өндіріс факторлары

капитал

еңбек

жер

кәсіпкерлік

Тері

Еңбек құралдары

Азық-түлік

Әшекей бұйымдар

Төрт түлік мал

Ежелгі ақша (айырбас құралдар)

Ақшаның қасиеттері

Бөлінгіштік

Тұрақтылық

Біртектілік

Ажыратылымдық

Ұзақ мерзімділік

Ықшамдылық

Ақшаның атқаратын қызметі

Айналыс құралы

Қорлану қоры

Құн өлшемі

монополия

бәсеке

айырмашылығы

Жалгерлік кәсіпорындар

Кәсіпорындар

Акционерлік қоғамдар

Мемлекеттік кәсіпорындар

Еңбек ақының түрі

Кесімді

Мерзімді

Кәсіпкерлер ұжымы , кәсіпкерлер ассоциациалары

Бизнес субъектілері

Өзінің тәуекелімен жүзеге асырушы

Келісіммен немесе өзге негізде жалдану арқылы еңбек қызметін іске асыратын
жұмыскерлер

Жеке және ұжымдық тұтынушылар

микротоптар

Макротоптар

Топтар

Әлеуметтік мобильділіктің қозғалу бағыттары

Көлдеңен (горизанталь)

Тік (вертикаль)

Жоғары орта тап

Ортаңғы орта тап

Орта тап

Төменгі орта тап

Тік (вертикаль)

Әлеуметтік мобильділік

Көлденең (горизонталь)

Экономикалық

Әлеуметтік

Ұлтаралық қатынастар

Саяси

Мәдени

Отбасының түрлері

Толық отбасы

Кеңейтілген отбасы

Толық емес отбасы

Отбасының тұрпаты

Кеңейтілген отбасы

Кіндік отбасы

Отбасының тұрпаты

Кеңейтілген отбасы

Кіндік отбасы

Мемлекеттік билік

Заң шығарушы

Сот билігі

Атқарушы

Мемлекетті басқару формалары

Республика

Монархия

Диктатура

Қоғамдық жалпыхалықтық

Заңсыз жолмен келген адамдар тобы

Өзі билейді

Мемлекетті басқару формалары

Республика

Монархия

Диктатура

Қоғамдық жалпыхалықтық

Заңсыз жолмен келген адамдар тобы

Өзі билейді

Қоғамдық бірлестіктер саяси сипатына қарай

Қоғамдық ұйымдар

Саяси партиялар

Партия

Парламенттік

Авангардтық

Демократиялық мемлекет

Зайырлы мемлекет

Қазақстан республикасы

Құқықтық мемлекет

Әлеуметтік мемлекет

Әлеуметтік нормалар

мораль

құқық

Құқық жүйесі

Құқықтық мекемелердің қызметінен

Құқықтық идиеологиядан

Құқықтан

Солдаттардың, матростардың, сержанттар мен старшиналардың мерзімді әскери
қызметі

Солдат, матрос, сержант, старшина лауазымында шарт бойынша атқаратын әскери
қызмет

Әскер қызметтің түрлері

Шарт бойынша әйелдердің атқаратын қызметі

Әскери оқу орындарындағы курсанттардың әскери қызметі

Прапорщиктер мен мичмандардың әскери қызметі

Офицерлер құрамының әскери қызметі

Мемлекеттік билік

Атқарушы

Сот тармағы

Заң шығарушы

ҚР сот жүйесі

Жергілікті соттар

Жоғарғы сот

Құқық қорғау органдары

Ұлттық қауіпсіздік органдары

Прокуратура

Ішкі істер органдары

ҚР Қарулы Күштері

Ұлттық қауіпсіздік

Ұлттық қауіпсздікті қамтамасыз ететін күштер

Ішкі істер

Сыртқы барлау

Әскери және салық полициясы

ҚР Президентінің күзет қызметі

Салық және кеден қызметтері

Төтенше жағдайлардың зардаптарын жою қызметтері

Қылмыс

Қасақана

Байқаусызда

тікелей

жанама

Моральдың қоғамдағы атқаратын қызметі

тәрбиелік

танымдық

реттеушілік

Сыртқы келбет

Өзін ұстауы, мәнері, жүздесу ұстанымдары

Стиль элементтері

Сөйлеу ерекшелігі

Сыртқы келбет

Өзін ұстауы, мәнері, жүздесу ұстанымдары

Стиль элементтері

Сөйлеу ерекшелігі

Адамдардың органикалық және рухани қажеттерін өтейтін шарт

Адамның кім екенін танытатын, жақындастыратын құрал

Адамдардың қарым-қатынасы ұғымына

Адамды тәрбиелеу құралы

Адамдардың өмір суру формасының бірі

Адамдардың психикалық қызметін күшейткіш құрал

Қарым- қатынастың жағы

Ресми стильдің жіктелуі

Ғылыми стиль

Саяси-публицистикалық

Іс жүргізу стилі