Ою-өрнек. Оның шығу тарихы

Алматы облысы
Ескелді ауданы
Байысов атындағы орта мектебі.
Бастауыш сынып мұғалімі
Мангенова Сауле Омарханқызы
Тақырыбы : Ою-өрнек. Оның шығу тарихы.
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға сабақты түсіндіру. Көне заманнан келе жатқан ою-өрнектің қыр-сырына мән беру. Ұлт өнерін, мәдениетін түсінуге, бағалауға , үйрету. Қызығушылықтарын арттыру.
Білімділігі: Ұлттық өнер түрлерімен таныстыру.
Тәрбиелік мақсаты: Ою-өрнек оқушының ой-өрісін жан-жақты дамуына, халқымыздың асыл мұрасын, салт- дәстүрімен өнерін
құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Пәнаралық байланыс : Тарих, биология, астрономия.
Көрнекіліктер: Ою-өрнек түрлері, қолөнер бұйымдары.
Сабақ барысы :
1. Ұйымдастыру кезеңі : Оқушылармен амандасу. Сабаққа дайындықтарын тексеру.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру:
Ою-өрнек өте ежелгі өнер. Тарихи-ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою-өрнек өнері ежелгі замандардан бастау алып келе жатыр. Ою-өрнектің атауы мен түрлері өте көп. Көп ғалымдар бүгінге дейін 200-дей түрін анықтаған. Соның ішінде мүйіз тектес ою көп тараған. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Архиологиялық қазба жұмыстарында табылған керамикалық ыдыстардың біразы геометриялық ою-өрнектермен, яғни ирек қалыппен өрнектелген. Ою-өрнектің мазмұндық ерекшелігі бар. Тарихы мол өнер. Ирек-су, дөңгелек-ай, құсқанаты оюы - еркіндік, азаттық, бейбітшілік , қошқар мүйіз оюы-молшылық , байлық -- мазмұнын берген. Ою-өрнек ерте кезден-ақ жазу, сызу болмаған кезде дамыған. Адамдар алғаш рет ағашқа, тасқа , сүйекке сала бастаған. Заман ағымына қарай ою-өрнектер де дами түсті. Ою-өрнектер 3 топқа бөлінеді.
1. Өсімдік типтес ою-өрнектер /гүлі, жапрағы, сабағы , дәні/
2. Зооморфтық ою-өрнектер / жануар, аң-құс, балық/
3. Космогониялық өрнектер/ дөңгелек, ирек, шимай, торкөз/.
Төл өнерімізді зерттеуге Европа ғалымдары еөп үлес қосты. Олар қазақтың ою-өрнектерін ғылыми тұрғыда талдап, шығу тегіне сипаттама беруге тырысқанмен , олардың жасаған тұжырымының бәрі де қазақ ою-өрнектерінің ішкі ұлшттың табиғатын, мазмұнын аша алмаған еді.
Кезінде белгілі этнограф Садық Қасиманов 200 - дей оюдың атауы мен 50-ге жуық ою-өрнектің мазмұнын ашты..
Белгілі архитектор Төлеутай Бәсенов өсімдік тектес ою-өрнектің сұлбасын қағазға түсірген. Ал бүгінгі таңда суретші - шебер, оюшы көне ою-өрнекті сабақтастыра отырып, жаңа ою-өрнек түрлерін дамытып келеді. Ою-өрнек өнерінің маңызы бүгінгі таңда арта түсуде
Ендігі міндет - ұлттық дүниетаным ерекшелігін танытатын осы өнер саласын заман талабына сай жетілдіріп көркем, рухани қазына ретінде пайдалана білу.
ІІІ. Жаңа сабақты бекіту:
1. Ою-өрнек қалай пайда болды?
2. Ою-өрнек қанша топқа бөлінеді?
3. Дөңгелек нені білдіреді?
4. Бейбітшілік, байлық, молшылық қай оюға мағына береді?
5. Үйге тапсырма:
Табиғаттан /аң-құс/ алынған өрнектердің суретін дәптерге орындап келу.
*************************************************************
Сабақтың тақырыбы: Ою-өрнек түрлері
Сабақтың мақсаты:
- ою - өрнектің шығу тарихы жайында жалпы түсінік беру
- ою - өрнек түрлерімен таныстыру
- халқымыздың салт дәстүріне, қолөнеріне терең үңілдіріп, ой - өрісін дамыту
- ұлттық ою - өрнек үлгілерін орынды қолдана білуге үйрету
Үй тапсырмасын сұрау
1. Мата неден тұрады?
1/ жіптен 2/ талшықтан 3/ мақтадан
2. Мата неше түрге бөлінеді?
1/екі 2/ үш 3/ төрт
3. Тігін машинасы неше түрге бөлінеді?
1/ төрт 2/ екі 3/ бес
4. Алжапқышты қандай матадан тігуге болады?
1/ жібек 2/ қалың 3/ мақта
5. Адам денесін өлшегенде қай жағында тұру керек?
1/ оң 2/ сол 3/ алдында
Сабақ барысы
Ұйымдастыру кезеңі
а/ Сәлемдесу
ә/Түгелдеу
б/назарларын сабаққа аудару
Психологиялық дайындық
Сөзжұмбақты шешу арқылы келесі жаңа тақырыпқа көшу. Оқушылар сөзжұмбақты шеше отырып, жаңа сабақ қандай тақырыпта өтетінін анықтайды.
1. Тігінші құралы
2. Иық бұйымдарының бірі
3. Ұлттық бас киім
4. Қазақтың ұлттық саз аспабы
5. Ертеден бүгінгі күнге дейін жеткен үй жиһазы
6. Қалыңдықтың бас киімі
7. Ұлттық аяқ киім
Жаңа сабақ жоспары
1. Ою - өрнектің шығу тарихы
2. Ою - өрнектің топтары
3. Ою - өрнектің жасалу жолдары
4. Сарамандық жұмыс
Ою - өрнектің шығу тарихы
Қазақ ою - өрнегінің өзіне тән даму тарихы бар. Өте ерте заманда ата - бабаларымыз жазу, сызуды білмей тұрғанда тау - тасқа, белгілі бір мағынаны білдіріп отырған. Қазақ ою - өрнегі ғасырлар бойы дамып, қазақ халқының өмір тіршілігінде айрықша орын алып, ғасырдан - ғасырға, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқан ірі рухани мәдениет үлгісі ретінде сақталған. Мысалы: әрбір қазақтың үйінде сандық, алаша, киіз, құрақ көрпешелер, зергерлік бұйымдар, ат әбзелдері бар. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру ою деп аталады. Ал киім-кешекке, тұскиізге, т. б қолөнер бұйымдарын кестелеп бейнеленетін бедер сол сияқты тоқылатын алашаға, қоржынға түсірілетін түрлі геометриялық бедерлерді өрнек дейді. Қазақтың ою және өрнек деген қос сөзі біріге келіп, латынша орнамент деген ұғымды береді. Мағынасы әсемдеу, сәндеу, сонымен ою - өрнек дегеніміз әдемі ырғаққа арнаулы жүйемен құрылған өрнек бөлшектері.
Ою - өрнек құрт - құмырсқаға, малдың денесіне, аңның дене мүшесіне, қару - құралдарға, құстарға, ай, күн, жұлдыздарға, көк әлемге, геометриялық фигура тектес, жер, су, өсімдік бейнелі болып бөлінеді.
Сарамандық жұмыс
Оқушыларға қағазды екі үш бүктеу арқылы оюларды сызып көрсетеміз.
Үйге тапсырма: қағазды бүктеу арқылы бірнеше ою қиып келу.
Бағалау
**************************************************************
Сабақтың тақырыбы: <<Ою - өрнек түрлері. Ою элементтерімен танысу, шығу тарихы>>
Сабақтың мақсаты:
1) Оқушыларға ою - өрнек туралы білім беру, оюдың түрлерін, шығу тарихын әңгімелеу. Қазақтың ұлттық ою - өрнегімен, халық өнерімен таныстырып, қастерлеуге тәрбиелеу, ою оюды үйрету, өз бетінше жұмыс жасауды меңгерту.
2) Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында қыз балаларды әдемілікке, сұлулыққа баулу, талғамдарының жоғары болуын дамыту.
3) Сабаққа қызығушылық ынтасын арттыру, оқушыларды шапшаңдыққа, өз бетінше еңбектенуге және ежелгі салт - дәстүрге баулып, тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Пәнаралық байланыс: бейнелеу, математика, қазақ әдебиеті, тарих.
Сабақтың көрнекілігі: ою - өрнек түрлері, тұрмыстық бұйымдар, буклеттер, мақал - мәтелдер, тірек - сызбалар, жұмбақтар, журналдар
Сабақтың барысы:
I. Ұйымдастыру бөлімі.
II. Үй тапсырмасын тексеру.
III. Жаңа сабақ бөлімі.
1. Кіріспе
2. Саяхат <<Әжей ауылы>>
3. Саяхат <<Ғұлама ата>>
4. <<Оюдан ертегісі>>
5. Сабақты бекіту
6. Үйге тапсырма
7. Сарамандық жұмыс
8. Қорытындылау
9. Бағалау
Кіріспе:
Адамдар ертеден - ақ өз жерін қоршаған дүниені тасқа бейнелеген, біртін келе киім - кешектеріне, қолданылатын заттардың сурет ретінде салған. Осылай бірте - бірте ою - өрнек пайда болды. Ал біздің халқымыздың тіршілігінде ою - өрнектің алатын орны үлкен. Ол ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, дамып келе жатқан бірден - бір өнер. Шеберлер ою - өрнектің тілін, сырын, тарихын өте жақсы түсіне білген. Ата - бабадан қалған ою - өрнекті, мәдени шежіремізді сақтап, барынша ұлықтануымыз қажет.
Ою - өрнекті, кімнен үйрендіңіз деген сауалға атақты суретші Әбілхан Қастеев:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Анамның киізінен
Ешкінің мүйізінен, - деп табиғаттың нағыз өнер екенін, сол өнерден үлгі ала біліңдер деген астарлы оймен жауап беріпті.
Ою - өрнек үш топқа бөлінеді:
Өсімдік типтес ою - өрнектер
- гүлі - сабағы - жапырағы
Зооморфтық ою - өрнектер
- жануар - аң - құс, балық
Космологиялық ою - өрнектер
- дөңгелек - ирек - шимай, торкөз
Ою - өрнектің атауы мен түрң өте көп. Ғалымдар бүгінге дейін 200 - дей түрін анықтаған. Солардың ішінде ең көп таралғаны - мүйіз тектес ою.
Саяхат <<Әжей ауылы>>
<<Өнер - таусылмас азық, жұматас байлық>> дейді халық. Қазақтың қолөнері халқымыздың ғасырлапдан қалған асыл қазынасы. Бабаларымыздан қалған қандай қазына бар? Оның бірі - ою - өрнек, оларды жоғалтпай әрі қарай жалғастыру біздің міндетіміз.
Бүгін біз әжей ауылына саяхатқа шығамыз. <<Қарты бар үйдің қазынасы бар>>. Ертеде халқымыз тұтынған нәрселерінің бәрін оюмен әшекейлеп безендірген.
Міне, балалар, біздер әжей ауылына барып, көптеген мағлұмат алдық. Сондықтан біздер еңбек, қолөнер туралы өлеңдерімізді айтайық:
1. Саусақтары майысып,
Түрлі ою ойысып
Шебер болар ма екенсің!
2. Қазағымның оюын
Біз де іздеп қарайық
Ою менен өрнектің
Әдемісін табайық.
3. Ғасырға салт - дәстүрді
Халқымның жалғасыуда
Бұғы мүйіз оюы сәндікпенен
Көз тартып ұрпақтарға алмасуда
4. Көрші әжей өнерлі
Барып тұтам шеберді
Құрмет тұтам шеберді
Ою - өрнек үйренем
5. Әжей кесте тігеді
Ойып түрлі оюды
Жібереді өрнегі
Шарықтынып өнерді
6. Оюларға сүйсініп
Қайран қалып тұрасың
Көре білсең түсініп
Одан көп сыр ұғасың.
Саяхат <<Ғұлама ата ауылы>>
<<Ауылыңда қартың болса, жазып қалған хатпен тең!>> дегендей, біздер қазір мақал - мәтел таңдаймыз.
<<Өнерлі елден өнерлі бала туар>>.
<<Өнерлі баланың он саусағы тең, Өнерсіз баланың бір саусағы кем>>.
<<Қыз еркем, кестесімен көркем, Ұл еркем өнерімен көркем>>.
<<Алтын балдақ - қол сәні, Әшекей кесте - тән сәні>>.
<<Балаңды өнерлі болсын десең, ұстаға қос>>.
<<Ою - хан>> ертегісі: Суретті жұмбақ.
- Жарайды балалар, енді біздер Ою хан еліне барамыз. (ертегі айтылады)
- Сурет талқыланады.
Оқушылар білімін бекіту:
Тест сұрақтары беріледі:
1. Ұлттық оюлар: а) айшық б) өркеш в) қошқармүйіз
2. Ою - өрнектің неше түрі бар?
а) 200 б) 300 в) 400
3. <<Гүл>> оюы нені бейнелейді?
а) бейбітшілік б) қуаныш в) тоқшылық
4. Аспан әлеміне байланысты ою - өрнек:
а) айшық б) балта в) көбелек
5. Құстарға байланысты өрнектер:
а) жұлдыз б) қазтабан в) айшық
6. Геометриялық оюды тап:
а) қошқармүйіз б) гүл в) сүйір
7. Ертеде ою - өрнекті матағы түсіру үшін қандай тәсілді қолданған?
а) қарындаш б) уыз в) бор
8. <<... аузынан шөп алмайтын>> момын теңеуі қай түлікке арналған ою - өрнекте кездеседі? Көп нүктенің орны қай түлікке арналған?
а) итқұйрық б) сынық мүйіз в) қошқармүйіз
Үйге тапсырма:
- Ою түрлерінен буклет жасау.
- Өткенді еске алып, ойға төсем,
Сұрыптап тезге салып, көп ойланам,
Қолыма қайшы алып, ою оям, - деп
Бауыржан Момышұлы айтқандай, біз де келесі сарамандық жұмыс бөліміне көшеміз.
Сарамандық жұмыс:
Тақырыбы: <<Ою - өрнектің эскизін сызу, қию>>
1. Сабаққа байланысты құралдарын дайындау.
2. Техникалық қауіпсіздік ережесін еске түсіру.
3. Қағазды үш бүктеп ою.
4. Қошқармүйіз өрнегінің толық және жартылай үлгісі тақтаға ілінеді.
5. Сабақта түрлі - түсті қағаз бетіне қошқармүйіз өрнегінің жарты көрінісінің эскизін тез сызылып, оны қайшымен қиып көрсетіледі.
6. Алынған оюды басқа түсті қағазға желімдеп, үлгі оқушыларға көрсетіледі.
Халқымыздың сүйікті ақын қызы Ф. Оңғарсынованың өлеңінен үзінді.
Түрін - ай текеметтің, асыл қандай!
Үңілдім үнсіз ғана басымды алмай.
Келе ғой қошақаным өзімен деп,
Әжем кеп сипағандай шашымнан жай.
Күйімді кешсеңдер - ау сол беттегі,
Тұрғандай ана көңіл тербеп мені.
Жан бітіп жайраңдады жан - жағымда
Қазақтың қошқармүйіз өрнектері, деп сабағымызды қорытындылаймыз.
Сабақты қорыту.
Бағалау.