Оқушылар дарынын дамытудағы домбыраның ролі

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Атырау облысы Қызылқоға ауданы

Х. Досмұхамедұлы атындағы қазақ орта мектебі

Оқушылар дарынын дамытудағы домбыраның ролі

Музыка пәні мұғалімі

Баймағанбетқызы Жансұлу

2011 жыл

Музыка пәні мұғалімі Баймағанбетқызы

Жансұлудың «Оқушылар дарынын

дамытудағы домбыраның ролі»

тақырыбындағы жұмысына

п ік і р.

Автордың таңдаған тақырыбы бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі - тәрбие жұмысына арналған. Оның ішінде Қазақстанның болашағы бүгінгі оқушы, ертеңгі жастарды ұлттық рухта тәрбиелеудегі ұлттық аспаптардың маңызына ерекше тоқтала келіп, әр қазақ отбасының қасиетті мүлкі - домбыра аспабының ұлттық тәрбие құралы екенін дәлелдеуге жұмыстанған. Осы ретте өзі жасаған жоспары бойынша домбыраның шығу тарихын, құрылысын аңыз әңгімелер желісі арқылы шебер суреттеген. Автор тақырыптың мәнін ашуда қазақтың мақал- мәтелдері мен нақыл сөздерін орынды пайдаланған. Домбыраның түрлері, олардың ерекшеліктеріне тоқтала отырып, ұлттық мәдениетіміздің даму тарихына да ой жүгірткен.

Домбыра аспабына оқушылардың қызығушылығын ояту мақсатында ұлтық өнеріміздің мақтаныштары Құрманғазы мен Динаның, ұлттық оркестріміздің ұйымдастырушысы Ахмет Жұбановтың өмірімен қызметіне тоқталуы жұмыстың мазмұнын толықтыра түскен. Автор өзі де үйірме арқылы оқушыларға домбыраның құдіретін танытуға жұмыстанып отырғанын тілге тиек етеді. Осы бағыттағы тәрбиенің пәрменділігін арттырудағы жұмыстарды жақсарту бағытындағы ұсыныстарын да айтуды ұмытпаған.

Қорытындыда әр қазақтың үйінде домбыра ілулі тұрса, ол біздің отансүйгіштігіміз, елжандылығымыз, ұлтжандылығымыздың дәлелі болатынын айтып, оқырманға да ой тастайды. Автордың еңбегінің тілі жатық, оқылуы жеңіл, мазмұны тартымды.

Пікір білдіруші эстетикалық

пәндер бірлестігінің жетекшісі

Исқақова Гүлбану.

Егемендi елдiң шаттық үнiне қазақ өнерiнiң үнiне қосылып, үйлесiмi жарасып, жалғасын тауып жатқаны да баршамызға белгiлi.
Дүние жүзiнде әртүрлi кезеңдер болып жатыр, «дағдарыстар келедi, кетедi, ал мәдениет-мәңгiлiк» деп Мәдениет және ақпарат министрi кезінде Мұхтар Абрарұлы Құлмұхамед нықтай атап өткен болатын. Сондықтан да мәдениет саласы өсiп, талаптанған тау асардың кебiн киiп, өркендеуiне ешнәрсе де кедергi болмасы айдан анық.
Мәдениет атам заманнан келе жатыр, «Балаға басқұр қалдырғанша, тозбас дәстүр қалдыр», деген нақыл өмiрiмiздiң куәсi iспеттес. Бiздiң де ата-бабалар осы мәдениеттiң айналасын шолып өткенi, сонау тарихи уақиғалардан оқып бiлiп жүрмiз. Мәдениеттiң бiр саласының ұшпағына қазақ салтында бiрге қайнасып, қиялына қанат бiтiрiп, арманның көкжиегiн алысқа жетелейтiн өлмес киелi өнерiмiз, қанымызбен бiрге сiңуде. Қазақ халқы да мәдениет пен тарихты егiз ұғымдай сезiнуде үлкен бiр тағылымды, тәрбиелiк нышанды үрдiс жалғасын орынды тауып келедi. «Құсты самғататын - қанаты, адамды самғататын - таланты» дегендей, әсiресе қазақ халқы өнер десе iшкен асын жерге қоятыны абзал, Абай атамыз айтқандай тарқатар болсақ, бiздер өлеңмен дүние есiгiн ашамыз, әрi соңғы сапарға да, әдет-ғұрыптың бiр белесi жоқтауменен шығарып саламыз.
Осы өнер демекшi, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқаны, соның iшiндегi ұлтымыздың көне аспаптарының бiрi - домбыра

Домбыра - қазақтың халық аспабы. Домбыра - қазақ халқының әрбір үйінде болуы міндетті және қажетті аспап болып есептелген. Бұл музыкалық аспаптың пайда болу тарихы ғасырлар қойнауына кетеді. Ежелгі Хорезм қаласының қазбаларынан археологтар екі шекті құралдарда ойнап тұрған музыканттардың терракотты бейнелерін тапқан. Ғалымдар бұның Хорезмдік аспаптардың бұдан екі мың жыл бұрын өмір сүрген көшпелі сақ тайпаларының музыкалық аспабы екенін белгілеген. Бұл ежелгі екі шекті аспаптардың қазақ домбырасымен ұқсастығы көп және оның прототипі болып табылады. Осылайша, археология арқылы домбыраның ерте кезде пайда болғандығы анықталды. Домбыраның екі түрі бар - батыстық және шығыстық. Бұл орындалу дәстүрінің екі түрлілігімен ерекшеленеді. Орындалуы тез, виртуозды төкпе күйлерді орындау үшін сол қол домбыра жалымен еркін жылжуы керек. Сондықтан, батыстық домбыра жалы жіңішке және ұзынша болып келеді. Шығыстық жуан және қысқа жалды домбыраларда мұндай техникалық әдіс қолданылмайды. Аспаптар көлемі мен қалыбының түрі дыбысталу күшіне әсер етеді: көлемі үлкен болса, дыбысталуы да сондай болады. Дыбысталу сипатына оң қол техникасының әсері бар: төкпе күйлерде дыбыс қол білезігін күшті сілку арқылы екі ішекті қағумен алынса, шертпе күйлерде дыбыс жекелеген қол саусақтарымен шектерді шерту арқылы берілген. Осылайша домбыра мен күйдің, олардың орындалуы арасында тығыз байланыс бар. Домбыра тек екі шекті ғана емес, үш шекті де болып келеді. Өткен кезеңде үш шекті домбыра Қазақстанның әртүрлі аймақтарында кездескен, қазіргі кезде бұл аспап түрі тек Семей облысында сақталған. .
Домбыра аспабының шығу тегін зерттеуде аңыз-әңгiмелерге жүгінуге [1, 30б. ]
«Ертеде бiр хан қызының кедей жiгiтпен көңiл жарастырғанын сезiп қалады да жiгiттi дереу дарға астырады. Екi қабат болып қалған қыз мезгiлi жетiп босанады. Оны аңдыған мыстан кемпiр егiз баланы көз көрмес, құлақ естiмес, алыс жерге апарып, жап-жасыл үлкен бәйтерек басына ұлды батысқа, қызды шығысқа қаратып iлiп кетедi. Сәбилердiң көз жасы тамған бәйтерек солады, жүрегi тоқтаған нәрестелермен бiрге ағаш та қуарады.
Қаңқу әңгiме халық арасында жата ма, оны естiген ана егiзiн iздеп, жолға шығады. Жолдан шаршаған ана ағаш түбiне келiп демалады. Сол кезде құлағына күмбiрлеген сарын естiледi. Қайдан шығатын әуен екенiн бiлгiсi келiп ағаш үстiне шығып тыңдаса, жаңағы бәйтерек сынып кетедi. Ағаштың түбiнен басына дейiн iшi қуыс екенiн көредi.
Екi басында бұтақтан-бұтаққа керiлiп қалған iшектердi көредi. Екi iшек самал желмен тербелiп, одан әуен шығады екен. «Егiз құлынымнан қалған жұрнақ осы болар» деп сол ағаштан аспап жасап алады. Батысқа қараған iшегi бостау, шығысқа қараған iшегi қаттылау керiлген екен. «Астыңғы iшек - жiңiшке дауысты қызым Зарлық, ал, үстiңгi iшек - бос қоңыр дауысты ұлым Мұңлық болсын» деп екi iшекке ат қойып, домбырасын тартып, күй шығарып кеткен екен» дейдi аңыз-әңгiме туралы еңбегiнде этнограф Өзбекәлі Жәнiбеков.
Домбыра дыбысының ерекшеліктерін анықтау үшін, музыкалық аспап ретінде эталондық үлгі даярлау, алдымен оның және басқа да қазақ ұлттық аспаптарының акустикасын зерттеу керек. Зерттеушінің айтуынша, қойдың немесе ешкінің ішектерінен жасалған ішектерде серпінділік қасиет басым. Сол себепті ұлттық қасиетті қоңыр үнді бірқалыпты (құлақ күйін) ұстап тұруға осындай ішектерді пайдаланған тиімді және табиғи қоңыр үнді осы ішектер ғана бере алады.
Қазақтың мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институтының акустика және музыкалық технология лабораториясының меңгерушісі Жұмагелді Нәжімеденов, ұлттық үннің еуропалық үннен ерекшелігін алғаш рет компьютер арқылы шкала диапозонында дәлелдеген. Өнер зерттеушісі «Домбыраның қоңыр үні» деп аталатын ғылыми еңбегінде домбыраны геометрия, физика, математика, химия, тарих, археология, музыкатану ғылымдары тұрғысынан жан-жақты саралап береді. Домбыра туралы тағы аңыз әңгімеге кезек берсек ол былай баяндалады. Жаумен күрестен, ұзақ жолдан шаршап -шалдығып келе жатқан батыр жолда кездескен ауылға тоқтап, дем алмақшы болады. Жар жағасындағы көлеңкеге отырған батыр ағаштың бөлігін кесіп алып, оған аттың қылын тартып, өзі жасаған аспаптан дыбыс шығармақшы болады. Бірақ аспап дыбыс бермейді. Оны батыр қасына қояды да, ұйықтап қалады. Бір кезде оянса, аспаптан өздігінен дыбыс шығып жатыр екен дейді. Аспапты қолына алып қараса, домбыраның басына, шектің астына салынған ағаш кертпені көреді де, мұны шайтанның ісі деп шешеді. Сонан бері, халық арасында бұл "шайтан тиек" деп аталып келеді. Ат қылынан тартылған шекті, тиексіз аспаптар ерте кезде қолданылған. [2, 25б. ]
Қазақ эпосы мен фольклорының барлық түрі музыкамен тығыз байланыста. Салт-дәстүрлік, тұрмыстық және тарихи әндермен қоса, ірі эпикалық поэмалар да ақынның өзі таңдаған әуенмен домбыра арқылы орындалған. Қазақ фольклорындағы әуеннің ролі осы күй - аңыздарда ерекше байқалады, ол оқиға мен сезімді жеткізу құралы ретінде қолданып, сюжеттік сипатты береді. Әдетте, домбырада, сыбызғыда немесе қобызда күйші (әуенді шығарушы немесе ойнаушы) орындалатын күйдің мазмұнын қысқаша баяндайды да, оны дәстүрлі: "ал, енді мұны домбырадан тыңдаңдар", - деген сөз тіркесі мен аяқтайды. Авторы беймәлім "Бозторғай" атты ежелгі күй- аңызда өз балапандарын жыланнан қорғап, жанын қоярға жер таба алмайтын бозторғай туралы әңгімеленеді. Әуендік пьеса домбыра даусымен бозторғайдың қорқынышы мен жан арпалысын, балапандардың бейкүнә дауыстарын, ана- бозторғайдың ұяны жыланнан қорғауға тырысып, аластау жолындағы қанаттарының қағысын домбыра даусымен береді, күй бозторғайдың балапандарын құтқару үшін жылан аузына түскен өлім алдындағы шарасыздығымен аяқталады [ 3, 10б] .

Мұнан да күрделі мазмұнды күй -аңыз "Көбік - шашқан" деп аталады. Оны XIX ғасырда Каспий теңізінің жағалауындағы су тасқынына байланысты атақты күйші Құрманғазы өмірге әкелген. Бұл шығармада күй ел басына төнген апатты, адамдар мен жануарлардың жан айғайларын берумен ғана шектеліп қалмай, халықтың мұңы мен зарын тасқын төңірегінен алып

шығып, тарихи тағдырының да тасқын сияқты ауырлығын көрсетеді. Мұндай музыкалық шығармалар авторларына тек композитор ретінде бір жақты қарауға болмайды. Олардың әрқайсысы осы әуенге сәйкес аңыз- әңгіме де шығарады. Мысалы, авторы беймәлім "Қара жорға" күй - аңызында Абылайханның қазақ -қырғыз ұрысында қалмақтардан тартып алған жүйрік ат туралы тамаша аңыз бар. Сондай-ақ, "Ақсақ құлан, Жошы хан" күй -аңызының ерекшелігі бар. Жошы хан аңға кеткен баласы қайтпаған соң, хабар беруді талап етеді. Бірақ, ханның жалғыз ұлын өлді деп хабарлауға батылы барған кісінің көмейіне балқытылған қорғасын құятындығын мәлімдейді. Хан қаһарынан қорыққан қарт күйші оның өлімін күй арқылы жеткізеді. Жошы хан домбыра үнінен баласын ақсақ құлан өлтіргенін біледі. Өз сөзінде тұру үшін сонша қайғы- қасіретті жеткізген домбыра шанағына қорғасын құюды бұйырады. Сондықтан, қорғасынмен күйген домбыранаң шанағында дөңгелек тесік қалды, - дейді аңыз. Саймақтың "Сары-өзен" күйі де жан - дүниені ерекше баурайды. Қалмақ тұтқынынан қалмақ қызымен қашып шыққан Саймақ туған аулының орнын сипап қалады, өз қайғы -мұңын домбырамен білдіреді. Атақты Құрманғазының да әрбір күйі оның өз жанынан шығарған аңыз- әңгімесімен әдіптеледі. Мысалы, "Кісен ашқан" күйі оның патша түрмесінен қашқандығы туралы баяндаса, "Лаушкин" тұтқында болған кезінде орыс қызы Лавочкинаның өзіне көмектескендігін, оны сүйгендігін әңгімелейді. Күй - аңыздарда қазақ фольклорына тән сипаттамалық белгілемелер араласып келеді. Олар: аң -құс туралы ертегі ("Бозторғай"), тарихи ән ("Көбік шашқан"), жоқтау ("Сары өзен"), және естірту ("Жошы хан") және т. б. болып келді. Қазақ фольклорының бұл түрінің маңыздылығы сол, есте сақталатын сазды әуенмен қоса бүгінгі күнге дейін айтулы аңыздардың, өткен күндер бейнесі мен оның авторларының атын жеткізгендігінде дейміз. Ән мен сөз өнерін бір жерге тоғыстыру, оны үндестік заңына бағындыру - қазақ өнерінің тарихи жолындағы аса сирек құбылыс ретінде бағаланады [4, 22б] .

Оқушыларды домбыраның құдіретті күшімен таныстыруда атақты күйшілердің өнері мен өмірін таныстырудың да маңызы ерекше. Бұл орайда оқушыларыма сабақта және сабақтан тыс мезгілдер де күй атасы Құрманғазының, оның шәкірті Дина әжеміздің, қазақтың ұлттық аспаптар оркестрін алғаш ұйымдастырушы Ахмет Жұбановтың шығармашылықтарынан мағұлматтар беру орынды деп есептеймін.

Кұрманғазы Сағырбайұлы (1848-1889) - композитор-күйші, қазақтың аспапты музыка өнерінің классигі. Құрманғазы Қазақстанның музыка мәдениетінде айрықша орын алады. Егер сіз қазақ даласының тынысы мен жүрек соғысын, шексіз өлкедегі алып-қашпа жел әнін білгіңіз келсе, ат тұяғының дүбірінен қуаныш тасқынын сезгіңіз келсе, қазақ халқының рухани күшін биіктігін, мықтылығын танығыңыз келсе - Құрманғазы күйін тыңдаңыз. Оның "Сары - Арқа", " Балбырауын", "Серпер", "Адай" сынды күйлері -қазақтарда Отан, ел деген ұғымдармен астасады. Қара халықтан шыққан Құрманғазы өмір бойы қазақ байларының заңсыз іс-әрекеттеріне қарсы күресіп, жай адамдар құқығын қорғап келген. Үкіметтің қудалауы, жазықсыз айыптаулар, түрме - осының барлығы күйші сағын сындыра алмады. Айналасында болып жатқан оқиғаларға аса мән бере отырып, Құрманғазы қазақ халқы өмірінің айшықты суреттемесін жасады. Оның "Сары-Арқа", "Алатау", "Бұлбұлдың құрқұры" атты күйлері туған жер сұлулығын көрсетсе, "Кішкентай", "Төремұрат", "Адай" күйлері батырлар бейнесін "Қайран шешем", "Қызыл қайың", "Кісен ашқан" күйлері күйші өміріндегі нақты оқиғаларға арналған. Құрманғазының көптеген күйлері мінезді, шапшаң ырғақты, кең көлемді, домбыраның барлық мүмкіндігіне шақталған болып келеді. Күйші батысқазақстандық күй өнері мектебінің негізін салушылардың бірі. Ол өз күйлерінде осы аймаққа тән батырлық тақырыпқа да баса назар аударған. Құрманғазы шығармашылығын халық жақсы сақтаған, қазір 60-тан аса күй көпшілікке мәлім. Ұлы күйшіге құрмет ретінде халық аспаптарының Мемлекеттік академиялық оркестрі Алматы мемлекеттік консерваториясына балалар музыкалық мектебіне жас орындаушылар сайысына оның есімі берілді. "Аңыздар" тарихында Құрманғазының "Сары-Арқа" күйінің шығу тарихы берілген.

Нұрпейісова Дина (1861-1955) - дәстүрлі өнер өкілі, композитор және орындаушы, ұлы Құрманғазының шәкірті, ҚазССР-нің халық артисі. Динаның шығармашылығы қазіргі мен өткенді жалғастырады. Оның өнер жолы екі кезең аралығындағы байланыстырушы буын болып табылады. Бұл өтпелі кезең күрделілігімең қарама-қайшылығымен, халық өміріндегі қоғамдық -саяси ірі оқиғалармен (1916 жылғы ұлт азаттық қозғалысы, революция, Ұлы Отан соғысы, соғыстан соңғы қалпына келтіру) ерекшеленеді. Дина өзінің ұстаздарынан үйрене отырып, домбыра шеберлігін соғыстан соңғы бейбіт кезеңдегі ұрпаққа үйретеді. Дина өз шығармаларында күй тақырыбын оның түрінің ерекшеліктерін дәл сақтайды, сөйте тұра музыкалық бейнелерді күйге ендіре отырып, оны шымыр ырғақты мәнерде орындайды. Динаның өмірі ұзақ және қиын болды. Бірақ, қуаныш та, қайғы да оның азаматқа тән мәрт көңілін сындыра алған жоқ. Қандай қиыншылық жағдай болмасын, ол "ескі досы" домбырадан айрылмады. Өмір бойы ол шеберлігін шыңдаумен болды және көздеген мақсатына жетті де. Динаның шығармалары классикалық қазақ домбыра өнерінің өміршең негізіне айналды: "Бұлбұл", "Көген түп", "Байжұма", "16 жыл", "Әсем қоңыр", "Той бастар", "Ана жазасы", "Сауыншы", "8 наурыз" және тағы басқа "Аңыздар" тарихында "16 жыл" күйінің шығу тарихы жақсы баяндалған.

Тілепбергенұлы Қазанғап (1854-1927) - қазақтың әйгілі күйші-композиторы. Туып-өскен жері - арал көлінің жағасы, Құланды түбегінің Ақбауыр деген жері. Топырақ бұйырған жері - сол Ақбауыр маңы, Айшуақ ауылының іргесі. Шыққан тегі - Ұлы жүз құрамындағы байырғы тайпалардың бірі - Шанышқылы. Шежіре дерегі бойынша, Ұлы жүз Ақарыстан тараған ұрпақтың бірі Кейкі би, одан Төбей туған. Төбейден Майқы, Қоғам, мекіре, Құйылдар деген төрт ұл туады. Осылардың Қоғамынан Қаңлы мен Шанышқылы туған. Шанышқылыдан Қорбақа, Дархан, Қырықсадақ, Бектау деген төрт ұл туады. Осылардың ішіндегі Қырықсадақтан Қазанғаптың аталары өрбіген. Кіші жүздің Ресейге бодан болуы ел ішіндегі әлеуметтік-саяси құрылымға ертерек өзгеріс енгізіп, бұрынғы ру аралық пәтуә- бірлік шырқының ертерек бұзылуына себепші болды. Қой соңында өткізген он жылда ол домбыраны жан серігі етіп, өзінің сезім - түйсігін күй тілінде сыртқа шығаруды машық етеді. Содан, оң-солын тани бастағанда күйге біржола өмірін арнамақ болып, әке-шешесінен рұқсат алады. Доңызтау-Аққолқада - Төреш, Бесқалада - Орынбай, Құрманияз, Орынборда - Үсен төре сияқты әйгілі домбырашылармен кездеседі. Арал алабын, Үстірт, Маңғыстау аймағын, Ақтөбе, Ырғыз, Қостанай, Троицк, Орынбор төңірегін шарлап, ел ішіндегі күй сарындарын көкірегін армансыз сіңіреді. Небір додалы күй сайыстарына түсіп, өнерін шыңдайды. Мұның бәрі Қазанғап бойындағы тегеурінді дарынның жарқырай көрінуіне, шабыт тұғыры болуына себепші болады. Қазанғап қарақалпақтар ортасында болған кезінде Балжан деген қызбен көңіл жарастырып, бас құрауға уәде байласады. Алайда, жоқ-жітік тірлік кешкен қарт әке-шешенің жағдайымен Қазанғап уәделі уақытта Балжанға келе алмайды. Кейін тағдыр айдап, тұрмысқа шыққан Балжанға келе алмайды. Сонда Балжан: «Қазанғап аға, тағдырдың бұйрығы осылай болды. Менде жазық жоқ, сағынышты серік етіп, уәделі мерзімді екі еселеп күтіп-ақ едім. Уәдеде тұра алмаған айып-шамыңызға өмір бойы маған күй арнап өтіңіз!» - деп, ашық мінезбен ағынан жарылады. Қазанғап адалдық пен сұлулық айғағындай Балжан аруды өмір бойы күй арқауы, шабыт тұғыры етіп өткен. Қазанғап шығарған күйлердің ішінде Балжанға арналған күйлер циклі қазақ күй өнерінің ең бір шуақты шоғырына жатады.

Қазанғапұлы Тəттімбет (1815-1860) Қазақтың күйші - композиторы, шертпе күй орындаушылық мектебінің негізін қалаушылардың бірі Тəттімбет Қазанғапұлы.

Ұқсас жұмыстар

Оғыз - наме - эпостық туынды

Сабақтың кезеңі уақыт

Дарынды балалармен жұмыс жасау

Ұлы жібек жолының пайда болуы, дамуы

Ұлы жібек жолының қалыптасуы

Ұлы Жібек жолының қалыптасуы және тарихи маңызы

Мектептегі білім мен тәрбие. 7 класс

Таза заттар және қоспалар

Химиядан үйірме жоспары.8 сынып

Ұлы жібек жолының бағыттарына карта салу