ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕ МӘТІНДІК АҚПАРАТТАРДЫ ӨҢДЕУ

9 – сынып
Сабақтың тақырыбы: ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕ МӘТІНДІК АҚПАРАТТАРДЫ ӨҢДЕУ
Сабақтың мақсаты: Білімділік:
Оқушыларды паскаль тілінде мәтіндік ақпараттарды өңдеу тәсілдерімен
таныстырып, үйрету. Есептер шығаруға дағдыландыру.
Дамытушылық
Оқушылардың ойлау қабілеттерін, есте сақтауларын жетілдіріп, дамыту.
Тәрбиелік:
Оқушыларды шығармашылыққа, шапшаңдыққа, шешім
қабылдағыштыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі: ЖБНИ.
Сабақтың жоспары: 1. Ұйымдастыру
2. Үй тапсырмасын сұрау
3. Ж.Б.Н.И
а) дәптермен жұмыс
4. Практикалық жұмыс
5. Қорытынды. Бағалау. Үйге
тапсырма.
Сабақтың барысы: Оқушыларды сабаққа бағыттап, үй тапсырмасын сұрау.
Мәтін әр түрлі символдардан тұратын жолдар тізбегінен тұрады, Әдетте,
мәтіндермен жұмыс істегенде, тек символдық шамаларды пайдалану тиімсіз,
өйткені көбінесе жеке символдарды емес, олардың тізбегін —сөз тіркестерінен
тұратын мәтін жолдарын өңдеу қажет болады. Паскаль тілінде сөз тіркестерін
пайдалануға болатыны 2-тарауда көрсетілген болатын. Символдар жолы немесе
жолдық тұрақты деп символдарының саны 256-дан (0—255) аспайтын апострофтар
ішіне алынған символдар тізбегін айтады. Егер сол символдар тізбегі ішінде
апострофты да пайдалану қажет болса, оны екі апострофпен алмастыру керек.
Мысалы, ‘Бізге керегі өзің емес пе?’, ‘Ахметұлы’ және т.б символдар
тізбегінде бос орын таңбасы да жеке символ ретінде қарастырылады.
Паскаль тілінде символдар тізбегінен тұратын тіркестік айнымалылар кең
колданылады, олардың типін көрсету үшін алдымен айнымалы атауы, одан кейін
тік жақша ішінде жолдың ең ұзыны көрсетілген string түйінді сөзі
пайдаланылады.
Тіркестік айнымалының типі программаның типтерді сипаттау бөлімінде
немесе тікелей айнымалыны сипаттау бөлімінде де орна-ласа береді. Оның
айнымалы бөлімінде сипатталуы:
VAR
<айнымалы аты,...>: string [жолдың ұзындьны];
Мысалы. VAR
TEX1 : string [29];
ATJ : string [40];
АТАҮ : string [275];
A : string;
Мұндағы соңғы АТАҮ-дағы символдар ұзындығы дұрыс көрсетілмеген, себебі
275>255, сондықтан мұнда компьютер «қате» деген хабарлама береді. Егер
жолдың ұзындығы (символ саны) сипаттау кезінде көрсетілмесе (А айнымалысы),
онда оның ұзындығы 256 символ деп қабылданады. Сөз тіркесіндегі (мөтін
жолының) символдардың нөмірі 1-ден бастап оның ең үлкен мәніне
дейін өзгереді.
Апостроф ішінде орналасқан тіркестік айнымалылар мәндерінің
мағынасының болуы немесе болмауы шарт емес. Мысалы, £==", А:= лАлматы\ В =
Р?АВ\ В\ = 1999АВ^ т.б., мұнда сөз ггіркестерінің ұзьшдьны символдар санына
сөйкес: 0, 6, 4, 6 байтқа ,-gU болып есептеледі. Компьютер жадындағы сөз
тіркестерінің ялатын көлемін байт өлшемі арқылы көрсету үшін сөз тіркесінің
еН үзынына 1-ді косу жеткілікті. Мысалы, жоғарыдағы ATJ аТауына берілген
символдар саны 41 байт. Қосымша байт сөз ^ркесінің алдына орналасады да, ол
байтта осы сөздщ ағымдағы (сол мезеттегі) үзындығының мөні сакталады.
Сонымен, жолдың компьютер жадында орналасу схемасын төмендегідей түрде
көрсетуге болады, мүнда Ү — бірінші байт:
У — жолдьщ ағымдаіы К үзындыгы сақталады;
У+1-де жолдың 1-символы,
У+2-де жолдың 2-символы,
У+А-да ағымдағы жолдьщ соңғы символы, Ү+А+1 — бос үяшық,
Ү+М — осы сөз тіркесіне берілген үзындьщтьщ ең үлкен мөні. Мүндағы У— жад
үяшығының алғапщы байты, К—ағымдағы сөз тіркесінің үзьшдығы, М — осы сөз
тіркесі үпгін кдбылданған ең үлкен үзындық, яғни оның ең үлкен мәнішн
үзындығы.
Мысалы, тіркестік айнымалының мәні А:= 'Алматы қаласы' болса, ол жадта
былай орналасады.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11 12 13
|13 |А |л |
|A: string |А:='КАЛАМҚАС’ |‘ҚАЛАМ’ |
|[5]; |В:= ‘ТАМАША’ |‘ТАМ’ |
|В: strihg |С:= ‘Аканұлы’ |'Аканұлы' |
|[3]; | | |
|С: strihg | | |
|[8]; | | |

Мәтін ұзындығын анықтау операциясы. Бұл операция алгоритмдік тілде
ұзын (длин — length) түйінді сөзі арқылы орындалады. Мәтін ұзындығы оны
құрайтын символдар санымен анықталады. Мысалы: алгоритмдік тілде ұзын
("информатика") = 11, ал Паскаль тіліндегі ұзындығы LENGTH ("информатика")
= 11.
Бір де бір символы жоқ мәтін бос мәтін болып саналады. Оның ұзындьны 0-
ге тең: Үзын («») «= 0, яғни мұндай мәтін алгоритмдер мен программаларда 0
рөлін атқарады.
Көп жағдайларда өрнек құрамына тіркестік тұрақтылар, айнымалылар, тіпті
символдар да енуі мүмкін.
Мысалы:
PROGRAM BK1;
VAR L : CHAR;
S : STRING [5];
R : STRING [25]; BEGIN
WRITELN (‘L,S мөндерін енгізіндер:’);
READLN (L,S);
R:=L+S+ "біздікі";
WRITELN (R)
END.
Программа орындалғанда L-ге "A", S-ке "-сынып" деген мән берсек,
нәтижеде "А-сынып біздікі" сөзі шығады. Жолдың символдарын олардың орналасу
орны (индексі) бойынша табуға болатынын айттық. Индекстің типі бүтін
болады, ол айнымалы атауынан соң тік жақша ішіне алынып жазылады. Мысалы, S
= "Алматы" болса, онда S[2] = "л", S[4] = "а" болады.
Сөз тіркестерін өңдеуге арналған стандартты функциялар мен процедуралар.
Паскаль тілінің стандартты функциялары: CHR(I) — I санына (кодына) сәйкес
символды береді. Мысалы, CHR(l) = ‘!’ CHR(250) = ‘з’ CHR(255) = "ч"
— S символыньщ бүтін сан түріндегі кодын береді.
…
ORD(S) – S символының бүтін сан түріндегі кодын береді.
Мысалы,
ord(!)=l ord(a)=250 ord(4)=255.
COPY (St,Poz,N) — St сөз тіркесінің Poz нөмірлік (позициялық)
символынан бастап катар тұрған N символ көшіріліп алынады. St — тіркестік
айнымалы, Poz, N— бүтін сандар. Егер сөз тіркесі ұзындығынан N артық болса,
нәтиже бос символ (бос орын) болады,
Мысалы:
PROGRAM BOLY;
VAR N, M: INTEGER;
S: String [12]; R: string [8];
Begin
Writeln (‘N,M,S мәндерін ентізіңдер:');
Readln (N,M,S);
R:=copy(S, N, M); Write (‘R=’,R) End.
Егер бұл программа орындалғанда N= 4, M= 6, S='Алматылық’ мәндері берілсе,
онда нөтиже R='атылық' болады.
CONCAT (SI, S2, ..., SN) — жақша ішіндегі тіркестік айнымалылар мәндерін
орналасқан орындары бойынша біріктіреді. Мысалы, Concat ('а',' в’,
‘c’)=’abc’
Мысал
. PROGRAM BIRIGU;
VAR S : string [14]; M: string [9]; R: string [7];
BEGIN
Writeln('R,M енгізу:'); Readln (R,M ); S:= concat (R,M ); Write(S) END.
Егер R мен М-ге сәйкес 'Алматыда', '_тұрамыз' мәндері берілсе, онда нәтиже
'Алматыда тұрам' болады. Себебі, S жолы үшін 14 символға орын берілді,
сондықтан 14 символдан артық символ жазылмайды.
LENGTH(S) —S тіркестік айнымалысының мәніндегі символдар санын береді.
Мысалы,
Length ('ABCD') = 4; Length (‘a f 5 1’) = 7.
Pos(Sl,S2) — S1 кіші сөз тіркесінің одан ұзынырақ S2 сөз тіркесіне
кіретінін немесе кірмейтінін анықтайды. Бұл функцияның нәтижесі бүтін сан
болады да, ол Sl-дің S2-дeгi алғашқы символы нөміріне сәйкес келеді.
Егер S1 тіркесі S2 тіркесіне кірмейтін болса, нәтиже 0-ге тең болады.
Мысалы, Pos (‘ab’,’аbсd’) = 1; Pos (‘ab’,’array’ =0.
UPCASE (CH) —латын алфавитінің кіші әріптерін сәйкесінше бас әріптерге
ауыстырады. Мысалы,
Upcase (‘a’) =’A’; Upcase (q) =’Q’
Ұлттық (орыс, қазақ) алфавит әріптері үшін бұл функция
цайдаланылмайды.
Паскаль тілінің сөз тіркестерін өңдейтін процедуралары
DELETE (S, Poz, N) — S сөз тіркесі символдарының Poz нөмірінен
(позициясынан) бастап, N символды өшіреді де, нәтижені S мәні
ретінде жазады, мұнда Poz<255. Мысалы, S мәні
Өрнек Нәтижесі
‘ДЭЕМ IBM' DELETE (S, 1, 4) ' IBM '
'аәбвгде' DELETE (S, 2, 5)
'ae'
'Сырдария өзені' DELETE (S, 9, 6) 'Сырдария'
INSERT (SI, S2, Poz) — S1 сөз тіркесін S2 тіркесінің Poz нөмірінен
(позициясынан) бастап кірістіріп орналастырады да, нәтижені S2 мәні
ретінде жазады. Мысалы,
S1:='-математикач; S2 :='-физика факультеті'; болса, онда INSERT(S1, S2, 7)
орындалғанда,
S2 :='физика-математика факультеті болып шығады.
STR(I,S) — I санын символдар тіркесіне ауыстырады да, нәтижені S мәні
ретінде жазады. I атауынан кейін шығару пішімін (I:2) керсетуге болады.
Егер пішімде көрсетілген разрядтар саны қажетті мөлшерден аз болса, оның
ені керекті ұзындыққа дейін автоматты түрде ұзарады. Мысалы,
I мәні
1500
4.8Е+03
76854

Өрнек
Str (I:6, St)
Str (I:10 , St)
Str (I:3, St)
Str (I, St)

Нәтижесі (St мәні)
‘__1500’
'________4800'
'76854'
'15
VAL (S, I, Cod) — S сөз тіркесі ретінде берілген сандық мәнді бүтін
немесе нақты санға ауыстырады да, нәтижені I айнымалысының мәні ретінде
жазады. Cod — бүтін типтегі айнымалы, егер түрлендіру кезінде қате болмаса,
cod = 0 — нәтиже дұрыс, ал cod<>0 болса, онда нәтиже қате, оның мәні
алғашқы қате кеткен орын нөмірін керсететін санға тең болады да, мұндайда I
-дің мәні анықталмаған болып саналады. Мысалы,
S мәні
‘1500’
‘14.2Е+02’
‘14.2А+02’
'1995'
‘abcd’
Өрнек
Val (S, I, Cod)
Val (S, I, Cod)
Val (S, I, Cod)
Val (S, I, Cod)
Val (S, I, Cod)
Нәтижесі (I мәні)
Cod = 0
Cod =0
Cod = 5
Cod = 0
Cod = 1
Енді сөз тіркестерінен тұратын процедуралар мен фуңкцияларды
пайдалануға мысалдар қарастырайық. 1-5 мысалдарды компьютерде орындау.
Сабақты қорытындылап, бағалау. Үйге тапсырма: 112-120 беттерді оқып келу.