Сөйлеу шеберлігі және тіл мәдениеті

№ 1 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Сөйлеу шеберлігі және тіл мәдениеті
1. Сабақ жоспары:
1) Шешендік тілдің логикамен байланысы
2) Шешендіктегі сөз бен ұғым.
3) Шешендік сөздердегі ой қорытындысы
4) Сөздің дәлдігі, ойдың айқындылығы.
5) Тіл тазалығы, көрнектілігі
6) Қазіргі шешендіктегі сөйлеудің түрлері.
2. Сабақтың мақсаты: Қазақтың би-шешендерінің сөз саптау, көп алдында сөз
сөйлеу шеберлігін үлгі ете отырып, студенттерді болашақ маман ретінде аз
сөзбен көп мағына беруге, өз ойын дұрыс жеткізуге үйрету.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Сөйлеу шеберлігі және тіл мәдениеті
Тіл мен ойлаудың өзара байланысы ұғымдар арқылы жүзеге асады. Ал
ұғымның пайда болуы санада өтетін пайымдау әрекетінің нәтижесі. Пайымдау
арқылы логика ғылымы ой қорытындыларын жасап, қорытпа білім алуда
қолданылатын ойлау заңдарын зерттейді. Логика таным теориясының бірлігі
ретінде ежелгі Қытай, Үнді және Греция елдерінде біздің жыл санауымыздан
бұрын V-VI ғасырларда зерттеле бастаған. Дегенмен, логиканың ғылым ретінде
қалыптасқан отаны Ежелгі Греция деп саналады. Ал оның негізін салушы ұлы
ғалым Аристотель болды. Сондықтан ол логиканың атасы деп саналады.
Дұрыс ойлау, дұрыс пайымдау шешендердің ойлау, сөйлеу,
дағдыларында қалыптасып, іске асып отырған. Шешен адам дұрыс пікірлесу,
пайымдау дәлелдеу сияқты ақыл-ой әрекеттерін іске асыруға қабілетті. Мұндай
ақыл-ой қызметтерін іске асыра білу қызметтерінің, қабілеттерінің жиынтығы
шешеннің логикалық мәдениет-пайымдау процесіндегі бірнеше ұғым, пікір, ой
қорытынды сияқты ойлау формаларына тән, қажетті, ішкі, мәнді байланыстар.
Шешендік сөздердегі тұспалдап атайтын сөздер алынып отырған
атаулардың ұғымдық белгісіне сүйенеді. Бейнелі атауларда ұғым заттардың
қасиеттерін салыстыру тәрізді логикалық тәсілге сүйеніп, анықталады.
Бұқар жыраудың «Керей қайда барасың?» деген толғауында «сен бұзау
терісі шөншіксің, мен өгіз терісі талыспын» дегенінде ыдыс-аяқ атаулары
болып табылатын шөншік, талыс сөздерінің қолданылуында мынадай ұғымдық
белгілер таңдалынып алынады:
1) шөншіктің бұзау терісінен жасалатындығы;
2) сондықтан көлемінің кішкентайлығы, әлсіздігі;
3) талыстың өгіз терісінен жасалатындығы;
4) сондықтан көлемінің үлкендігі, мықтылығы.
Шешендік сөзде логикалық ой қорытындысы сезім мүшелерінің көмегімен
шығарылады. Бұған мысал Төле би мен Әнет бабаның сұрақтары.
Шешендік сөздерде кейде ой қорытындысы берілмейді. Ой қорытындысын
шығаруды шешен тыңдаушы көпшіліктің өзіне қалдырады.
Шешендік сөздерде ой қорытындының индукциялық және аналогиялық түрлері
кеңінен қолданылады.Билер сөзінде көбінесе жекеден жалпыға қарай жасалатын
индукциялық ой қорытындыларының жиі кездесуі билердің таным процесінің
эмпирикалық танымнан, яғни жеке нәрселер мен құбылыстардың сапалары мен
қасиеттерін танып білуден басталатындығы себеп болады.
Шешендік сөздің сапалық белгілері.
Шешендік сөз ақыл-парасатқа негізделсе, мазмұнды болады. Шешендік
сөздің мазмұндылығы сөйлеушінің ақыл-ой дәрежесіне, жан-жақты білімділігіне
байланысты. Шешендік ғылымның теориясын жасағандардың бірі – Цицерон да
жақсы шешен болу үшін, жан-жақты білім керектігін айтқан еді. Сөз
мағыналарын жақсы білген адам сөзді орнымен жұмсай алады. Сөйлеуші әрбір
қолданыста әр түрлі мағынаға ие болатын көп мағыналы сөздерді өз орынында
ұтымды қолдана алса, ой мен ұғым дәлдігіне жетеді. Мысалы, дүние деген
сөздің қанша мағынасы бар болса, сонша рет қолданысқа түседі: мал, мүлік,
көңіл-күй одағайы т.б.
Шешендік сөздерде синоним сөздер қабат қолданғанда,тілдің жеткізу
мүмкіншілігі молайып, тіпті ғылыми түсініктердің өзі сыр ашып, шешіліп
сөйлегендей болады.
Сонымен бірге шешендік өнерде антонимдік қолданыстар көркемдік үшін де,
ой айқындылығы үшін де қолданылады. Ал омоним сөздерді орнымен қолдану
сөйлеуде логикалық қате жіберуден сақтандырады. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер дәлдікпен қолданғанда, ойдың
айқындылығымен қоса, сөйлеу тілінің көркемділік деңгейін көтереді.
Таза сөйлеу - ой айқындылығының белгісі. Шешендікті қадірлеген халық
«Адам аласынан сөз аласы жаман, от шаласынан, сөз шаласы жаман» дегенде,
ана тілінің байлығын бағаламай,туған тілінде таза сөйлей алмаған адамдардың
қойыртпақ тіліне қарап, қынжылып айтса керек.Тіл тазалығы дейтініміз, -
дейді А.Байтұрсынұлы, ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау,
ескірген сөздерге жоламау, жергілікті сөздерден қашу». Шешендік өнерде тіл
тазалығы жоғарыдағы айтылғандардан өзгешерек. Әрине, шешендік сөйлеу
мәдениетінің талаптарын ескереді, өйткені ол – тіл мәдениетінің жоғарғы
формасы. Шешен болып қалыптасу жолында сөйлеуші тіл мәдениеті талаптарын
меңгермейінше, оның шешен сөйлеуге төселуі пайым нормаларын сақтай алмаған
адам көпшіліктің алдына шығып сөйлеп, береке таппайды. Осы жағынан алғанда
тіл мәдениетімен тығыз байланысты.
Шешендікте сөздің логикалық дәлдігі тіл тазалығын құрайды.
Тіл мәдениетінде тіл тазалығы оның өзге тілдік элементтерден арылуы
деп түсін, дірілсе, шешендік сөздердегі тіл тазалығын ойдағы екіұштылыққа
жол бермеушілік, сөздерді уәжсіз қолданбаушылық, ойды дәл білдірмейтін
«жылтыр» сөздерді қуаламаушылық деп түсінуіміз керек. Қазіргі шешендікте
сөйлеу монолог және диалог түрінде болады. Монологтық сөйлеу - қазақ
шешендерінің толғау, ақыл, өсиет, бата тілек, үндеу түрінде ертеден
қолданып келе жатқан сөйлеу түрлері. Монолог - бір кісінің сөйлеуі немесе
ойы. Монологта белгілі бір тақырыпты баяндап, сипаттап, әңгімелеп айтып
беру мақсаты көзделетіндіктен, көпшілік алдында сөйленген сөз, жасалған
баяндамалар, оқылған лекциялар, айтылған пікірлер, монологқа жатады.
Монологта автордың түйінді ой-тұжырымдары айтылып, көпшілікке талқыға
ұсынылады. Сондықтан көп жпғдайда монолог диалогқа айналады. Шешендіктану
ғылымы қазіргі шешендіктегі сөйлеу түрлерін былайша жіктейді: монолог және
пікір алмасу, ой-талқы, пікірсайыс, ойбөліс, сөзталас, айтыс тәрізді
пікірталастың түрлері.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Шешендік тілдің логикамен байланыстылығы неде ?
2. Шешендік сөздердегі ой қорытындысы дегеніміз не ?
3.Шешендік сөз несімен мазмұнды ?
4. Таза сөйлеу дегеніміз не?
5. А.Байтұрсынұлы тіл тазалығына не деп анықтама береді?
6. Шешендік сөздің қандай сапалық белгілері бар ?
7. Қазіргі шешендіктегі сөйлеудің түрлері қандай ?
5. Әдебиеттер тізімі:
1. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы
Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2005.
2. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш//Шығармалары. Алматы,1989 ж.
3. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Санат», 2002.
4. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. 2- басылуы. – Алматы, «Санат», 1994.
5. Негимов Ш. Шешендік өнер. Алматы: Мектеп-1997
№ 2 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Майқы би мен Аяз бидің тіл шеберлігі
1. Сабақ жоспары:
1) Шешендік тілдің логикамен байланысы
2) Шешендіктегі сөз бен ұғым.
3) Шешендік сөздердегі ой қорытындысы
4) Сөздің дәлдігі, ойдың айқындылығы.
5) Тіл тазалығы, көрнектілігі
6) Қазіргі шешендіктегі сөйлеудің түрлері.
2. Сабақтың мақсаты: Халық даналығы мен билер сөздерінің сырын ұқтыру.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Майқы би Мәнұлы біздің дәуірімізге дейінгі 178 жылы туып, 89 жылы
дүниеден қайтқан. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» дейтін
қанатты сөздер арқылы атадан балаға атағы таралып келе жатқан Майқы би
бабамыз түйінді аталы, баталы, даналы шешен сөздердің де басы болса керек.
Қазақ шежіресінде екі Майқы би болғанға ұқсайды. Оның алғашқысы Ғайса
пайғамбардан он екі жыл бұрын билік құрған Мәнұлы Майқы би. Соңғысы Шыңғыс
хан заманында ғұмыр кешкен Майқы би Төбейұлы (1105 – 1225 жылдар шамасы).
Біздің әңгіме етпегіміз әуелгі Майқы би Мәнұлы қақында. Бұл Майқы би
жөніндегі дерек бізге ертедегі шежіреші ғалым, әрі батыр Шапырашты Қазыбек
бек Тауасарұлының «Түп-тұқияннан өзіме шейін» (1993) деген шежіре кітабы
арқылы жетіп отыр. Осы айтылмыш шежіреде Майқы би Мәнұлының ата тегі былай
таралған: Ежелгі Елсау биден Нулы, Абыл. Абылдан – Қайыр, Қарғын, Тарғын.
Қайырдан – Бақ, Шақ, Асық. Бақтан – Таң, Таңат, Шарт. Таңнан – Пәр, Өрт.
Пәрден – Мән, Кен, Кеме, Тоқ. Мәннен – Майқы, Мойыл тараған. «Майқы Мәнұлы
өз заманында бүткіл қазақ атаулыны билеген, билеу үстінде әділдік орнатқан,
қара қылды қақ жарған адам болыпты. Жұрт оны сөйлетіп қойып, аузына қарап
отырады екен. Майқының заманында «Қарқуардай Майқы» дейді екен. Өйткені ол
да шешендігіне байланысты болса керек. Қарқуар деген құс ертеден
сайрағаннан талмай түннің бір шамасында сайрауын қояды екен. Содан екі бие
сауым ғана дем алып, таң құлан иектене қайта сайрайды деседі. Міне, Майқы
атамыз сондай шешен болыпты». Ол кездегі Майқы бидің қол астына шығысы –
Тарбағатай, терістік жағы – Көкше теңіздеріне шейін, батысы – Шу алқабы,
оңтүстігі – Үйсін тауларына дейінгі кең байтақ дала қараса керек. Бұл елдің
орталығы Үш Қараш тауының түбіне орналасқан Шығу шаһары екен.
Майқы би елді бейбітшілік жолымен әділ де адал басқарған. Өзінен бұрын
әр тарапқа бытырап кеткен елдердің басын біріктіріп, ұйымшылдыққа, ел
бірлігіне үндеген. Майқы өз төңірегіне ақылды, дана кісілерді, батырларды,
би, шешендерді, ақын-жазуларды, әнші күйші, өнерпаздарды, балгер,
құмалақшы, жауырыншы, зергер ұсталарды көп жинаған. Олармен үнемі бас қосып
ақылдасып отырған.
Аяз би Жаманұлы – қазақ халқының ежелден елге аты мәшһүр болған, аты
аңызға айналып кеткен ақылгөй абыз, шешен, биі. Оның есімі бүгінгі ұрпаққа
«Аяз би» ертегісі мен «Аяз биі әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» дейтін
қанатты нақыл сөз арқылы сақталып жеткен. Аяз бидің ғұмырнамасы жөнінде әр
түрлі деректер бар. Майқы би Мән баласының шежіресін жазған Шапырашты
Қазыбек бек Тауасарұлы өзінің «Түп-тұқияннан өзіме шейін» (Жалын 1993ж.)
дейтін кітабында Аяз биді және оның серігі Құмырсқа батырды Майқы би
дәуірінде өмір сүрген Майқы Мәнұлының оң жағында отыратын сенімді ақылгөй
билері еді деп жазады. Сонда бұл дерек бойынша Аяз би хижра жыл санауынан
711 жылы бұрын туып 800 жылы дүниеден өткен, Майқы Мәнұлының замандасы
тұстас болып шығады. Ал, зерттеуші Балтабай Адамбайұлының «Алтын Сандық»
атты кітабындағы шағын мәліметте Аяз би Хиуа хандығындағы дәуіріндегі өмір
сүрген тарихи адам деп оны ХІ-ХІІ ғасырға жатқызады. Бұл әлі тереңірек
зерттеуді қажет ететін мәселе. Аяз бидің қандай би болғаны, адамгершілік
қадір қасиеті жөнінде Қазақ Совет Энциклопедиясында былай жазылған:
«Бұрынғы қойшы, кедей Аяз өзінің ақылдылығы, даналығы арқасында уәзір
болады. Бұл үшін Мадан ханның бірнеше сынынан өтеді. Оған шөп жаманы-қоға,
құс жаманы-сауысқан екенін дәлелдеп береді. Ханның тұлпарының сиырға,
өзінің қара халыққа шатыстығын айырады. Шартты жұмбағын шешіп, бай қызы
Меңді сұлуға үйленеді, ханның күншіл, ақылсыз қырық уәзірін өлімнен
құтқарады. Аяздың даналығын, достыққа адалдығын, сертке беріктігін,
қайырымдылығын, әділдігін Мадан мойындап халық қалап, оны хан етіп
көтереді».
Майқы би өзінің төңірегінде ақылды, дана, би, шешендерді, батыр,
балгер, көріпкел әулелерді көп жинап, олармен ақылдасып отырады. Майқының
Әндір, Мәді деген аспан әлемін, жұлдыздар сырын болжайтын білімпаздары
болған. Олар аспанға, жұлдыздарға қарап мал-шаруа жайын, егіншілікке
қолайлы мерзімді күні бұрын болжап, халыққа пайдасын тигізеді. Ал, Аяз би
сияқты дана билеріне өзінің оң жағынан орын береді екен. Аяз бидің Құмырсқа
деген әрі би әрі батыр жан серігі болыпты. Қайда барсада екеуі жұбын жазбай
жүреді. Ол екеуі Майқы бидің сілтеуімен қазылық құрып, көбінесе елмен ел
арасында тіршілік, бітімгершілікпен айналысады. Сондықтан да Майқы би Аяз
би мен Құмырсқаға көбінесе арқа сүйеп, оларға сенеді екен. Ол екеуімен
Майқы би халық тағдыры, ел жағдайы, шаруа қамы жөнінде жиі-жиі ақылдасып,
ой пікір алысып отырады. Кейде дәл жауап айта алмай, шалыс басқан заматта
оларға ескерту жасап түзеп, бағыт беріп жібереді екен. Бір жолы ол екеуі
жарыса сөйлеп, Майқының алдын кес-кестей беріпті, сонда Майқы би оларға
былай депті:
Билер бүгін Майқының алдын кесесің,
Ертең жұрттың төбесін тесесің.
Майқының да айтатын кебі бар,
Айтуға аузының да ебі бар.
Хан сөзінің қашанда бәрі дұрыс,
Әзір сөзімде болмас бұрыс.
Ақылым алжыған жоқ,
Ондайды болжағам жоқ.
Орынсыз ауыз ашсаң,
Екі би басарсың шоқ.
Аяз би әліңді біл,
Құмырсқа жолыңды біл.
Ел арасында «Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» деген нақыл сөз содан
қалған.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Майқы бидің өмірбаяны және шығармашылығы
2. Майқы бидің шығармаларынан үзінді келтіріңіз
3. Аяз бидің сөз шеберлігі туралы айтыңыз
4.Аяз бидің нақыл сөздерінің мағынасын түсіндіріңіз қалса керек.

5. Әдебиеттер тізімі:
1. Дәдебаев Ж. Шешендік сөздер. Алматы: 1993
2. Кәкішов Т., «Билер сөзі». Алматы 1992
3. Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж
4. Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж

№3 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Сырым Датұлы (1712-1802)
1. Сабақтың жоспары:
1. Сырым Датұлы 1712-1802 ж.ж.
2. Сары би мен Сырым
3. Мөңке би мен Сырым
4. Алдар би мен Сырым
2. Сабақтың мақсаты:Студенттерді Сырым шешеннің өмірімен таныстыру, халық
алдында өтеген қызметін білгізу. Шешендік өнерін үлгі етіп, практикалық іс-
дағдысында қолдануға үйрету.
3. Қысқаша теориялық мәлімет

Сырым Датұлы 1712-1802 жылдары өмір сүрген қазақтың батыры әрі шешен
биі. Шыққан тегі Кіші жүздің Байбақты руынан. Байбақты ішінде Әйтімбет,
одан Шолан, Шоланнан Түкім, Дат, Есенбай, Балторы, Даттан: Адамбай, Сырым,
Амантай, Жомарт, Базарбай, Барлыбай, Жандыбай, Дүнімбай, Қорлыбай,
Қалдыбай, Шыбынтай деген он бір ұл тарайды. Туған ауылы Сарыой, Орал
облысы, Жымпиты ауданы. Дат шаруа, есті кісі екен. Ал, анасы ауданда бір
ауылды сөзімен де, ісімен де билеген ақылды бәйбіше болыпты. Сырым 7-8
жасынан ақ естілігі, сөз тапқыштығымен ел аузына ілігеді. Өсе келе сол
өңірдегі билер, шешендер, сұлтандар, хандарды жанай жүріп, олардан шешендік
тапқырлықты ел билеу ісін үйренеді. Сол билердің кейбіреуіне іздеп барып,
бата, жөн-жосық алады. Бірде Сырым бала сол өңірге батырлық билік атағы
жайылған Малайсарыға сәлем бере барады.
- Уа, қай баласың?
- Даттың баласымын.
- Қой жая алмайтын жаманнан қолақпандай ұл туды деп еді, сірә, сол
боларсың?
- Болсақ болармыз. Бірақ бір құшақ отыннан бір оқтаулық мүсін шығады
деуші еді. Әкем жаман болса, сондай-ақ болар. Өзіңді қазыналы қарт екен
десем, қазымыр қарт па едің?
- Бала, әкең нашар болғанмен шешең пысық еді. Күндіз келген жиырма
адамды, түнде келген жиырма адамды ренжітпей атқарушы еді, шешеңе тартқан
боларсың.
- Шешем пысық болса, оның несін айып көрдіңіз? Әкем би болмаса да би
түсетін үй болыпты. Шешем күндіз келген жиырма кісіні, түнде келген жиырма
кісіні ренжітпей аттандырса- қырық адам екен, қырықтың бірі қыдыр деген,
онда қыдыр дарыған болар. Шал үш түрлі деуші еді. Қазымыр шал, қадырсыз
шал, қыдырымпаз шал. Өзіңіз соның қайсысыңыз?
- Балам, сынайын деп айтқан бір-екі ауыз сөзімді көңіліңе алма?
Жаманнан жақсы туады - адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туады –-бір
елтіріге алғысыз. Сен де маған шалдың үш түрін айтып қырсығып қойдың ғой.
Кісінің қадірін өзінен сұрамас болар. Қадірсіз десең – халқымнан сұра,
қыдырымпаз десең – көршімнен сұра, қызымыр десең - кемпірім өліп, келінге
қараған жетім шалмын, келінімнен сұра. Енді келген жұмысыңды айт. Сырымның
көңілі сонда жадырап былай депті:
- Ауылымның алдында төбе болса, ертулі тұрған атқа тең, ауылыңда ақылды
қарт болса, жазылып қалған хатпен тең деуші еді. Сәлем беріп бата алғалы
келдім.
- Жарайды балам! «Кісі болар баланың кісі менен ісі бар, кісі болмас
баланың кісіменен несі бар», «Ақыл қуып сөз бастайын деген екенсің, атқа
мініп ел бастайын деген екенсің», «Ақыл жастан, асыл тастан» шығады деген,
алдыңнан жарылқасын. Шиеленген түйінді, шиыршықталған қиынды шешіп, елдің
ісін тындыратын, жаудың белін сындыратын әділ би айтушы кісі бол, әумин! –
депті Малайсары қария.
Сары би мен Сырым
Тама елінің Сары би деген ақылгөй ақсақалы Даттың үйінде түнеп отырған-
ды, Сырым баланың әр сөзіне риза боп, оған мынадай өсиет айтыпты:
- Балам бұл дүниеде алты ұлы сөз бар, соны есіңнен шығармай
жүрсең, ел алдында беделді, сыйлы боласың. Егер ол сөзді
ұмытсаң, халық сенің маңайыңа жоламай аулақ қашады.
Сырым:
- Ол қандай сөз еді, ата, айтыңызшы?
Сары би:
- Арлы ожданды бол!
- Елге деген парызыңды ұмытпа!
- Намысыңды жастан сақта!
- Халқыңды қаралама!
- Жақыныңды жаралама!
- Қалысыңды қаралама!
Сары би айтқан осы алты өсиетті Сырым шешен қартайғанша есіңде сақтап
келген.
Мөңке би мен Сырым
Мөңке бидің үйіне арық құнанын мініп Сырым бала келеді. Баланы көзге
ілмеген би бәйбішесіне: «Балаға айран әкел» депті.
Таңертең аулада семіз қызыл тұсақтың үйелеп өліп қалғанына налыған
Мөңке:
- «Құтты қонақ қонса, қой егіз табады, құтсыз қонақ қонсе, малыңды
қырсық шалады» деген, қызыл тұсақ үйелеп өліпті, бала құтсыз
қонақ болдың. Енді үйімнен кет! –деп ызғар шашады. Сонда Сырым
бала:
- Олай болса, биеке, - депті. Құтты қонақ қонса, малы өліп, басы
аман қалады, құтсыз қонақ қонса, өзі өліп малы иесіз қалады
дейді. Мөңке би баланың бұл сөзіне аң-таң болыпты да:
- Рас, айтасың балам, сен шынында құтты қонақ екенсің,- деп оған
сый-сияпат көрсетті.
Алдар би мен Сырым
Сырым үлгі алып, ұстаз тұтқан батырлар мен шешендер үлгілі сөз үйретіп
қана қоймай Сырымның тапқырлық сөздерін, өжеттік ерлік істерін, құптап,
көтермелеп отырған. Алдар би Сырымның алдынан шығып:
-Қарадан хан болдың,
Айырдан нар болдың,
Жоқтан бар болдың.
Көнеден дәурен озды,
Көндей боп қамқа тозды,
Атадан ұл озды.
Анадан қыз озды – деп тақпақтап қарсы алады. Сонда Сырым:
Қарадан хан болсам,
Халқым қалаған болар.
Айырдан нар болсам,
Атым жараған болар.
Көнеден дәурен озса,
Жасы жеткен болар.
Көндей боп қамқа тозса,
Дәурені өткен болар.
Атадан ұл озса,
Еркіндігі болар.
Анадан қыз озса,
Еркелігі болар- деп жауап береді.
Әрине, Алдардың сөзі – мақтау, оны Сырым жақсы түсінеді. Батыр масайрап
бас шұлғымай, шешендік жұмбақтың шешімін тауып өзіне айтылған мадақтауды ел-
жұртының атына аударады.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Сырым Датұлы 1712-1802 ж.ж.
2. Сары би мен Сырым
3. Мөңке би мен Сырым
4. Алдар би мен Сырым
5. Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Т.Садықов. «Қазақтың шешендік сөздері». Алматы 1997ж
2.А.Нұрпейісова. «Тіл мәдениеті курсы». Талдықорған
3.М.Әлімбаев. «Өрнекті сөз ортақ қазына». Алматы 1977ж
4. Шынбатыров Ә., Жарқынбаев Т. Шешендік сөздер, ақындық толғаулар. Алматы:
1985

№ 4 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Сырымның әңгімелері
1. Сабақтың жоспары:
1. Балтабай Адамбаевтың Сырым батырдың шешендік өнерін зерттеуі туралы
2. Малайсарының және Сырымның сөздері
3. Сырымның шешендік өнері
2. Сабақтың мақсаты: Студенттерді Сырым шешеннің өмірімен таныстыру, халық
алдында өтеген қызметін білгізу. Шешендік өнерін үлгі етіп практикалық іс-
дағдысында қолдануға үйрету.
3. Қысқаша теориялық мәліметтер
Сырым Датұлының батырлығы жөнінде орыс зерттеушісі М.Вяткин монография
жазды. Балтабай Адамбаев Сырым атына байланысты шешендік сөздерді
жинастырып жариялады және кандидаттық диссертация қорғап көп еңбек сіңірді.
Қазақ батыры, шешен, билері ішінде Сырым шешен мұрасын жинастыру зерттеу
ісі біршама дұрыс жолға қойылған деп айтуға болады. Осы кітапқа еніп
отырған Сырымның шешендік сөздері негізінен Б.Адамбаевтың жинақтарынан
алынады.
Олар мына төмендегілер:
Сырым жиырма алты жасында бір жолдасымен Нұралы ханның үйіне барса,
Қараман ана Малайсары мен сөйлесіп отыр екен.
- Балалар аман ба? –депті де, елемей өздері сөйлесе беріпті. Сырым
жолдасына дауыстап:
- Жүр кетейік, бұлар бізді адам деп отырған жоқ қой! – дейді.
Малайсары жалт қарап:
- Ата тұрып ұл сөйлегеннен без,
Ана тұрып қыз сөйлегеннен без
Сырнайдан сайраған мына бала кім еді?-дейді.
- Ата тұрып ұл сөйлесе, ер жеткені болар,
- Ана тұрып қыз сөйлесе, бой жеткені болар – дейді Сырым.
- Сен толған екенсің, мен болған екенмін, - деп Малайсары Сырымды
қасына шақырған екен.
Сырым Малайсары ауылында
Малайсарының ауылы төменгі Топайлы қаласының аузында екен. Сырым
ауылына келгенде қарт азғантай қойының алдында жүр екен.
- Аға кім болдыңыз? – деп сұрапты Малайсары:
- Шырағым, кім болайық, осы жердегі аз үй Танамыз-дағы, - депті.
Сонда Сырым:
- Тананың қайсысысың? Жеті үй Жиенбекпісің? Бес үй Бессарымысың?
Тышқан құлақ Асанбысың? Төлеуден алған Құнанбысың? - дегенде,
Малайсары:
- Шырағым, Тананың пәленімін деп неғылайын. Танысаң танырсың. Мен
де сені танып тұрмын. Даттың аузына шайтан түкірген, бір қу аяқ
баласы атқа мінді деп естіп едім. Сен сол бала боларсың?-депті.
Сонда Сырым:
- Бәлі, аға, сол балаңыз мен боламын. Ауылдан шыққанда сізді
сөзден ұтсам ат мінгізіп, шапан жауып батаңызды алайын деп
аттанып ем, ұтылдым, батаңызды беріңіз, атыңыз мына астымдағы
атым, шапаным мынау! – деп үстіндегі шапанын шешіп беріпті.
Сырымның Нұралымен кездесуі
Сырым Нұралыға наразы болып жүргенде «Аз бен көпті, ақ пен қараны,
нашар мен мықтыны теңгере алмадың» - деп өкпелепті. Нұралыға бір кез
келгенде Сырым амандаспай жүре беріпті . Сонда Нұралы:
-Батыр! Қайырылып сәлем бергің келмейді, тасып жүрсің-ау! – депті.
Сонда Сырым:
- Хан, тасып жүргенім жоқ, қазақ баласының басын қоса алмай сасып
жүрмін, - депті.
Басқа пәле тілден
Сырым жас кезінде Есентемір Бөкен биге батасын алайын деп және ақыл
сұрайын деп ат, шапан алып барады. Барып қонақ болғаннан кейін Бөкен
Сырымнан келген жұмысын сұрайды.Сонда Сырым:
- Менің сізге келген жұмысым – біріншіден, сіздің батаңызды
алайын деп келдім, екіншіден, ақыл сұрайын деп келдім, - дейді.
Сонда Бөкен: «Саған батамды берейін, сен жас болғанмен елге бас
болғандай екенсің», - деп бата береді:
Арқаң қара нардай жауыр болсын,
Мінезің қара жердей ауыр болсын.
Өкпең жоқ – бауыр болсын,
Құлағыңнан сыбыр кетпесін,
Жасың алпысқа жетпесін, - дейді.
Батасын бергеннен кейін: «Мен не десем де бәрінің мағынасы бар, қалай
түсіндің, өзіме айырып бер», - дейді Бөкен қарт. Сонда Сырым:
- Арқаң көп мінгеннен жауыр болсын дегенің – халық үшін жұмыс
жаса, халықты өзіңе ерте біл-дегенің. Мінезің қара жердей ауыр болсын
дегенің-беріден ойлама, әріден ойла, салмақты бол, жеңіл болма дегенің.
Өкпең жоқ бауыр болсын дегенің - не болса соған өкпелеп, инені жіпке тізіп
өкпешіл болма - дегенің. Құлағыңнан сыбыр кетпесін дегенің – ел арасында
дау-жанжал көп кездеседі, сол мәселені өзің шешіп, ақ - қарасын айырып,
дұрыс төресін бере біл – дегенің. Жасың алпысқа жетпесін деген батаңызға
мен түсіне алмадым, - депті.
Сонда Бөкен қарт Сырымға ақырған екен:
- Мен сенен құдайдың берген жасын қызғанам ба, жүз алпысқа
кел. Менің жасым сексен төртке келді. Алты бәлеге тап болдым. Мен сені сол
алты бәледен аулақ болсын деп едім. Ол мыналар: үлкен үйге кіре алмадым,
кіші үйге сия алмадым. Қара сақалды әкем болды, қара шашты шешем болды.
Ауру келді, кәрілік жеңді, - міне, алты бәле деген осы. Бұған қалай
түсіндің ? – дейді.
Сонда Сырым батыр:
- Үлкен үйге кіре алмадым дегеніңіз, адамның қатары кетеді,
баратын үй таусылады. Кіші үйге сия алмадым дегеніңіз өзінен жасы кіші
адамдардың үйіне жасы үлкен адам шақырусыз бара алмайды. Қара сақалды әкем
дегеніңіз өзіңнен туған кей бала,есейген соң әкенің тілін алмайды, әкені
дұрыс баға білмейді. Бір сөз айтсаң бетіңді қайырып тастайды. Қара шашты
шешең дегеніңіз сол баланың әйелі, келінің. «Осы шалға не керек екен,
берген асты ішіп жата бермей», - дейтін шығар. Ауру мен кәрілік түсінікті
ғой, ата, - депті. Сонда Бөкен қарт: «Бақытты бол, балам, жақсы шештің», -
дейді.Сырымға қарап Бөкен басын шерткен екен.
Сырым оған аузын ашып, тілін көрсетіпті. Сырымның қасындағы
жолдастары: «Бөкең саған неге басын щертті, оған аузыңды ашып, тіліңді
шығардың, ол не сөз ? » - дейді. Сонда Сырым: «Ол кісі маған басын шерткені
– басқа бәле қайдан келеді», - деген жұмбағы еді; менің оған тілімді
көрсеткенім: «Басқа пәле тілден келеді дегенім», - депті.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Сырым Бөкен биге не себептен келеді ?
2. Бөкен би Сырымға не деп бата береді ?
3. Сырым Бөкен бидің берген батасының мағынасын қалай айырды ?
4. Бөкен би неліктен Сырымға «жасың алпысқа жетпесін» - деп бата береді
?
5. Қоштасарда Бөкен би басын шертіп, Сырымның оған аузын ашып, тілін
шығаруының мағынасы неде ?
5.Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы
Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2005.
2. БайтұрсынұлыА.Әдебиет танытқыш // Шығармалары. Алматы,1989 ж.
3. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Санат», 2002.
4. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. 2- басылуы. – Алматы, «Санат», 1994.
5. Негимов Ш. Шешендік өнер. Алматы: Мектеп-1997.

№ 5 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Сырымның әңгімелері
1.Сабақтың жоспары:
1. Ханның Сырымды сынауы
2. Сырымның тапқырлығы
2.Сабақтың мақсаты: Студенттерді Сырым шешеннің өмірімен таныстыру, халық
алдында өтеген қызметін білгізу. Шешендік өнерін үлгі етіп практикалық іс-
дағдысында қолдануға үйрету.
3.Қысқаша теориялық мәлімет
Ханның Сырымды сынауы
Сырым Үргеніштің ханына барып жүз көріс қылған. Хан Сырымның атағына
сырттай қанық : «Қазақтың өзі шешен, өзі батыр кісісі» деп естиді екен. Хан
Үргеніш шешен мен Сырымды айтыстырыпты.
Үргеніш шешені:
- Сөз анасы не?
Су анасы не?
Жол анасы не ? – деп сұрайды.
Сырым батыр:
- Сөз анасы – құлақ
- Су анасы – бұлақ
- Жол анасы –тұяқ! - деп жауап беріпті.
Үргеніш шешені:
- Дау мұраты не?
- Сауда мұраты не?
- Қыз мұраты не?
- Жол мұраты не?
Сырым батыр:
- Дау мұраты –біту!
- Сауда мұраты –ұту!
- Қыз мұраты - кету
- Жол мұраты – жету!- дейді.
Үргеніш шешені:
-Намазда жан-жағыңызға қарай береді екенсіз, оның не ? – деп сұрайды.
- Жан-жағыңызға қарамасаңыз, менің қарағанымды, қарамағанымды қалай
көрдіңіз? – депті Сырым.
Үргеніш шешені:
-Сізді екі аяқты, бір тілді адам баласы жеңді ме? – дейді.
Сырым батыр:
-Сырымның айтқанын тыңдамай өз сөзін соға берген адам Сырымды күнде
жеңеді депті.
Сырымның тапқырлығы
Сырым әрі батыр, әрі шешен, әрі тапқыр ақылды адам болған. Ол халық
қамқоры, батыл да адал бейнесінде көрінеді. Бір мәжілісте Нұралы хан
Сырымнан:
- Ханның құны не болады? – деп сұрапты? Сонда Сырым:
- Ханның құны бір арба жібектің күлі- дейді.
- Жібектің күлі болушы ма еді? – дейді хан. Сонда Сырым:
- Тақсыр сіздей ханда құн болушы ма еді? – деген екен.
* * *
Бір күні біреу Сырымға:
-Қатты адамға, мал тұрады деген не? Соны айтшы – дейді.
Сонда Сырым:
-Қатты адамға мал тұрса, шөп шықпайтын тақыр-дағы – депті.
Өлмек хақ, тумақ хақ
Ерденнің жалғыз баласы қайтыс болғанда аяқ жетер жердегі ел түгел
келіп, ақ жауып арулап қойған соң да, әр тараптан келген жайсаңдар мен
жақсылар көңіл айтуға келгенде, басын көтермей, жалғыз баласының қайғысы
қабырғасын қайыстырып, сартөсек боп сарғайып жатып алыпты.
Бұл хабар Сыр бойындағы Досбол, Шоқайларға да жеткен. Ел арасы
шалғайлықтан мүрде жерленгеннен кейін жетінші күні жетіпті. Үйге кіре аят
оқытып, өлгенге - иман, тіріге - береке тілеп, бет сипасқанда да Ерден
жатқан орнынан қозғалмапты.
-Уа, Ерден! –депті Досбол. - Қайғырғанда көңіліңді демейтін ағайын-
туыс болмаса бір сәрі! Құдайға шүкір, ойдан-қырдан жапырылып - ағылып келіп
жатса, бұл өліктің сәні, әрі көңілге дәрі емес пе?
Өлмесе қайда кетті бұрынғының кәрісі? Әлемді жалмап - жұтса да,
өмірінде тоймаған қара жердің толысы! Ерден-ау, өткенге өкінбе, келмеске
күйінбе, өлім деген- ұзақ жолдың алысы. Өлмек хақ, тумақ хақ, барлық жанның
қабір емес пе барысы? Құдайға мұнша наз қылатындай ашынасы ма ең, әлде көз
көрген танысы ма ең?!-дейді. Бұған да мызғымаған.
Шоқай молдас құрып отырған қалпынан ауысып, жүгіне қос тізерлеп,
қамшысын мықынына таяна ұстап, аңға түсер мұзбалақтай шаңқ етіп:
-Ей, батыр Ерден! Басыңды көтер жерден! Құдайдан да құдіреттімін
деп, мейманасың тасып кеткен екенсің керден?! Мыңды айдаған әкең Сандыбай
да қара жерге енген! Әулие болсаң, әкеңді де, балаңды да алып қалуға әлің
қане келген?!
Көкті бу көтереді,
Жүйрікті ду көтереді.
Өлімді ер көтереді,
Ауырды нар көтереді!
Ер емес пе едің, талайды көрген?! Құнсыз беріп, пұлсыз алды, нең бар
еді құдайда берген?!- дейді ашына.
Ерден төсегінен шүйіле көтеріліп, сарғайған жүзін орамалымен сипап:
-Уа, асып туған асылдар! Қайғырсаң да қаншама, өлі артынан өлмек
жоқ. Құрдымға хайыл кеткен соң, екі айналып келмек жоқ. Көтермесем басымды,
көңілім өксік қаяулы! Ардақтыларым едің аяулы, саңлақтарым едің санаулы!
Көңілде қайғы шемен-шер, төбелерің көрінбеген соң, күтіп жатыр едім,
өздеріңдей асыл ерлерді!- деп құшақтаса көрісіп, көңілдегі нала-құсасын
тарқатысып, үш-төрт күн болып көңілін демеп, қайғысын бөлісіп аттанған
екен.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Н.Төреқұлов. «Қазақтың қанатты сөздері».Алматы 1988ж
2.А.Бисенғалиева. «Сөз тапқанға қолқа жоқ».Алматы 1988ж
3. Шқанова Б. Шешендік сөздердің жанрлық ерекшеліктері. Алматы: 1995
4. Шындалиева М. Шешендік пен ақындықтың дәстүрлі байланысы. Алматы:
1996

№ 6 практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Билердің сөз шеберлігі
1. Сабақтың жоспары:
1. Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін
2. Шешендік дау
2. Сабақтың мақсаты: Студенттерге шешендік сөз үлгілерін меңгерту, сөздің
мағынасын түсінуге, сөзге мән беруге, шебер сөйлеуге баулу.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін
Жер дауына байланысты Орта жүзде Ормамбет биге айтқан бір сөзінде
Әйтеке: «Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң жауға найзаң тисін,
бай болып жауға найзаң тимесе, елден бөтен үйің күйсін» деген.
Суалмайтын суат жоқ,
Тартылмайтын бұлақ жоқ.
Тамыры суда тұрса да,
Уақтысы жеткенде,
Қурамайтын құрақ жоқ.
Дүние деген фәни бұл,
Баласы жоқта мият жоқ.
Бәрінен қиын сол екен,
Артында жанған шырақ жоқ...» -
деп Әйтеке атынан айтылған нақыл сөз де оның ойы терең, өмірден білген
түйгені мол өз заманының ақылгөй екенін аңғартады.
Қысқасы, би – шешендер мұрасы – ұлт, замана, мемлекет тағдырын, өмір,
тіршілік, тұрмыс құбылыстарын, адамгершілік дүниесін жан-жақты қозғап, әділ
таразылайтын, ғаламат тұжырымды, тұрлаулы пікірлер қорытатын, нәзік
талдаулар жасайтын, туған халқының ақыл-ой дәрежесін, рухани болмысын
танытатын теңдесі жоқ өмір оқулығы болып табылады.
* * *
Ұлы жүздің жігітіне атастырып қойған Орта жүздің бір қызы өз
елінің бір жігітімен қашып кетеді. Соған байланысты Ұлы жүз жағының
жігіттері Орта жүз ауылдарынан жылқы айдап алады. Ақыры Ұлы жүздің биі Төле
мен Орта жүздің биі Қазыбек айтысады:
Аға болып алдымен туасың,
Алдымнан жылқымды неге қуасың?- дейді Қаз дауысты Қазыбек би.
Артымнан ерген еркемсің,
Ағаңның көзі тірісінде
Жеңгеңді неге ертесің? – дейді Төле би ашуланып. Сонда екі жағының да
сөзін тыңдап отырған Әйтеке би былай депті:
- Сабыр етіңдер билер! Ашу бар жерде ақыл тұрмайды.

Ашу деген ағын су,
Алдын ашсаң арқырар.
Ақыл деген дария,
Алдын тоссаң тоқырар.
Кісі бірге туыспау керек,
Туысқан соң сөз қуыспау керек.
Сөз қуған пәлеге жолығады,
Жол қуған олжаға жолығады.
Төле, сен жылқыны қайыр,
Қазыбек сен жесірін қайыр!
Әйтекенің төрелігін екі жағы да қабыл алып, ауысқан адамын, малдарын
бір-біріне қайтарып, ел арасы тыныш болыпты-мыс.
«Мен жастың жайсаңы едім»
Кіші жүз Жарасбай елі Қыпшақ Хангелді батырды өлтіріп, артынан құн
даулап неше рет барса да теңдік бермепті. Ол кезде Бала бидің шын аты
Ыбырай екен. Қыпшақ елі баршамыз деп тағы да жиналғанда Ыбырай тілек қылып
бірге кетеді. Жарасбай елінің Ысмайыл деген егде тартқан қарт биі жұртты
сөзден тосып, теңдік бермей жүреді. Ел тағы да сол Ысмайылды алдырыпты. Бас
қосқан кезде екі жағынан да үш адамнан шығыпты. Қыпшақ жағынан үштің бірі
болып бала Ыбырай шығады. Баланы көріп қарт би былай дейді:
«Баланы мұнда неге әкелдіңдер? Бұл келіннің тойы, кемпірдің өлімі емес,
ердің құнын, нардың пұлын даулайтын үлгілі би, үнемі жүйрік түсетін, ердің
арысы, елдің намысы сөз болатын жер емес пе! Түйенің тайлағы, баланың
ойнағы ма бұл?! - дейді.
Сонда Бала би былай деп жауап қайырған екен:
- Үш жүздің баласы бас қосқанда Орманбет би: «Ердің құнын жастың жайсаңы
даулайды, кәрінің сайтаны даулайды», - деген екен. Сен кәрінің сайтаны
едің мен жастың жайсаңы едім. Қартайғанша дауға араласатын нең бар?
– депті.
- Қарт сөзден тосылып, құн берген екен. Ыбырай содан былай Бала би
атанып кетіпті.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Әңгіме не туралы?
2.Әйтекенің шешендігін қай жерден байқадыңыз?
3. Шешендік дау туралы түсінігіңізді айтыңыз
4. Ер дауы дегенді қалай түсінесіз?
5. Бала би мен қарттың сөздеріне талдау жасаңыз
5. Пайдаланған әдебиеттер:
1. Дәдебаев Ж. Шешендік сөздер. Алматы: 1993
2. «Билер сөзі». Кәкішов Т., Алматы1992
3. Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж
4. Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж

№ 7 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Шешендік арнау
1.Сабақтың жоспары:
1. Тілек
2. Алғыс
3. Қарғыс
2.Сабақтың мақсаты: Шешендік арнаудың түрлерін, айтылу ережесін, шешендік
бейнесін түсіндіру.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Белгілі бір адамға арнайы айтылған сәлем, сын, әзіл және бата сөздерді
шешендік арнау дейміз. Жаңалық пен жақсылыққа құтты болсын айту, қаза мен
қайғыға қайыр болсын айту, қазақтың ежелден келе жатқан әдет-ғұрпы.
Келгенде «Қош келдіңіз» деп қарсы алу, кетерде «Жолыңыз болсын» деп шығарып
салу жаңа сатымызға жат емес. Жақсы лебіз жарым ырыс деп тілектес сөзді
жоғары бағалаған халқымыздың бата тілегін бейнелейтін шешендік сөздердің
неше алуан нұсқалары бар. Қазақ халқы Ас адамның арқауы, Астан ешкім үлкен
емес, деп заттық игіліктің адам өміріндегі шешуші мәнін дұрыс түсінсін, деп
астың алды артында жақсы тілек игі ниеттерін білдіретін болған.
Бөлшіл, бөлшіл, бөлшіл бол,
Боз торғайдай төлшіл бол
Тәңір берген несібең
Тепкілесең кетпесін, - дейтін бата, алғыс сезімді әр халықтың үмітімен
келешегі болып табылатын балаң көп болсын, тұрмысың жақсы бақытты баянды
болсын деген ешбір дәуірде ескермейтін игі тілекті білдіреді.
Алтын ерлі ақ боз ат
Астында жүріп арысын
Қалың шашты қой көзі
Тоңдап қалған бұраң бел
Қасыңда жатып қарысын... -дейтін сөз біріншіден, ердің баласына бақыт
пенен байлық тілігі, екіншіден,бақытпен байлық иелі деген Халық ұғымын
көрсетеді.
«Алғыспен ел көгереді, Жаңбырмен жер көгереді» деп елдің алғысын,
үлкеннің батасын қазақ жоғары бағалаған, сөздің рухтандырушылық дем
берушілік күшіне кәміл сенген осы батаны Қанжығалы Шөнкі қарт айтқанда:
«Бүкіл денем шымырлап, буын буыным жіпсіп» тұрды – деген екен ұлы жүзде
Ысты Бөлтірік шешен. Мұндай батаға біреу мақтанса, біреу үміттенеді. Үміт -
талаптың жетекшісі, талап табыс кілті. Олай болса осындай бата тілектің
негізінде халықтың мұратшыл ой арманы болашақтан күткен үміт жатады.
Сонымен бірге халықтың үлкенге деген құрметін, сыйын, бата сөзге сенімін
қара басыңның қамы үшін пайдаланған билерді әшкерлейтін сөздер де
сақталады.
Тапсырма
Сұрақтар
1. Досболдың тапқырлық сөздерінің мәнін түсіндіріңіз
2. Әзіл туралы не білесіз?
3. Әйел адамға деген құрмет туралы не түсіндіңіз, айтыңыз
4. Уайым дегеніміз не?
5. Байлардың кедейге көзқарасын түсіндіріңіз
Досбол би жолаушылап жүріп бір үйге түседі, үй иесі союға бір тоқты
алдырып бата сұраса, тоқтыны арықсынып былай дейді:
- Япырай мына тоқты емген бе,
Әлде қойдан қалдырып шөп жемеген бе,
Болмаса малшы жөндеп бақпаған ба,
Әлде енесін қатырып қақтаған ба,
Ұлан жаздай қонаққа мұны соймай
Әдейі Досбол биге сақтаған ба?
Сонда үй иесі тоқтыны қоя бергізіп басқа қой әкеліп сояды. Қойдың
терісіне қызығып, ас артынан би:
Кеңейте көр өрісін
Ұзарта көр желісін
Тонымның бір бойы кем еді,
Бергізе көр терісін, - деп бата беріпті.
Қазақ ежелден қалжыңды жақсы көреді. Баласы әкесімен, келіні атасымен
әзілдесе береді. Әзіл үстінде айтылған артық кем сөзді көңіліне ауыр
алмайды. Мұндай салт бір жағынан жастарды жақсылыққа тәрбиелесе, екіншіден
ұстамдылыққа, еркіндікке баулиды. Бай – патшалар әйелді кем санағанмен
халық еркекпен тең санаған. Халықтың ертегі аңыздарда батырлық ғашықтық
жырларда арыстан жүректі, жолбарыс қайратты батырлардың атын баптап,
қаруын сақтап, ақылшы болған арулар көп. Сондай-ақ ақындық шешендік
айтыстарда, сөз саласында еркектен ешбір кемдігі жоғын аңғарған халық сөз
жарысында да әйелге тең қарап еркіндік берген. Жақсы әзіл-қалжың танысып,
білісудің ақыл-ой санасудың таптырмайтын тәсілі болған. Бала би көсе,
Досбол сақалды кісі екен. Бала би жолдастарымен жолаушылап келе жатып,
далаға түнеп қара шай ішіп отырған Досболды көріп: Сауулы түйелерің бар
көрінеді, қара шай ішкенше түйе сауып сүт қатып ішпейсіңдер! – дейді. Сонда
Досбол: -Ұрғашыға үйренген інген еді, сақалымыздан шошып бізге сауғызбай
тұр, - депті әзіл -қалжың қыз бен жігіттің қатарлас, қадірлес адамдардың
атасу сырласу тәсілі болуымен бірге кейде көңілде жүрген наза – наразылық
сөздерді айтып біреуді біреу көп алдында кекетіп-мұқатып қалуға да сылтау
болған. Нұралы ханның баласы Қаратай Орынборда оқу бітіріп патшадан аға
сұлтандық алып, Кіші жүзді аралап жүргенде Атай Атақозы биге кездесіп
қалады. Атақозы ашық арық, қатпа кісі екен. Биге көзі толмаған сұлтан:
- Әй, Атақозы! Ойда қалмақтың, қырда қазақтың малын қоймасаңда
алғаның бойыңа жұқпаған екен ау – дейді.
Сонда Атақозы шешен:
Өлеңді жерде өгіз семіреді,
Өлімді жерде мал да семіреді.
Қаралы үйде қатын семіреді,
Қайтсем топтан торғай шығармаймын деп,
Қазақтың бір тайын дұшпанға алдырмаймын деп,
Бір түнде тоғыз оянып, тоқсан толғанамын,
Мен арық болмай кім арық болады- депті. Қаратай жұмған аузын аша
алмапты. Тек қасындағы бір би: Өз жөнімізбен өлмей, үйдегі қатын, балаға
зәбіріміз тиіп кетті-ау деп қисая кетіпті. Бірақ бұдан халықтың дұшпаны -
хан, сұлтан досы - би болыс екен деп ұқпақ керек. Хан да, би де кейде
қарапайым көпшілікті менсінбей байды жоқтап, сонан соң сөйлеген. Бұл жерде
ханды мұқатып халыққа қамқорсып, ел жұрт алдында өз беделін, өз ықпалын
сақтап қалу үшін ежелден айтылып келе жатқан ақылды сөздерді би шешендер
пайдаланған.
Тапсырма
1. Төмендегі арнау әңгімелерінің мазмұнын айтыңыз, талданыз
2. Тапқырлық туралы не түсіндіңіз?
3. Қасірет деген не?
4. Жұбату деген не?
5. Жақы лебіз туралы айтыңыз, мысал келтіріңіз
6. Шешендік сын туралы қандай шығармаларды білесін?
Арнау сөздердің бір саласы – шешендік сын. Қазақ ауыз әдебиетінде
жерге, елге, малға айтылған шешендік сынның алуан түрі бар. Асан қайғы
атынан он жылда бес саулық мыңға, бес қара жүзге жететін жердің құты емен,
әттең аттың сауырына сыймайды-ау артыма сала кетер едім деп – жерге төс
табаны төрт елі қарлап жүрер жол екен, төсегінен түңілген ерлер жүрер жол
екен деп - шөлге, жал құйрығы қанат екен, төрт аяғы босаң екен деп -
жылқыға айтылатын сөздер шешендік сынның ежелгі үлгісі. Түйе үстінде туып
ат жалында өскен малшы, аңшы қазақ қашаннан ақ сыншы болған. Жүйрік ат
қыран құсты шаппай ұшпай танитын саяткер құсбегілер туралы аңыздар бар.
Ізіне қарап түйенің түгін, түсін айтатын қозыға қарап мың қойдан енесін
тауып табыстыратын, жоғалған биенің ішке кеткен құлынын ат болғанда танып
алатын сыншылар туралы аңыз әңгімелер сақталған. Ондай сыншылар шындығында
болды ма, жоқ па оған кепілдік беру қиын, бірақ сөздің қисыны мен дәлеліне
қарап халықтың даналығы мен тапқырлығына сүйенесің.
Қоғам дамуының шешен сатысында тұрған қазақ елінде не қызыңның
ажарымен, не ұлыңның ақылымен байсың, онда да өзің сақ болсаң, әйелің қолы
берекетті болса, мал құралады -дейді Асау қарт.
* * *
Наурызбай би жас кезінде Қыпшақ, Монғол биді шақырып мейман ғып сыйлап,
бағын сынатады. Сонда Монғол би былай дейді:
Ілімің бар екен
Білімің әлде қалай,
Қағуың бар екен
Халқыңа жағуың әлде қалай,
Айлаң бар екен
Халқыңа пайдаң әлде қалай,
Жорғалығың бар екен
Халқыңа қорғандығың әлде қалай,
Заттығың бар екен, Жарқыным
Халқыңа қымбаттығың әлде қалай.
Мұнда қарт сыншы жас бидің ілімділігін, айлакерлігін, сөзшеңдігін
бектігін растайды. Бірақ ақыл қайрат барлығымен құнды емес, дұрыс бағытымен
құнды дейді. Егерде қасиетті адам қабілетін халқы үшін пайдаланса, ол
елінің қамқоры, ол айласын қара басы үшін жұмсап, еліне ептілік жасаса – ол
халқы үшін нағыз қауіпті адам болмақ.
Осындай бір шешендік сын:
Алғаның жақсы болса - абыройыңның тұрағы,
Атың жақсы болса - дүниенің пырағы.
Балаң жақсы болса – екі көздің шырағы, деп келесі ұрпақ, келешек жасты
қара басы үшін емес, халқы үшін қызмет істеуге жақсылыққа, сыйластыққа
меңзейді.
Сөзге шебер шешен адамдар ауызекі сәлемдескенде өзара жауаптасқанда
шешендік сөз тақпақ жырларды жиі қолданған. Тұрмыс салт жырларында батырлық
және ғашықтық дастандарда шешендік сәлемнің неше түрлі келісті үлгілерін
кездестіруге болады. Қамбар батыр жырындағы Келмембеттің Өзімбанға
Жәдігердің Қамбарға, Қамбардың Қараманға тұспалдап айтылатын сөздері осыған
мысал бола алады. Сол сияқты ел аузынан жиналған халық шығармаларында да
шешендік сәлемнің сан қилы нұсқаулары алынған. Арғын Мұнасып батыр кедей
екен. Бір күні есік алдында тары түйіп жатса төрт бес адам келіп
сәлемдеседі. Сонда Мұнасып қонақасыдан қысылып жазушыларға былай дейді.
Түзге шықсам батырмын,
Үйге келсем қатынмын.
Қатын ауру, бала жас,
Тары түйіп жатырмын.
Менің атым Мұнасып,
Жүрем десең жол ашық.
Түсем десең үй мынау,
Алдыңдағы лашық..
Атадан қалған кедеймін,
Келе жатыр ұласып.
Бұл сөзді Досбол айтты деген де нұсқасы бар. Алайда сөздің түпкі
төркіні халықтікі. Халық Мұнасыптай батырдың Досболдай бидің ісін жастарға
үлгі етіп ұсынады. Түзде айбынды батыр, азулы би болсаң да өз үйіңде өзің
төре болма «құлдай істеп, бидей іш» дегенді аңғартады. Барбас дейтін бай
бүкіл үш жүзге сауын айтып той жасап, Алтай Байдалы биді шақыртады.Тойға
мініп баратын аты болмай байға былайша сәлем айтыпты.
Дұғай сәлем Барбасқа,
Көкірек бірге жан басқа
Сұлулығы өзіндей
Жүйріктігі өзімдей
Ат жіберсін торы қасқа
Байдалы мінер әр топқа
Даңқы кетер жан жаққа
Небір ақын, шешен, билер ел арасын ығыр қылған қасаң дау талапты алдын
ала анықтау үшін араға кісі салып «ауызша хатбегі» сөйлесуді де қолданған.
Сондай ақ ілгеріден кейінгіге қосып келе жатқан «білімдінің хаты» сияқты
өсиет сәлемдер де бар.
Адам баласының басына түсетін қайғының ауыры қазамен байланысты туған
естірту, көңіл айту сияқты шешендік сөздердің әр түрлі нұсқалары сақталған
ондай создерді топтап, шешендік көңіл айту деуге болады. Шешендік сөздер
көңілі қаралы, беті жаралы жандарды жұбату үшін айтылады. Тауып айтылған
көңіл қайғылы қазаны жанды қайырымсыз қазадан түңілтеді, қаза ортақ, қайғы
кезек екенін ескертіп жұбатады. Өткенге өкінгенше тірінің тілеушісін тіле
дейді.
Жұбату
Ақ қоян қашты беркінге,
Қоймады бүркіт еркіне.
Өлмес адам болмайды,
Өткелсіз су болмайды.
Қанаты бүтін сұңқар жоқ,
Тұяғы бүтін тұлпар жоқ..
Дүниеде не күшті
Ажал күшті
Ақ сұңқар тұғырдан ұшты.
Таусардың суын ішті
Хордың қызын құшты- дейтін жұбату сөздер – жалғыз баласы өліп жер
таянып қалған қарт ата –анаға әртүрлі үлгіде атам заманнан бері келе
жатқан көңіл айтудың дәстүрлі түрі. Халық мұнда қаза ешкімнің қалаулысына
қарамайды. Өлімнен ешкім қашып құтылмайды дегенді аңғартады. Сонымен бірге
өлім - өмірдің заңы, оған мойын ұсын дейді, балаң бұл дүниеде көрмеген
қызығын о дүниеде көреді-міс деп жылағанды жұбату үшін діни аңыздарды да
пайдаланады. Халық жалаған даналық ой, тапқырлық сөздерді белгілі билердің
беделді адамдардың атынан тарату ауыз әдебиетіндегі ертеден келе жатқан
дәстүр сондай шешендік көңілдің бірі - Шоқай мен Досболдың Ерденге айтқан
сөзі.
Баласы өлген Ерден батыр ешкімді қабылдамай қайғырып жатып қалады.
Соған көңіл айта келген Шоқай би былай дейді:
-Ей батыр Ерден!
Басыңды көтер жерден,
Әкең Сандыбай да өлген,
Оны мына Шоқай көрген.
Көкті бу көтереді,
Жерді су көтереді,
Ауырды нар көтереді,
Өлімді ер көтереді...
Сонда Шоқаймен келген Досбол шешен:
Өлмесе қайда кетті,
Бұрынғының кәрісі,
Жер жүзін жұтса да тоймайды.
Қара жердің талысы
Ерден- ау!
Өткенге өкінбе,
Келмеске кейіме,
Өлім деген ұзақ жолдың алысы – дегенде Ерден басын көтеріп, жылап
көріскен дейді.
Бұл сөзде халықтың дүниеге өмірге диалектикалық реалистік көзқарасынан
көрінеді. Сосын халық қазаға сабыр қыл, болған іске болаттай бол дегенді
аңғартады. Өмір сүруге лайықтының бәрі - өлімге де лайық.- депті
Ф.Энгельс. Жақсы лебіз, жанашырлық сөзі жаралы жанның көңілін ширатып,
көзінің жасын жияды. Бұл сөз өнерінің соның ішінде шешендік сөздердің
сиқырлы күшіне дәлел бола алады.
Екі оқты құлан көтереді
Бір оқты бұлан көтереді
Арыстанның белгісі
Айналып кетсе артына
Ақырмайды деп еді.
Нар түйенің белгісі
Қабырғасын сөгіп қаза алса
Бақырмайды деп еді
Нағыз туған асыл ер
Қасірет қайғы тартса да
Аһ! Ұрмайды деп еді – дейтін шешендік сөздер ерді, сабырлы шыдамды
болуға шақырады. Өмірде өлім қайғысын таратпайтын басына ауыр іс түспейтін
кімде болмайды, қаза қайғы қиыншылық, таршылық жаман адамды жасытады,
жақсыны шынықтырады, ширатады.
Басыңа іс түссе ойлай берме, бойлай бер дейді.
Өлім алусыз тау
Кімнің бауыры сау?
Пұлсыз берді
Құнсыз алды
Оған не дау?
Бізге аяулы
Алушыға да қалаулы - деп өмірдің заңын, өлімнің қайырымсыздығын өз
ұғымына лайықтап түсіндіріп жақсылыққа тасымайтын, жамандыққа жасымайтын
төзімді қайсар болуға шақырады. Сайып келгенде, шешендік арнау адам
арасында қарым-қатынастарды бейнелейді. Халықтың әдет ғұрпын, салт санасын
білу, тіл байлығын сөйлеу мәнерін үйрену үшін шешендік арнау сөздердің
мәні үлкен.
Пайдаланылған әдебиет:
1. Адамбаев. «Халық даналығы». Алматы. Рауан. 1996 ж. (92-99 беттер
аралығы)
2. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Алматы: 1989
3. Жандыбаев Ғ. Сөй мәйегі. Алматы: 1998
4. Типтік оқу бағдарламалары ІІІ бөлім.Абай атындағы ҚҰПУ-нің қазақ
әдебиеті кафедрасы. Алматы: 2003
5. Дәдебаев Ж. Шешендік сөздер. Алматы: 1993
6. «Билер сөзі». Кәкішов Т., Алматы1992

№8 практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Шешендік арнаудың түрлері
1.Сабақтың жоспары:
1. «Естірту».
2. «Көңіл айту».
3. «Бата беру» рәсімі.
4. «Жұбату».
2.Сабақтың мақсаты: Студенттерге қазақтың салт-дәстүрін, тұспалдап
сөйлеудің жұмбақтап сөйлеудің мәнін түсіндіру.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Естірту. Көңіл айту
Қазақтың ертедегі салт бойынша түзде жүріп өлген адамды отбасы
мүшелеріне жақын туыстарына естіртуші адам айтатын сөзін естірткелі отырған
уақиғаны тұспалдап, жұмбақтап ишарат пен өлеңмен кейде әр түрлі
салыстырушылармен хабарлаған. Естірту көңіл айту, жұбату өлеңдері тақпақ
жыр түрінде де келеді. Шешендік сөз арқылы көңіл айту көңілі қаралы, жүрегі
жаралы жандарды жақсы лебіз жанашырлық сөзбен көңілін ширатып, көзінің
жасын тияды, бойына қайрат береді, қайғысын сейілтеді. Қаза ортақ, қайғы
кезек, өлім хақ екенін естіртіп жұбатады, өткенге өкінгенше тірінің тілеуін
тіле дейді.
Кенен Әзірбаев Жамбыл Жабаевтың баласы Алғадай қайтыс болғанда айтқан
көңіл айтуы:
Ақ сұңқар ұшты ұядан
Қол жетпейтін қиядан
Қанаты бүтін сұңқар жоқ
Тұяғы бүтін тұлпар жоқ
Топырағы торқа болсын
Қалғанға өмір берсін
Өлгеннің соңынан өлмек жоқ.
Өлгенге қайтып келмек жоқ- деп не кетпесті қума, келмеске жылама деген
жұбату айтады. Кейін ауыр қазаны күймен де естірту дәстүрі болған. Ер
азаматтың ерлігін шын сүю, адамгершілік ұлы қасіретін қастерлеу, халыққа
мағлұмат ету, сол арқылы оның өнегелі істерін ортаға ағайын туысқан, аға-
ініге бауырлар мен балаларға, ел жұртқа үлгі өнеге етіп ұсынудың тәрбиелік
мәні де зор.
Шоқанның қазасын естірту
Қазақтың атақты ғалымы, белгілі ағартушы, әрі саяхатшысы Шоқан
Уәлиханов қайтыс болғанда Тезек төре оны Шыңғыс сұлтанға елдің басты
адамдары арқылы естіртеді.
Тезектің суыт хабарлауы бойынша, Атығай Келдібек би мен Әлібек батыр
көп нөкер ертіп Шыңғыс сұлтанның үйіне келіп түседі. Келсе, сұлтан іштей
сескеніп отыр екен. Келдібек би ойлы пішінмен жадырай сөйлеп:
- Төре, дүниеде не қымбат? – дейді.
- Адам қымбат, - депті Шыңғыс
- Адамға не қымбат?
- Бала қымбат, егер сүйеніш болар перзент болса.
- Жансызда не қымбат екен?
- Жансызда қымбат гауһар деуші еді...
- Теңіздің тұңғиық түбінде жатқан сол гауһардың да иесі бола ма?
- Е, иесіз дүние бар дейсің бе, әр нәрсенің екі иесі бар ғой.
- Егер осы жанды-жансыз ең қымбаттыға сол екі иесі таласса,
қайсысы алар еді? – дегенде, Шыңғыс төре: «Ең күштісі алады» -
деп өз санын өзі бір соғыпты да, -«Менің гауһарым Мұхаммед
Қанапияға тағдырдың оғы тиген екен ғой» - деп өкіре жылап, жер
бауырлап жатып қапты.
- Келдібек би тоқтау айтып:
- Уа, сұлтан, бала сіздікі еді, бақыты халықтікі еді. Пұлсыз
берді, құнсыз алды, не шара! – деп кемсеңдеп, төңірегіне көз
тастағанда, үйдегілердің бәрі еңірепті.
Бата
Қазақ халқының ежелгі салт дәстүрінің бірі – бата, тілек білдіру. Сөз
арқылы таратушыға жалынып, жалбарынып ықпал етуге болады деп түсінген ата-
бабаларымыз, «Жаңбырмен жер көгерер, батамен ел көгереді», «Баталы құл
арымас», «Көп тілеуі – көл» деген оқ пікірді уағыздап кейінгі ұрпағына
ықылас білдірген. Ат жетектеп, бата беріп, тілек тілеуді дәстүрге
айналдырған. Бата беру әдетте, құрметті ақсақалдардың, не құдайы қонақтың
үлесіне тиген. Халқымыздың бата тілегін бейнелейтін шешендік сөздердің неше
алуан нұсқалары бар. «Ас адамның арқауы», «Астан ешкім үлкен емес», - деп
игіліктің адам өміріндегі шешуші мәнін дұрыс түсінген ата-бабамыз шын
пейілімен ақ дастарханын айқара жайып, келген құдайы қонаққа барын беріп,
құрақ ұшып қарсы алған
Бата – тілектің енді бір тобы отбасы бақыты - жаңа туған жас нәрестемен
жаңа түскен жас келінге арналған.
Баланы бесікке салып, ат қою тойына бүкіл ауылдың үлкен-кіші, кәрі-жасы
жиналатын болған. Осы тойда ауылдың сөз білер пысық азаматтарының бірі бата
берген.
Бата-тілекте де жаңа түскен келінге деген ыстық ықылас, аталы сөз, ақ
тілек ашық айтылған. Үлкендерден алғыс алған жас келін үй ішкі өміріне бар
ынта жігерімен, аянбай еңбек етіп кірісуге тырысқан. Жастарды жақсы сөзбен
жарылқап, еңбекке ынталандыру, отбасы татулығын күшейтуге бірден бір әсер
еткен.
Жоқтау
Күйеуі өліп қаралы болған әйел қайғысының ауырлығын білдіру үшін жоқтау
айтады. Тіпті көне түркілерде әкесі өлген жігіттер өзінің жетімділігін
білдіру үшін оң құлағынан бастап сол құлағына дейін пышақпен бетін тілетін
дәстүр болған. Сірә, тіліміздегі «бетің тіліңгір» деген қарғыс осыдан
қалған болу керек. Өлген адамның әйелі ері қайтыс болған күннен бастап
басына қара жамылған. Киелі қыздар ана-қарындастар жыл бойы күн сайын
таңертең ерте тұрып, беттерін керегенің бетіне қаратып 1-2 сағат бойы дауыс
салып, жоқтау айтатын болған. Жоқтау өлеңде өлген адамның ел-жұрт, ағайын,
туысқан тигізген пайдасы, қамқорлығы ерлігі туралы айтылады.
4. Бақылау сұрақтары
1. «Естірту» дегеніміз не? Бірнеше мысал келтіріңіз
2. «Көңіл айту» деген не?
3. «Бата беру» рәсімінің бірнеше нұсқасын беріңіз
4. «Жұбату» туралы түсінігіңіз қандай?
5. Әдебиеттер тізімі:
1. Адамбаев. «Халық даналығы». Алматы. Рауан. 1996 ж. (92-99 беттер
аралығы)
2. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Алматы: 1989
3. Жандыбаев Ғ. Сөй мәйегі. Алматы: 1998

№ 9 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Сәлем сөз
1.Сабақтың жоспары:
1. «Сәлемдесу» рәсімі
2.Сабақтың мақсаты: Шешендік арнауға жататын сөздердің мәнін түсіндіру.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Шешендік сөздерге сәлем сөз де жатады. Сөз бас сөйлем әдептіліктің
белгісі. Дұрыс сәлемдесу білу де шешендікке жатады. Амандасу
адамгершіліктің әдептіліктің нышаны, ал сәлем қылу қазақ келіндеріне тән
ізеттілік, инабаттылық, иман жүзілік құрмет көрсету ниеті болып табылады.
Әдеппен сөйлеп әдеттенген дұрыс. Мақұл жақсы, ғапу етіңіз, рұқсат етіңіз,
ренжімеңіз, мүмкін болса, қалауыңыз білсін т.б. сөздерді пайдаланып
үйренген жөн. Ата-бабаларымыз өмір тәжірибелерінен халықтық әдет-ғұрып
болып қалыптасқан салт-дәстүр нұсқаларын басқаға өнеге етіп, ұрпақтарына
үйретіп отырған. Аса үлкен сыйластықпен бата беріп, тілек тілеп жастарды
жақсы жолға бастаған. Шешендік сөздер - ел құралып халық қалыптаса
бастағаннан бері өсер ұрпақтың өнеге тұтып өмір тәжірибесіне пайдаланып
келе жатқан дуалы сөздері. Мұндай сөздерді билер мен ойшылдар, ақылдармен
шешендік шығарған. Халық өнегелі сөздерді жадына сақтап ескеріп жүрген.
Мысалы: Ел байлығы жер. Жер байлығы халық. Мыңғырған мал, қаптаған аң
телегей теңіз су, жайқалған ну. Немесе байлық қатқан мұз, бірде бар бірде
жоқ еріп кетеді. Бақ қолға қонған құс, ұстай алсаң тұрады, ұстай алмасаң
ұшып кетеді. Бала артта қалған із. Адамға ең қымбаттысы сыйластық. Сіз
бенен біз.
Әрбір адамның бойында қисынды сөйлеудің яғни шешендіктің нышандары
болады. Бейімделу әркімнің өзіне, ықыласына байланысты.
Қонақжайлық – халықтың әлеуметтік кеңпейілдік тұрмыстық салтына
байланысты қалыптасқан дәстүр, ұлттық салтқа айналған ізгілік. Халық
айтқан: қонақ десе қон етіп қосып беретін халықпыз. «Кім бар-ау, құдайы
қонақпыз»- деп үн қатып атын байлап киімін іліп, жүгін жинап қарсы алып
төрге шығарған. Қонағасы берген қонақтар қонақ кәде жасаған. Кетерде
қонаққа сыйлық беріп, жоралғысын дайындап, кұрметтеп аттандырған. Құтты
қонақ келсе қой егіз табады деген.
«Қонақ қойдан жуас», «Бір күн қонақ құт» деп соңғы бір үзім наны мен
дәмді асын қонаққа сақтаған. Қонақ бірінші күні – құт, екінші күні – жұт,
үшінші күні – зыт деп қонақ әдебін уағыздаған.

4. Бақылау сұрақтары:
1. «Сәлемдесу» рәсімінің қандай түрлері бар?
2. «Айтыс» ақындары қалай сәлемдеседі?
3. Үйге келген қонақтармен қалай сәлемдесесіз?
4. Сәлемдесудің бірнеше нұсқасын ауызша айтыңыз, жазыңыз

5. Пайдаланылған әдебиет:
1. Адамбаев. «Халық даналығы». Алматы. Рауан. 1996 ж. (92-99беттер
аралығы)
2. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Алматы: 1989
3. Жандыбаев Ғ. Сөз мәйегі. Алматы: 1998
4. Типтік оқу бағдарламалары ІІІ бөлім.Абай атындағы ҚҰПУ-нің қазақ
әдебиеті кафедрасы. Алматы: 2003

№ 10 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Шешендік дау
1. Сабақтың жоспары:
1. Ежелгі әдет – ғұрып заңдары
2. «Шешендік дау».
3. Үш жүзде болған шешендік даулар
2. Сабақтың мақсаты: Студенттерге рухани даулы мәселерді реттейтін ежелгі
әдет-заңы туралы түсінік беру.
3. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Шешендік арнау адамдар арасындағы қарым-қатынасты, шешендік толғау
халықтың философиялық көзқарасын көрсетеді десек, шешендік дау - қазақ
қауымының материалдық және рухани даулы мәселелерді, қылмысты істерді
шешетін ежелгі әдет заңы, ережесі есепті.
Шешендік дауларды мазмұнына қарай жер дауы, жесір дауы, құн дауы,
мал және ар дауы деп беске бөлуге болады.
Бірыңғай мемлекеттегі, қабылданған заңы жоқ елде барлық дау - талап
мәселесі ағайынның қазылығымен, жол-жоба білетін адамдарға жүгінумен
шешілген. Халықтың осындай қарапайым тәжіриебесінен қазылық институт, билік-
төрелік айту әдеті қалыптасқан.
Мұны кейін хандар пайдаланып, төңірегінде кеңесші билер ұстап,
қарапайым қазылық, билік институтты өзінің ел билеу және қаражат түсіру
статьясының біріне айналдырған.
Қазақ жерге бүкіл халықтық-ұлттық қазына деп қараған, қоныс пен
өрісті ру-ру болып жайлап-қыстап ортақ пайдаланған. Бірақ қоныс салып, егіс
екпейтін малсыз кедей арық, құдық қазып суландыру, байлардың малын жаю,
шөбін шабу және дұшпаннан бірлесіп қорғау жұмыстарына ортақ болғанмен
жердің қызығын көруде өгей болған. Сол қоныс, жайылым, шабындық үшін ру мен
рудың, әсіресе дәулетті адамдар арасында болған дау-жанжалдарды бейнелейтін
шешендік даулардың үлгілері бар.
* * *
Төре тұқымы Дәулетқали төңірегіне үстемдік жасап, жайылым қорып,
елдің түйесін ен далаға жайғызбай қойған соң Асау бидің баласы Тұрлан
келіп:
- Жұрттың түйесін неге қайырасың? – дейді.
- Түйеңді қайырмай, қазақ, сенің мұнда төреге бақтырып қойған жерің
бар ма еді? – дейді Дәулетқали.
- Атаңа нәлет ақсүйек! Төренікі деген елді қайдан көрдің, жерді
қайдан көрдің?! – деп қамшының астына алады Тұрлан.
Дәулетқали Орынбордағы «ханға» арыз береді. «Хан» төре тұқымына «тіл
тигізгені» үшін Тұрланды жазалаймын деп Асау бидің аулына келіп,
«айыпкерді» шақыртады.
Халыққа арқа сүйеген Тұрлан «ханнан» қаймықпайды,
- Әлен соқыр, мені неге шақырдың? – дейді салғаннан. «Хан»
қаһарланып, қылышын қынабынан суырып алып, төрт сардар биіне:
- Мынаның төресін беріңдер,басын аламын! – дейді.
Сонда Айтуар шешен:
- Ау, тақсыр! Бұрынғыдан қалған сөз қайда? Қазаққа хан ие, қара
жерге халық ие демеуші ме еді? Хандығыңды бер де, жерді ал, хан болып
тұрғанда жерде нең бер? – депті. Сонда халық қаһарынан қаймыққан «хан»:
- Төрелігіңе құлдық! – деп орнынан тұрып, төре – төлеңгіттеріне:
Хандықты қара жерге айырбастағыларың келген екен, жоғалыңдар көзіме
көрінбей, - деп ақырған болыпты.
Бұл мысал төре тұқымы мен қанаушы таптың өкілдері халықты жайылымнан
қысып, жерді иемдене бастағанын оған қарсы шыққан халық наразылығын
бейнелейді. Бөкей ордасының тарихынан белгілі фактіні ауыз әдебиеті осылай
дәлелдейді. Оның үстіне «Билеуіңе көнсем де илеуіңе көнбеймін» деген
халықтың қаһары сезіледі.
Өмірге ауа, күн қандай қажет болса, жер-су да сондай қажет. Елді
туған жерден айырудан ауыр қиянат жоқ. Кір жуып, кіндік кескен атамекен,
ана ошағының қадір-қасиетін қашаннан жақсы білетін халық өкілі хан алдында,
қылыш астында тұрса да «жер менікі» деуден тайсалмаған.
Жарлы-жалшы жалағанды тамақ, жамағанды киім ғып аяғы артқа, аузы
аққа жарымай жүргенде байлар ен жайылым, мол шабындыққа таласып-тартысуға
арланбаған. Елдің ішкі бірлігін, берекесін келтіретін ондай іші тарлық,
қызғаншақтық мінез-құлықтарды да айыптайтын сөздер бар. Мол шабындыққа
таласқан екі байға бір жігіт былай дейді:
- Өзімнің атым Күдері, Анау тұрған
шабындық
Ер Көшектің баласы. Баршаңызға жетеді.
Талассаң бағың кетеді, Дүние шіркін жалған
ғой,
Таласпасаңдар не етеді? Бастарыңнан әлі – ақ
өтеді.
Бірлік қылсаң, ағалар,
Жер байлығы үшін байлар арасында өткен дау-жанжалдардың бір елесі болып
табылатын бұл мысалда байлардың нысапсыздығы, байыған үстіне байи берсем
дейтін пиғылы әшкереленеді. Халық бала жігіт атынан ондай дүниеқор байларға
әлі-ақ ырылдасумен өтерсіңдер, ішпей-жемей, ұрлап-жырмалап жиғандарын
арттарыңда қалар деп ескертеді.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі әдет – ғұрып заңдары туралы айтыңыз
2.«Шешендік дау» дегеніміз не?
3. Үш жүзде болған шешендік даулар туралы не білесіз?
4. Төмендегі әңгімелерді оқып, талдаңыз
5. Талас – тартыс, ру мүддесі, ағайын ары деген не?
6. Атадан балаға қалған мұра туралы не түсіндіңіз?
7. «Шешендік дау» туралы көзқарасыңыз қалай?
5. Пайдаланылған әдебиет:
1. Б. Адамбаев «Халық даналығы», Мектеп, 1976
2. «Билер сөзі». Кәкішов Т., Алматы.1992
3.Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж
4.Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж
5.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»
6.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»

№ 11 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Шешендік даудың түрлері
1. Сабақтың жоспары:
1. Жесір дауы»
2. «Ер дауы»
3. «Мал дауы»
4. «Ар - намыс дауы»
2. Сабақтың мақсаты: Шешендік даудың түрлерімен таныстыру
3. Қысқаша теориялық мәліметтер:
Жесір дауы
Ұлға тұсау, қызға бұғау болған рушылдық- феодалдық қоғам жағдайында
қазақ қауымында дау – шардың көзі болған бір желеу - әмеңгерлік әдет, жесір
дауы. Ақсақалдар бас мүжіп, бата оқып отырып әлде кімге «әумин» деген қыз,
қалыңмал төленген әйел берісі ағайынның, әрісі рудың меншігіне айналған.
Ауыз әдебиетінде сүйгенімен қашқан қызға, жесір қалған әйелге дәмегөй
әмеңгерлер арасында болған қиян-кескі айтыс-тартыстарды көрсететін нұсқалар
көп.
Ертеде ұлы жүздің бір жесірін кіші жүздің бір жігіті алып қашып,
содан барымталасып ел арасы ығыр болады. Осы дауды шешу үшін үш жүздің
белгілі билері бас қосады. Сонда ұлы жүз Төле би тұрып:
- Мен ағаның баласымын, жасым үлкен, билікті мен айтамын, - дейді.

Кіші жүз Әйтеке:
- Мен атаның қара шаңырағындағы кенжесімін, жасым кіші болғанымен,
жолым үлкен, билік менікі, - дейді.
Орта жүз қаз дауысты Қазыбек би күледі.
- Жылағанды сұрама, - мұңы бар, күлгенді сұра – сыры бар деуші еді.
Қазыбек, неге күлдің? – дейді Төле.
- Сендер атадан туысыңды білесіңдер де, өсиетін ұмытқан екенсіңдер,
- дейді Қазыбек. – Аталарың ұлы жүзді қолына қауға беріп малға қой, кіші
жүзді қолына найза беріп жауға қой, орта жүзді қолына қамшы беріп дауға қой
дегені қайда?! Сүрінсем сүйер алдымда ағам, артымда інім бар, билік жөні
менікі емес пе?
Бұл сөзге екі жағы да тоқтап төбе билікті Қазыбекке береді. Сонда
қаз дауысты Қазыбек шешен былай деп төрелік айтады:
- Уа, Төле! Сен атадан үлкен туасың. Ініңнің бір еркелігін көтермей,
жылқысын неге қуасың?
- Уа, жарқыным, Әйтеке! Сен қара шаңырақта қалған еркесің, ағаңның
көзі тірісінде жеңгеңді неге ертесің? Сен - Әйтеке, жесірді қайыр! Сен –
Төле, жылқыны қайыр!
Бұл мысалдан ағайын арасын ащы, ел арасын ығыр қылған қалың мал -
әмеңгерлік әдет қазақ жастары үшін қандай қырсық болғаны аңғарылады. Ұл
сүйгенінен, қыз тигенінен ажырап ру салтының құрбаны болғандығы байқалады.
Қазақ халқы «Малым - жаным садағасы, жаным - арым садағасы» деп
еркіндігін еш нәрсеге айырбастамаған, ешкімнің құлдығына көнбеген.
Атысқанмен атыса, шабысқанмен шабыса жүріп, асты кен, үсті мал, ұлан байтақ
жерін жаңа заманға жеткізіп, сенімді қолға, жаңа қоғамға тапсырып тыныс
алды, қылышын қынабына салды.
* * *
Жесір дауы күшті ру басылары аз, әлсіз руларды талап-тонап, кейде
қонысынан қуып, бейғам елді бүліншілікке ұшыратуға желеу болған. Барымташы
батырсымақтар ушықтыратын ондай даулардың аяғы кісі өліміне ұласатын.
Балаби елінің бір жігіті Досбол бидің руынан қыз алып қашып елдің тынышы
бұзылады. Досбол күш көрсетіп, Балаби жағы Нұра бойына қашып тығылады.
Әбігершілікте бір бала суға кетіп өледі. Осы жерде Досбол қуа келіп қызын
қайыруды және алып қашқаны үшін айып төлеуді талап етеді. Оған Балаби былай
деп қарсы дау айтады:
- Құнажын көзін сүзбесе, буыршын бұйдасын үзбейді. Артымнан сен
қумасаң, алдымнан Нұра бумаса, менің Нұрада нем бар, Нұрадан аққан жырада
нем бар? Суға кетіп балам өлді, алдымен адамымның құнын бер!
Бұл арада, біріншіден, жесір дауы жазықсыз елге қандай ауыртпалық
болғанын аңғарсақ, екіншіден, дау үшін қандай тапқырлық, шешендік қажет
екенін сезінеміз. Қалай болғанда бұл мысалдан өмірдің шындығы, ойдың
жүйелілігі және қыз сүйген ұл, сүйіп тиген қыз айыпталмасын деген халық
тілегі байқалады.
Қыз туса бата ғып бірер мал өткізіп басын байлап қою қазақ
байларының ежелгі салты болған. Бір баласына екі-үш жерден қыз айттырып
қою, тіпті салтанат пен байлықтың белгісіне есептелген. Үлкен баласы өлсе,
кіші баласының ер жетуіне қаратып бой жеткен келінін уақтылы алмай,
малымның өсімі кетеді деп қалың малын да өтемей байлар кедейлерге қысастық
жасайтын. Тарақты Таубай шешеннің Сәмекейге айтқан сөзі сондай бір уақиғаны
елестетеді. Сәмекей бай Орымбек деген кедейдің қызына құда түсіп «балам
жас» деген сылтаумен бой жеткен келінін уақтылы алмайды, не басына рұқсат
бермейді. Сонда Орымбектің ағайыны Таубай шешен Сәмекейге былай депті:
- Ей, Сәмекей! Екі бай құда болса арасында жорға жүреді, екі кедей
құда болса арасында дорба жүреді. Бір бай, бір кедей құда болса бір дорба
зорға жүреді. Қатық ішіп сен жүрсің, қатып – семіп мен жүрмін; ал
жесіріңді, тарт кесіріңді. Баламның бағын байлама, жолын бөгеме!
Бұл сөзден бай мен кедей арасындағы таптық қайшылықты, әйел
қауымының аянышты халін бағдарлауға болады. Ілгері тілеумен өніп-өсем деп
бауырындағы баласын алайын деп отырып атасын сыйламаған байлар матап, мал
беріп алған әйелдің қадіріне қалай жетпек?!
Байлардың баласы кедей қыздарын менсінбесе алмайтын, алса да
кемсітіп үйге отынмен кіріп, күлмен шығатын күң ғып ұстаған. Ағайын бол,
құда бол мал-мүлкі тең емес адамдар арасындағы қарым-қатынас осындай
болған.
Елді руға, руды атаға бөліп ру басылар мен ақсақалдар билеп –
төстеген елде бірлік, ынтымақ болмады. Бір атаның балаларын екінші атаның
тұқымына айдап салу билер мен байлардың өз руларын төңірегінде топтап ұстау
үшін қолданған негізгі бір тәсілі болған. Мұның өзі қараңғы халықтың,
еңбекші шаруаның назарын таптық күрестен басқа жаққа аударып, теңсіздікті
жасырып-жауып келген перде еді.
Оның үстіне ана күндестігін көрген бала да араз болып, күндестікке
бейім өседі. Осындай ала ауыздық, рушылдық салдарынан елде адам өлімі жиі
болып тұрған. Әдетте, ру тартысы, бай малының барымтасы үшін алдымен кедей-
шаруалар күйетін. Күшті ру басылар берешек болса теңдік бермей, алашақ
болса, әлсіз рулардан құн алуға құнығып кететін.
Ер дауы
Кіші жүз Жараспай елі Қыпшақ Хангелді батырды өлтіріп, құн
төлемейді. Ысмайыл деген қарт би тіл мен жағына сүйеніп қыпшақтарға теңдік
бермейді. Бір жолы қыпшақтың талапкерлеріне ілесіп жас Балаби барады. Сонда
Ысмайыл:
- Бұл – келіннің тойы, кемпірдің өлімі емес; ердің құнын, нардың
пұлын даулайтын, ердің арысын, елдің намысын қорғайтын, үлгілі би, үнемді
жүйрік айтысатын жер емес пе! Түйенің тайлағы, баланың ойнағындай мыналарың
кім? – дейді.
Сонда Балаби тұрып:
- Үш жүздің баласы бас қосқанда Орманбет би айтқан екен: «Ердің
құнын жастың жайсаңы даулайды, кәрінің сайтаны даулайды» деп. Сен кәрінің
сайтаны болсаң, мен жастың жайсаңымын… деп сөзден тоқыратыпты.
Бұдан дауда ұту үшін ру күші ғана емес, жүйрік ой, жүйелі сөздің де
маңызы зор болғандығы сезіледі.
Шешендік дау ұзын сүре айтыс, немесе төрелік-билік сөз болуы шарт
емес. Шешендер айтыс-дауда ұзақ сөзбен ұтпайды, бір ауыз тапқыр оймен
ұтады. Шешендік дау дегеніміз айтыс үстінде тауып айтылған сол бір ауыз
ұтымды сөз. Ол – кейде толғау, кейде төрелік, тіпті кіріспе сөз де бола
береді.
* * *
Ертеде Бәсентиін жағынан біреулер Керейдің жылқысын алады. Оған
қарсы Керей жағы барымтаға барғанда екі арада жанжал болып, Бәсентиін
жағынан кісі өледі. Керейлер ұзақ уақыт теңдік бермейді. Осыған байланысты
болған бір жиында Бәсентиін жағының биі Қазанғап Керейдің биіне:
- Ей, Тоқсан би! Менің сөзім пұлсыз, ерім құнсыз болатын не жазығым
бар? – дейді. Сонда Тоқсан би:
- Сөзің пұлды, ерің құнды болсын! Әуелі наза кімнен, қаза кімнен? –
дейді. Осы бір ауыз сөзден Қазанғап жеңіліп, кінәсін мойындап, құн алудан
бас тартады.
Мұнда пәлені кім бастаса, оның салдарына да сол кінәлы деген ой бар.
Сонымен қатар Бәсентиінге Керейдің көптік, күштілік көрсетуі де ықтимал.
Бәлкім «сөзің пұлды болсын...» деген қарсы бидің қос қыртысты, астарлы
сөзіне қарағанда Бәсентиіннің биін керейліктер параға сатып алып қоюы да
мүмкін. Өйткені даудың басында-ақ Қазанғап: Не сөзім пұлды болсын, не ерім
құнды болсын, екеуінің біріне тынамын дегендей емеурін білдіреді. Бас
пайдасы үшін ел мүддесін шеңге, ердің құнын тоңға айырбастап кеткен хандар
мен билер де аз болмаған ғой.
Мал дауы
Шешендік сөздердің бір сыпырасы мал дауымен байланысты туған.
Әсіресе осы мал дауына қатысты сөздер де ру басыларының үстемдігі, мал-
мүлік теңсіздігі айқынырақ көрінеді. Болмашы нәрсені сылтау ғып күшті ру
әлсіз рулардың малдарын айдатып алып, білсе «барымта», білмесе «сырымта»
деп сіңіріп кететін.
Момын деген атаның жүз жылқысын Ебей, Себей деген ұрылар айдап
кетеді. Мал иелері артынан сан рет қуып барса да Көкшолақ деген би тіл мен
жағына сүйеніп теңдік бермейді. Сонда қуғыншыларға ілесіп барған он екі
жасар Досбол:
Қысырында бермесең, Семізінде берерсің.
Буазында берерсің. Өз алдыңда
бермесең,
Арығында бермесең, Өнерімді
көрерсің, -
деп тепсініп тұрып кетеді.
Сонда Көкшолақ би:
- Мына бала түбі құтқармас, мойнына қосақ, құйрығына тіркеу қосып
малын қайырыңдар, - деген екен.
Мал баққан аңқау шаруаны билер, атқа мінер қулар қалай алдап ақысын
жейтінін, әлдеқалай ауысқан бір малын қалай еселеп төлетіп алатынын
бейнелейтін сөздер бар. Нау дейтін бидің бір ешкісі жоғалады. Ақырында оны
сойған ұрысы табылып, төлеуіне екі ешкі берсе алмай айтысып ханға жүгінеді.

-Ешкімнің іші толған лақ еді,
Саусам сүті бұлақ еді.
Қап-қап құрты бар еді,
Қарын-қарын майы бар еді.
Сойсам терісі бұтыма қап еді,
Мүйізі пышағыма сап еді.
Айыр емес нардай көретін едім,-
деп шұбырта жөнеледі Нау.
-Ешкіңнің мақтауын жеткіздің, енді төлеуін айтшы!-дейді төреші.
- Төлеуіне төрт ешкі, Артына жетек,
Айыбына алты ешкі. Өзімен он үш ешкі,
Басына қосақ, Би ақысы бір ат!-
дейді Нау.
Момын шаруаның маңдай тер, табан ақысымен тапқан малын байлар мен
билер ғана емес, атқамінер пысықай қулар, жылпос ұрылар бірге жескен.
Бір қу мен момын болады. Қу соғымға момынның ту биесін сояды; момын
балаларға ермек болсын деп қудың бір лақты ешкісін алады. Ақыры екеуі
араздасып, айтысып ханға жүгінеді.
-Рас, мұның байталы ту еді,
Бірақ тумайтұғын қу еді.
Менің ешкімнің іші маңыраған лақ еді,
Бауыры ағып тұрған бұлақ еді...
дейді қу.
Малы бар момын шаруаны көрсе қулар мен ұрылар құда-жекжат болғансып,
нағашы-жиен, тіпті сылтау таппаса тамыр-таныс болып, малын құртқанша майлы
шектей айналдыратын. Жоғарыда келтірілген мысалда халық сондай залымдықты
әшкерелейді, Құлдың тапқаны бидің аузына қалай түсетінін көрсетеді.
Біреудің ақ-адал малын, мүлкін «таныдым» деп тікелей немесе жанама
«дәлел» тауып жабысатын, кейде біреудің лақ дауын тоқтыға сатып алатын
даукестер бірге болған. Ондай қиянаттарды, әрине, халық жек көреді,
ажуасықақ етеді. Кейбір белгілі билердің басындағы сондай «мінезді» мінеп,
әшкерелейтін дау нұсқалары сақталған. Қазымбет деген мініскер, істеген бір
ерге қызығып Төле би «менің тоғайымның ағашы» деп жала жабады-мыс. Дүңгене
деген қарт биге жүгінгелі бара жатқанда оларға бір жылқышы жігіт былай
дейді:
Өзің Үйсін Төлесің, Мұнымен қайда барсаң да,
Ақылға кең кемесің. Түбінде сен күйесің.
Жорта қиял қылмасаң, Қапталы қайың, қасы без
Алыстан өзің көресің, Қазымбет қосқан ер екен,
Барғаның бүкір би болып, Қайтсең де иесіне бересің!
Бермесе қисық төресін,
Тілмар шешендігі үшін жоғары бағалап, әрқашан дәріптейтін Төлені халық
қиянатын көргенде есіркемейді. Қарапайым малшының атынан дандайсыдың, бұл
іспен кімге жүгінсең де сен жеңілесің деп ескертеді және ерді еңбек иесіне
қайыруын талап етеді. Осы ер дауының бірнеше варианты бар. Қайсы біріне
Қазыбекте араласады. Бірақ кімнің атынан айтылса да төреліктің мазмұны
біреу: жалақорды айыптайды, еңбек иесін жақтайды.
Қазақтың жасы үлкенді сыйлау, табысынан сыйлық беру сияқты ежелгі
жол – жоралғыларын кейбір ру басылар, ауыл ақсақалдары еңбексіз мал табу,
біреудің табысына ортақтасу үшін пайдаланған. Ертеде көш алдынан бір түлкі
қашады. Көш басшылар жабыла қуып, бәрі де жете алмай қалып кетеді. Астында
жүйрік тайы бар Ізбасты бала түлкіні қуып жетіп, соғып алып, қанжығасына
байлап жатқанда «байлансын» деп басқа кісілер келеді.
- Уа, бала! Қанжығаңа байланып жатқаның қалай? Аты жеткен соғатын,
жасы үлкен байланатын, бұрынғы ата-бабаңның жолы қайда? – дейді ауылдас
ағайындары.
- Алғашқы тырнақалдым еді. Олай десеңіздер, төрешіге бармай ешкімге
түлкі бермеймін, - дейді бала.
Көштің байсал тапқаны,
Көкорайға қонғаны.
Даудың байсал тапқаны,
Төрешіге барғаны, -
дейді түлкіден дәмегөйлер.
- Бала! Ата-бабаңның жолына шығып, олжаңды үлкендерге байламағаның
қалай? – дейді төреші.
Сонда «тырнақалдым еді» деп Ізбасты баланың қайырған жауабы:
Ойдан қашты бір түлкі, Ағайыннан дұшпан
жоқ,
Тоғайға қарай дем алмай. Алдына салып айдап
жүр,
Жабыла қуды көп кісі, Бір түлкіні
көре алмай.
Бәрі де қалды ере алмай. Ұялып, тақсыр,
жүрмеңіз,
Сол түлкіні кім алар, Төресін түзу
бере алмай!
Жетіп соққан мен алмай.
Сөйтіп, балаға түлкіні жетіп алумен бірге сөзбен жеңіп алуға тура
келеді.
Бұл даудың да бірнеше түрі бар. Соның бәрінде халық бар болсаң көре
алмайтын, жоқ болсаң бөліп бере алмайтын бай ағайынды сынайды, әжуалайды.
Асылында, тайдың тері, ешкінің шалабы үшін малын бақтыратын, шөбін
шаптыратын кім еді? Сол – ағайын. Азамат өлсе «әмеңгерім» деп әйелін алып,
үйін жығатын, мал-мүлкін талап әкететін кім еді? О да сол ағайын болатын.

Ар-намыс дауы
Бұл көріністі патриархалдық-рушылдық қарым-қатынастың баяу да болса
біртіндеп ыдырай бастауының нышаны деуге болады.
Таптық қоғамда жан мен мал үшін ғана емес, ар-намыс үшін де айтыс-
тартыстар жиі болған. Өйткені бай тап, билеуші топ халықты материалдық қана
емес, рухани жағынан да қанап, жаншып келген. Біреу малға, біреу басқа
тапшы. Осыған орай қазақ қауымында жарлыны басыну, әйелді қорлау, жалғызды
кемсіту сияқты уақиғалар жиі кездесетін. Халық өкілі кезекті сөзге келгенде
қатерлі жау, қаһарлы хан алдында да тілін тартпаған, ер шекіспей
бекіспейтіндігін, теңдікке жағаласпай жалынып жетпейтіндігін түсінген.
Жағалбайлы Жантай бай есігіндегі жалшысы Қуатбекті жазықсыз сабап
басын жарады. Басын қорғап жүргенде Қуатбектің қолы тиіп, Жантайдың тісі
сынады.
Жантай өз қылығына қарамай атақты билерді шақырып, Қуатбекті
жазалауды талап етеді. Сонда Қуатбек билерге былай дейді:
Жағалбайлы Жантайға Қанжығалы
Бөгенбай,
Жалданып ем бір тайға. Қаз дауысты
Қазыбек,
Жарытпады асына, Қошқарұлы
Жәнібек!
Жара салды басыма. Бірің балға,
бірің төс,
Жағаласып жүргенде, Бірің айт та,
бірің кес,
Қолым тиді тісіне. Сөзің
шекер, тілің бал,
Қаракерей Қабанбай, Ақыретті ойлай
кес!
Сонда төрт би кеңесіп «шындыққа өлім жоқ» деп байдың дауын аяқсыз
қалдыруға ұйғарды.
Біз Қуатбектің бұл сөзінен жалшылардың жартымсыз жалақысын, олардың
асқа жарымайтын ауыр жағдайын және байлардың малайларын қалай қорлайтынын
көреміз. Адалдықпен айтылған батыл наразылық қана Қуатбекті арашалап
қалады. Билер халықтан қаймығып жазықсыз жанды жазаға кесе алмайды; сонымен
қатар Жантай байға айып бұйыруға да бармайды.
Антогонистік таптарға бөлінген қоғамда адамның өмірі бір қалыпта
тұрмақ емес. Әсіресе барлық тіршілігі баянсыз дәулетпен, мал шаруашылығымен
байланысты қазақ елінде тұрмыс тұрақсыз болған. Бірде бар, бірде жоқ, бірде
аш, бірде тоқ тұру қазақ шаруалары үшін әдетке айналған. Ертегі-аңызда
екінің бірінен кездесетін «опасыз жалған», «баянсыз дүние» деп өмірден
түңілу, торығулар содан туған.
Ар дауы
Ар дауы жеке адамдар арсындағы намыс жыртумен шектелмейді. Жер,
жесір, құн, мал дауларының бәрінде де бір жағынан дүние-мүлік таласы,
екінші жағынан атақ-абырой үшін тартыс жатады. Әсіресе ел-елдің арасында
жүргізілетін елшілік-келісім сөздерде елші ең алдымен елінің намысын
қорғайды. Өйткені жердің бүтіндігі, елдің дербестігі, әр халықтың өзін-өзі
билеу правосы және табан ақы, маңдай терімен тапқанына өз иелігі, сайып
келгенде, әр халықтың өмірлік мүддесі, ары мен намысы болып табылады. Елдің
намысын қорғауға арналған сондай ар дауының бірі – Қазыбектің қалмақ ханына
айтатын сөзі.
Сен темір де, мен көмір, Егесетін ер шықса,
Еріткелі келгенмін. Еліткелі келгенмін.
Екі еліктің баласын Тұтқыр сары
желіммін,
Теліткелі келгенмін. Жабысқалы келгенмін.
Жаңа үйреткен жас тұлпар Табысқалы келгенмін.
Жарысқалы келгенмін. Табысуға келмесең,
Танымайтын заттарға Тұрысатын жерінді айт,
Танысқалы келгенмін. Сен қабылан, мен
арыстан,
Қазақ, қалмақ баласы Алысқалы келгенмін.
Бұл шешендік сөзде қазақ елінің тыныштықты, тату-тәтті көршілікті
тілейтіндігі көрінеді. Екі еліктің баласын теліткелі келгенмін деп бейнелеу
арқылы қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенін білдіреді. Бірақ елдің өкілі
– елші бейбітшілікті жалынып-жалбарынып сұрамайды, халықтың ар-намысын,
абыройын жоғары ұстайды. Жат елде, жау алдында басы қатерде тұрса да,
табысуға келмесең, тұрысатын жеріңді айт, алысқалы келгенмін, бірақ ойлан
сен – қабылан, мен – арыстан деп елінің күшін ескерте, абыройын көтере
сөйлейді. Ондай елшіге, әрине, өлім жоқ. Асылы, адам шынайы достыққа
кішілікпен жетпейді, кісілікпен жетеді. Халықтар арасы да сондай. Кісі
кемсініп сөйлеуден ұтпайды, теңсініп сөйлеуден ұтады. Бұл ереженің елдер
арасындағы елшілік сөздерге де қатысы бар.
Сөйтіп, шешендік даулар екі кісі арасындағы мал-мүлік үшін болатын дау –
талаптан бастап екі ел арасындағы дипломатиялық – мәмлегерлік сөздерге
дейін қамтиды.
4. Бақылау сұрақтары:
1. «Жесір дауы» дегеніміз не?
2. «Ер дауы» туралы бірнеше әңгіме айтыңыз
3. «Мал дауы» дегенді қалай түсінесіз?
4. «Ар - намыс дауы» не туралы?
5. «Ар дауы» қандай мәселелерді қарайды?

5. Пайдаланылған әдебиет:
1. Б. Адамбаев «Халық даналығы», Мектеп, 1976
2. «Билер сөзі». Кәкішов Т., Алматы.1992
3.Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж
4.Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж

№ 12 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Ақын Абайдың шешендігі
1. Сабақтың жоспары:
1. А.Құнанбаевтың қара сөздері
2. А.Құнанбаевтың ой терендігі
3. Абайдың қара сөздеріндегі ғылым, білім, адамгершілік мәселелері
2. Сабақтың мақсаты: Студенттерге Абайдың тапқыр сөздер туралы мағлұмат
беру.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Абай Құнанбаевтың Қара сөздері
Бірінші сөз
Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір
бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық -
әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік: қажыдық,
жалықтық: қылып жүрген ісіміздің бәрінің баянсызын, байлаусызын көрдік,
бәрі қоршылық екенін білдік. Ал енді қалған өмірімізді қайтіп не қылып
өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын.
Ел бағу? Жоқ елге бағым жоқ. Бағусыз, дертке ұшырайын деген кісі болса,
не албыртқан көңілі басылмаған жастар бағамын демесе, бізді құдай сақтасын!
Мал бағу! Жоқ, баға алмаймын. Балалар өздеріне керегінше, өздері бағар.
Енді қартайғанда қызығын өзің түгел көре алмайтұғын, ұры, залым,
тілемсектердің азығын бағып беремін деп, қалаған аз ғана өмірімді қор қылар
жайым жоқ.
Ғылым бағу! Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ.
Білгеніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұрарсың? Елсіз-күнсіз де
кездемені жайып салып қолына кезін алып отырғанның не пайдасы бар?
Мұңдасып, шер тарқатысар кісі болмаған соң, ғылым өзі – бір тез
қартайтатұғын күйік.
Софылық қылып, дін бағу? Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек.
Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елде, осы жерде не
қылған софылық!
Балаларды бағу! Жоқ, баға алмаймын. Бағар едім, қалайша бағудың
мәнісінде білмеймін, не болсын деп бағам, қай елге қосайын, қай харакетке
қосайын? Балаларымның өзіне ілгері өмірімнің, білімінің пайдасын
тыныштықпен көрерлік орын тапқаным жоқ, қайда бар, не қыл дерімді біле
алмай отырмын, не бол деп бағам? Оны да ермек қыла алмадым.
Ақыры ойландым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ
қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде кім ішіне керекті сөз тапса,
жазып алсын, я оқысын керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де ақыры
осыған байландым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ.
Екінші сөз
Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді:
«енеңді ұрайын кең қолтық, шүлдіреген тәжік, арқадан үй төбесіне саламын
деп қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке – үке» десіп, шығып
кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сұрт деген осы» деп.
Ноғайды көрсе, оны да боқтап, күлуші еді: «түйеден қорыққан ноғай атқа
мінсе, шаршап, жаяу жүрсе, демін алады, ноғай дегенше, ноқай десеңізші,
түкке ыңғайы келмейтұғын, солдат ноғай, қашқын ноғай, «башалшік» ноғай деп.
Орысқа да күлуші еді: «ауылды көрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс» деп.
Орыс ойына келгенін қылады деген... не айтса соған нанады, «ұзын құлақты
тауып бер депті» - деп.Сонда мен ойлаушы едім: ей, құдай – ай, бізден басқа
халықтың бәрі антұрған, жаман келеді екен, ең тәуір халық біз екенбіз деп,
әлгі айтылмыш сөздерді бір үлкен қызық көріп, қуанып күлуші едім.
Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагерінің жүрмеген
жері жоқ, қылмаған шеберлігі жоқ. өзімен өзі әуре болып бірі мен бірі
ешбір жауласпайды. Орысқа қарамай тұрғанда, қазақтың өлісінің ақыреттігін,
тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды. Әке балаға қимайтұғын малыңды айдап
кетіп тұрды ғой. Орысқа қараған соң да, орыстың өнерлерін бізден олар көп
үйреніп кетті. Үлкен байлар да, үлкен молдаларда, ептілік, қырмызылық
сыпайылық – бәрі соларда. Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды,
кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін
күтуге де шыдайды. Еңбек қылып, мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат
әсем де соларда. Оның малдыларына құзғын тамағымыз үшін, біріміз жалшы,
біріміз қош алушымыз.
Оның бәрі бірін бірі қуып, қор болмай шаруа қуып, өнер тауып, мал
тауып, зор болғандық әсері.
Төртінші сөз
Әрбір байқаған адам білсе керек. Күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас
кісіден ғафил көп өтетұғынын да, әрбір мастың сөйлеген кезінде бас
ауыртатұғынын. Бұлай болғанда, күлкіге салынған кісі не шаруадан, не
ақылдан, не ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырса керек, осындай
ғафилдік көп өткізіп елемеген кісінің не дүниеде, не ақыретте, басы бір
ауырмай қалмаса керек. Әр бір уайым қайғы ойлағыш кісі не дүние шаруасына
не ақырет шаруасына өзгеден жинақырық болса керек. Әрбір жинақылықтың түбі
кеніш болса керек. Енді олай болғанда үнемі уайым қайғыменен жүре аламыз
ба? Үнемі уайым қайғыға жан шыдай ма екен? Үнемі күлмей жүре аламыз ба,
үнемі күлмей жүруге жан шыдайма екен? Жоқ, мен үнемі уайым - қайғыменен
бол демеймін. Уайым – қайғысыздығына уайым-қайғы қыл-дағы, сол уайым
қайғысыздықтан құтыларлық орынды харакет табу керек, һәм қылу керек. Әрбір
орынды харекет өзіде уайым қайғыны азайтады, орынсыз күлкіменен азайтпа
қайғыны, орынды харекетпен азайт!
Шығар есігін таба алмай, уайым қайғының ішіне кіріп алып қамалып,
қалмақ, ол өзі де – бір антұрғандық және әрбір жаман кісінің қылығына күлсе
оған рақаттанып күлме, ыза болғаныңнан күл, ызалы күлкі өзі де қайғы. Ондай
күлкіге үнемі өзің де салынбассың, әрбір жақсы адамның жақсылық тапқанына
рақаттанып күлсең, оның жақсылықты жақсылығынан тапқандығын ғибрат көріп
күл. Әрбір ғибрат алмақтың өзі де мастыққа жібермей уақытымен тоқтатады.
Көп күлкінің бәрінде мақтағаным жоқ, оның ішінде бір күлкі бар-ау.
Құдай жаратқан орныменен іштен, көкіректен келмейді, қолдан жасап, сырты
менен бет аузын түзеп бай-бай күлкінің әнін сәндеп әдемішілік үшін күлетін
бояма күлкі. Адам баласы жылап туады, кейіп өледі. Екі ортада бұл дүниенің
рақатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне бірі мақтанып есіл
өмірді ескерусіз босқа жарамсыз қылықпен қор еткізіп өткізеді де таусылған
күніңде бір күндік өмірде бар малына сатып алуға таба алмайды.
Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ - өнерсіз иттің ісі.
Әуелі құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек
қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды.
Бесінші сөз.
Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпей, бойды шымырлатып буынды
құртып, я көзден жас болып ағады. Қазақтар: «Ә, құдай, жас баладай қайғысыз
қыла көр!» деп тілек тілегенін өзім көрдім. Онысы жас баладан гөрі есті
кісі болып, ескермес нәрсесі жоқсып, қайғылы кісі болғансығаны. Қайғысы не
десең мақалдарынан танырсың : «түстік өмірің болса, күндік мал жи», «өзіңде
жоқ болса, әкең де жат», «мал – адамның бауыр еті», «малдының беті – жарық,
малсыздың беті – шарық», «ер азығы мен бөрі азығы жолда», «ердің малы елде,
еріккенде қолда», «берген перде бұзар», «алаған қолым-береген», «мал тапқан
ердің жазығы жоқ», «байдан үмітсіз- құдайдан үмітсіз», «қарның ашса –
қаралы үйге шап», «қайраңы жоқ көлден без, қайыры жоқ елден без» деген
осындай сөздері көп, есепсіз толып жатыр.
Бұл мақалдардан не шықты? Мағлұм болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым
үшін, әділет үшін қам жемейді екен, бірақ мал үшін қам жейді екен. Ол малды
қалайша табуды білмейді екен. Бар білгені малдыларды алдап, мақтап алмақ
екен, бермесе, оныменен жауласпақ екен, егер малды болса, әкесін жаулауды
да ұят көрмейді екен. Әйтеуір ұрлық, қулық, сұмдық, тіленшілік, соған
ұқсаған қылықтың қайсысын болса да қылып, мал тапса, жазалы демесек керек
екен.
Бұларының жас баланың ақылынан несі артық? Бірақ жас бала қызыл ошақтан
қорқушы еді, бұлар тозақтан да қорықпайды екен. Жас бала ұялса, өле
жаздаушы еді, бұлар неден болса да ұялмайды екен. Сол ма артылғаны
қолымыздағыны үлестіріп талатпасақ , біз де өзіндей болмасақ безеді екен.
Іздеген еліміз сол ма?
Алтыншы сөз
Қазақтың бір мақалы: «Өнер алды - бірлік, ырыс алды – тірлік» дейді.
Бірлік қандай елде болады, қайтсе тату болады – білмейді. Қазақ ойлайды:
бірлік ат ортақ, ас ортақ, киім ортақ, дәулет ортақ, болса екен дейді.
Олай болғанда, байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай,
мал іздеп не керек? Осы ма бірлік? Жоқ, бірлік – ақылға бірлік, малға
бірлік емес. Малыңды беріп отырсаң, атасы басқа, күні басқалар да жалданып,
бірлік қылады. Бірлік малға сатылса, антұрғандықтың басы осы. Ағайын
алмай, бірлік қылса керек, сонда әркім несібесін құдайдан тілейді, шаруа
іздемейді. Әуелі біріне бірі пәле іздейді. Не түсін не ажарын, не өкпесін
бұлдап, ол болмаса, бір пәле салып, қорғалатып, әйтеуір бірін бірі алдаудың
амалын іздеседі. Мұның қай жерінен бірлік шықты?
«Ырыс алды –тірлік» дейді, ол қай тірлік? Ол осы жан кеудеден
шықпағандық па? Жоқ, ондай тірлік итте де бар. Ондай тірлікті қымбат көріп,
бұлдаған адам өлімді жау көріп, ақыретке дұшпан болады. Жанын қорғалатып,
жаудан қашып, қорқақ атанып, еңбек қылудан, қызмет қылудан қашып, еріншек
атанып, дүниеде әлгі айтылған ырысқа дұшпан болады.
Ол айтқан тірлік олар емес. Көкірегі, көңілі тірі болса, соны айтады.
Өзің тірі болсаң да көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың. Адал
еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың.
Кеселді жалқау, қылжақбас,
Әзір тамақ, әзір ас,
Сыртың – пысық, ішің – нас,
Артын ойлап ұялмас, - болып жүріп, тірімін деме, онан да алла жіберген
ақ бұйрықтың өзі артық.
4. Бақылау сұрақтары
1. А.Құнанбаевтың қара сөздерін түсінудің қиындығы неде?
2. А.Құнанбаевтың ой терендігін дәлелдеңіз
3.Абайдың қара сөздеріндегі ғылым, білім, адамгершілік
мәселелері
4. А.Құнанбаевтың қара сөздерін талдаңыз
5. Пайдаланылған әдебиеттер:
1. «Абайдың үш билігі». Жалын №7,8 1998ж
2.Ә.Қоңыратбаев. Қазақ эпосы мен түркология. Алматы 1987ж
3.Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж
4.Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж
5.М.Тілеужанов «Ел әдебиеті»

№ 13 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Бұқар жырларындағы мәнді сөздер
1. Сабақтың жоспары:
1. Бұқар шығармалары
2. Бұқар шығармаларындағы тіл шеберлігі
2.Сабақтың мақсаты: Атақты Бұқар жыраудың шығармашылығымен таныстыру.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Бұқардың ақылдылығы мен көріпкел, сәуегейлігі туралы сан алуан аңыз-
әңгімелері бар.Бұл жөнінде М.Ж.Көпеев: «заманындағы сыншылар ол кісіні-
«көмекей әулие»дейді екен. Көмекейі бүлкілдеп сөйлейді де отырады екен.
Қара сөз жоқ, аузынан шыққан сөзінің бәрі жырлауменен шығады екен» деп
жазады. Бұған қарағанда, жыраудың бізге жеткен толғаулары есепсіз көп
жырлардың шет жағасы ғана болса керек.
Бұқар жырау шындықты тіке бетке айтатын батылдығымен де дараланады.
Кейбір тығырыққа тығылған саяси мәселелерге орай хан алдында ешкім батып
сөйлей алмағанда, жырау ғана қиялдан қисын, қиыннан жол тауып беретін
болған.
Бірде Абылай хан көршілес орыс еліне қарсы жорық ашпақ болғанда, Бұқар
жырау мұның немен тынатынына болжап халық үшін жаулық жолынан сақтап
қалады. Мұндай жағдай тек ханмен ғана емес, басқыншы жауды жеңу жолындағы
әр қилы талас-тартыс кезінде де болып отырған. Сондай сәттерде де жырау
қара қылды қақ жарып тек қана, шындықты бетке басып айтатын болған. Осы
талаптарға сәйкес олардың көптеген жырлары Абылай ханға арнау түрінде
айтылып үлкен саяси әлеуметтік мәселелерді қозғайды.
Жырау бұл толғауларында азаттық күрестің жалынды басшысы Абылай ханның
асқақ тұлғасын жасуға да мол үлес қосты. Ел тағдыры таразыға түскен ауыр
кездерде ханның әділдігі мен ақыл-парасатына көрегендігіне ден қойып оның
ерлігімен еңбегін жоғары бағалайды. Мыс.:
Отыз жасқа келгенде,
Дүниедей кең едің,
Отыз бес жасқа келгенде,
Қара судың бетінде сығылып,
Аққан сел едің,
Қырық жасқа келгенде
Алтынды таңның желі едің...- деп, ерлерді мадақтайды.
Жыраудың жұртты татулық-бірлікке, адамгершілікке үндеген үгіт-насихат
жырлары да сан алуан.
Бұқар да ол халқымыздың ертеден келе жатқан жөн-жоралғысы мен салт-
дәстүрді негізге ала отырып мұсылман дінінің қағида-шарттарын үлгі ете
білді.
Бұқар жыраудың айтуға тиым салынып келген бір қыры орыс отаршылдығына
қарсы қажырлы күресі. Ол шұрайлы қоныс, шүйгінді жерлерді біртіндеп басып
алған, отаршылардың бұзық пиғылдарын жұрттан гөрі бұрын сезіп содан
сақтануға шақырды, тіпті сол кіндік кесіп, кір жуған ата қонысты аттап,
бұрынғы Асан қайғы айтатын Жиделібайсынға қоныс аудау қажет деп тапты.
Жырау туған халқының сол тұстағы ауыр халін былайша сипаттайды.
Шүршітпенен құлақтас,
Қырғызбенен жұбатпас,
Ортасында ұйлығып
Кетпейін десе жері тар,
Кетейін десе алды-артын
Қоршап алған кәпір бар.
Ұйлыққан қойдай қамалып
Бүйірінен шаншу қадалып,
Сорлы қазақ қамды ойла.
Бұқардың көрегендігі мен кемеңгерлігі, алдын болжағыш білгірлігі оның
әйгілі. «Ханға жауап айтпасам» деген толғауынан аңғарылады.
Мұнда ол Асан қайғысының «Қилы-қилы заман болар, Қарағай басып шортан
алар»- деген жұмбақ сөзінің мәнін ашуға байланысты болашақ орыс боданындағы
жұрттың, әсіресе жастардың жай-күйін қандай болады деген күрделі мәселені
жан-жақты қамтып суреттейді.
Жырау алдағы сол заманды бейнелегенде адамның рухани күйреп, азып
тозатынын, аяусыз қырылып зобалаңға ұшырайтынын тап басып сипаттайды.
Бұқар жыраудың өзіндік өрнек мәнерін, оның аз сөзге көп мағына
сыйғызатын шеберлігін бөліп атаған жөн. Мұндай жолдардың мақал-мәтел
іспеттес болып құрылатынын көреміз. Бұлар осы сипаттарымен үлкен ойды
қорытып жинақтау дәрежесіне көтереді.
Өмір көріністерін кеңінен қамтып бейнелеуі жағынан ол жазба әдебиетке
бір табан жақын тұрды. Өзінен кейінгі ұлы Абайға да игі әсер етті. Қазақ
өлеңдерінің мазмұны жағынан байып көркеюіне елеулі үлес қосқан жырау
адамның болашақ тағдыры туралы айтып кеткен:
Балалық он жасыңыз балғын өскен құрақтай,
20-деген жасыңыз жарда ойнаған лақтай.
Отыз деген жасыңыз таудай аққан бұлақтай.
Қырық деген жасыңыз ерттеулі тұрған құр аттай.
Елу деген жасыңыз ол да бір үлкен бел екен
Алпыс деген жасыңыз күзгі соққан жел екен.
Сексен деген жасыңыз қараңғы тұман күн екен,
Тоқсан деген жасыңыз ажалдан босқа жоқ екен.
Бұқар жырау шығармалары
Бір күні Абылай мен Бұқар жырау ат үстінде келе жатқанда Абылай жырауға
Асанқайғының айтқан сөзі туралы сұрақ қойған:
«Қилы-қилы заман болар,
Қарағай басын шортан шалар- деген сөздің шешуін айтшы депті.
Сонда Бұқар: «Заман азып, заң тозып, жаман болар,
Қарағайдың басына шортан шығып,
Балалардың дәурені тәмам болар.
Ол күнде қарындастан қайырым кетер,
Қатыннан күш, қарағайдан шайыр кетер.
Ұл мен қызың орысқа бодан болып,
Қайран ел, есіл жұрттың сәні кетер - деген
екен.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Бұқар шығармаларын зерттеушілер туралы айтыңыз
2. Бұқар шығармаларын оқып, мазмұнын айтыңыз
3. Бұқардың тіл шеберлігін дәлелдеңіз
5. Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Р.Сыздықова. «Сөздер сөйлейді». Алматы 1980ж
2.З.Қабдолов. «Сөз өнері.» Алматы 1984ж
3.Қ.Жұбанов. «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» Алматы 1961ж
4.Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж.

№ 14 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Ежелгі түркі шешендігіндегі сөйлеу үлгілері
1.Сабақтың жоспары:
1. М.Қашқари еңбектері.
2. А.Иүгінеки еңбектері
3. Р.Хорезми еңбектері
4. С.Сарайи еңбектері
2.Сабақтың мақсаты: Ежелгі түркі заманынан бері шешендік өнердің дамуын
түсіндіру.
3. Қысқаша теориялық мәлімет
Ежелгі түркі шешендерінің қатарында шамамен біздің дәуірімізге дейінгі
620 – 555 жылдары өмір сүрген Анақарысты мақтанышпен айта аламыз. Платон
шығармаларында Анақарыс туралы мынадай пікір келтірілген: «Анахарсис –
аңызға айналған скиф, өзінің Грецияға жасаған саяхаты кезінде даналығымен
даңққа бөленді және Салонның ықпалымен өмірін философия ғылымына арнады».
Скифтердің есімі тарихта тек әскери жобамен ғана қалған жоқ, ұлы даналардың
Отаны ретінде де мәлім болды, - дейді Т.Жұртбаев. Бұл пікірдің шындығына
атақты Геродот пен Страбонның философ, шешен Анақарысты «жеті ғұламаның
бірі» деп мойындауының өзі де жеткілікті! Бір өкініштісі кезінде аты аңызға
айналған ғұламаның өмірбаяны туралы деректердің сақталмағандығы. Геродоттың
айтуынша, «Анақарыс – скиф патшасы Спаргапиптің шөбересі, Ликтің немересі,
Гнурдың баласы».
Анақарыс скифтерді билеген хан тұқымынан. Шешесі – грек қызы. Сөз
өнерін жетік меңгеріп, билердің кеңесіне қатысып, шешендікті тыңдап, өзі де
билік айтып ер жеткен. Біздің дәуірімізге дейін де ежелгі түркілерде билер
кеңесі болғандығы жайлы Дьяконовтың дерегінен білуге болады: «Геродоттың
жазуы бойынша, мидиялықтарда халық кеңесі болғандығын білеміз, сондай – ақ,
ең ардақты ақсақалдар кеңесінің болғандығы да даусыз. Мұнда кеңестер мен
мәжілістер «Авестадағы» «ханиаман» және «биаха», «биахман» деген сөздер
арқылы белгілі», - дейді. «Ханиаман» мен «биаханның» түбірін «хан ием»,
«биеке» деген сөздерінен шығарып, Т.Жұртбаев хан кеңесі мен би кеңесі деп
түсіндіреді. Олай болса тарихшылардың Анақарысты «билер кеңесіне қатысып,
өзі де билік айтқан» деген сөздеріне сенуге болады. Анақарыс әскери өнерді
де жетік білген, әскери қолбасшы болған. Ел іші бейбіт өмір кешіп немерелес
бауыры Сабыл хандық құрған кезде дүниенің сырын білмек болып, жан-жағына
үңіледі.
Әйгілі философтармен тарихшылардың шежіресі ғалымдардың еңбектерін
оқып, білімін кеңейтеді. Скифтердің тұрмыс тіршілігіне өзгеріс енгізуді
армандап, элладалықтардың мемлекеттік құрылымы мен заң арқылы басқару
жүйесіне қызығып, білмек болады.
Осы мақсатпен «әлемнің жеті ғұламасының бірі» Солонды іздеп, скиф
даласынан Афинаға аттанады. Геродоттың жазуынша, «элладалықтардың өнер –
білімін үйреніп келу үшін, Анақарысты Элладаға жіберген адам скифтің
патшасы» көрінеді. Тарихшылардың айтуынша, ол заманда көшпелілер көсемнің
мұрагері жігіт шағында қол бастап, жаугершілік өнерін шайқаста сынамай,
алыс сапарға шықпаған. Оның үстіне тақ мұрагерлерін әскери өнерге,
шешендікке, тапқырлыққа жасынан баулыған. Сондықтан Анақарыс та әскери
өнердің қыр – сырын жетік меңгерген. Анақарысты ұлы екі өнерге - әскери
өнермен сөз өнеріне ұмтылуы тегін емес еді, өйткені бұл екі өнер қоғамдық
қажеттіліктен туды, құлиеленушілікке қарсы әлеуметтік даму өрістеп, азат
өмір сүруге, демократиялық қоғамның өрістеуіне қозғаушы күш болды.
Ерте заманда гректермен римдіктер де, көшпелі түркілерде әскери өнермен
шешендік өнерді құрметтеді. Шешендік өнерді ыждағаттықпен үйрену әрбір грек
азаматының парызы болды. Рим халқында шешендік өнер қасиетті іс ретінде
қабылданаған. Олар қан майданда Отанын қалай қорғаса, бейбіт өмірде халық
мәжілістерінде суырылып сөйлеуге де әрқайсысының басты парызы саналған.
Міне, сол кезде риторика ғылымы шықты. Шешендік өнерге баулитын тәлімгер
ұстаз мамандығы пайда болды. Шешендік өнердің теориясының дамуына Дәуірлеу
дәуірінің кемеңгері Кампанелла мен Томас Мор, Петрарка мен Данте, Рабле мен
Шекспир, Сервантес пен Лопе де Вега шеберлігі зор әсер етті.
Махмуд Қашқари, Әл-Баласағұни шығармаларындағы шешендік сөздер
Түркі халқының ХІ ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттерінің бірі
Махмұт Әл-Қашқари. Ол Жүсіптің тұстасы, замандасы өкінішке орай күні
бүгінге дейін ғалымның туған жылы белгісіз. В.В.Бортольд, С.Е.Малов, А.Б.
Хамидов, И.В.Стеблева оның атақты шығармасы»Диуани лұғат ат-түрік» (Түркі
сөздерінің жинағы) 1072 жыл немесе 1078 жыл жазылған деп жүр.
Махмұт Талас-Шу алқабындағы Барысхан қаласында туған. Бірақ неге екені
белгісіз өте жас кезінен бастап туған мекенінен шығындап шығып, түркілер
уалаятын аралап кетеді. И.В.Стеблева «Махмұт саяси жазадан қашқандықтан
түркілер елін паналап жүрген дегенді айтады. Бұл ретте ол қазақ ауыз
әдебиетіндегі өз елінде отандас бір батырды өлтіріп, қазақ даласына қашып
кеткен.
Махмұт Қашқари саман әулетінен Орта Азияны тартып алған бектің де аты
Хамир Тегін екендігін көрсеткен. Осындай пайымдаулардың бәрі автордың оғыз
тайпаларының бірінен шығуы мүмкін екендігіне меңзейді» - дейді. Әмір
Наджибтің мұндай бұлтартпас уәжін жоққа шығару, оған күмән келтіруге
болмайтын секілді. Сондықтан да Махмұт Қашқари тегі жағынан ұйғыр емес,
оғыз, қыпшақ тайпаларынан шыққан Орта Азия мен Қазақстанда мекендеген
түркі халықтарының ортақ перзенті.
Махмұт өз шығармасына материал жинау кезінде түркі әлемін көп аралаған.
Көргені мен көңілге түйгендерін қағазға түсіре берген. Кейінен ол бір
кездегі әдеби, мәдени, рухани орталық болған Бағдатқа барады. Оның да
себебі бар. Белгілі Шығыстанушы, профессор Анас Халидов Махмұт Қашқаридың
«Диуани лұғат, ат-түркін» құрастыру кезінде Исхақ Әл-Фарабидің «Диуани Әл-
адабын» басшылыққа алғаны өзіне үлгі еткені жайлы айтады. Оны ол нақтылы
мысалдармен дәлелдей алған. А.Хамидов әуелі екі еңбектің құрылыс, құрылымы
да бірдей екендігіне көңіл аударады. Махмұттың түрік пен тайпасы мен Талас,
Баласағұн өңіріндегі қазіргі Шу шаһары жайлы айтқан деректері оқушылар үшін
қызық болғандықтан, оны үзіп жармай түгел келтірді.
Қашқаридың ХІ ғ 70 жылдары жазған бұл шығармасы Ү-ҮІІ ғасырға жататын
«Күл Тегін», «Тоны көк», байланысты қайталайды.
Күні бүгінге дейін біз Баласағұн қаласынан шыққан «Құдатғу біліктің»
авторы атақты Жүсіп хас-хаджиб Баласағұниді ғана білуші едік.
Баласағұни «Сырдарияның арғы жағында Қашқарға жақын» екендігін тілге
тиек етсе профессор Уахит Шолекенов «Ұлы Жібек жолының үстіндегі отырықшы
мәдениетінің, ірі орталықтарының бірі Баласағұн қаласы осы күні Ақтөбе деп
аталатын орын деп жазады. Ғалымның өз аты - Әбу Абу Алла Мухаммад, әкесінің
ныспысы – Мұса Баласағұни –оның Баласағұн қаласында туылғандығын білдіреді.
Халқымыздың тарихына үңілсек ХІ ғасыр басында Қазақстан жерінде Қыпшақ
мемлекеттік бірлестігі құрылғанын, қалалар мен қоныстар қайта жаңғырып,
рухани өсіп, сауда саттық артқанын байланыс арқылы көреміз.
Жүсіп Баласағұн өз дастанында өнер білімге қажырлы еңбек пен зор
талаптылық қана жеткізетінін ескерген. Ол өзінің ақыл кеңестерінде Абай
Құнанбаевқа ұқсас түйіндер айтқан.
Талапты ер жалықпас,
Талапсыз өмір жарытпас.
Еңбекпен барлық қажетің табылар,
Еңбексіз ер қызықтан да жалығар.
Біліммен адам толығар,
Білімі оны зор қылар.
Ақылмен ғана адам хайуаннан ажырар,
Ақылмен ғана ер - әділет үшін құрбандыққа шалынар.
Өмірдің қасиетті парызы адамның адамға жақсылық жасауы деп
ескертеді.

Өмір жолы көрген түспен тең,
Ғажайып, бірақ ұзақ емес.
Өмір қымбат болса да өлшеулі,
Жақсылық жаса қайырымды бол.
Ұлыққа да, құлға да өлім болар қақ.
Түбінде бәрімізге тағдыр ортақ.
Құмарлық, махаббат, сұлулық, туралы ойларында да толып жатқан ұқсастықтар
бар.
Әркім де білер бұл дүниеде,
Сүйген жардың мінсіз боларын.
* * *
Ғашықтың көзі көр болар
Көрмейтін өзге дүниені
* * *
Ашулы адамды ақылдан айырады,
Ашу үстіндегі мейірімді адамның өзі зұлым.
Зұлым адам ұзақ өмір сүре алмас,
Өзінің зұлымдығы оны жұтар .
Зұлым адам бақытты да, қуанышты да білмес,
Тек мейірманды адам ғана дегенге жетер.
Жастық шақ өмірдің ең жақсы өрнегі,
Шындық пен мейірімділік болсын көргені.
Жастықты мәңгі бермеген,
Ақылсыз ер өтерін оның білмеген.
Махмұт Қашқари ІІ ғасырдағы түркі ғалымы. «Диуани лұғат ат-түрік» атты
кітабы арқылы өз заманының аса білімдар тіл маманы, тарихшысы, этнографы,
географы ретінде танылды.
«Құтты білік» дастаны 85 тараудан тұрады, негізінен төрт салада
тәлімдік мақсаттар орындалады.
Ақын ұлттық әдепке әсіресе тіл әдептілігіне көңіл аударған.
Тіліңді бақ, басың аман болады
Сөзді қысқа айт, жасың ұзақ болады.
Әділеттік туралы
Есте сақта, сөзімді қабыл ет
Пайда мінез, ұят пен әділетте.
Еңбек туралы:
Көз берді алла зат көріп құндау үшін
Құлақ берді үн естіп тыңдау үшін
Қос қол берді тірлікті қолдау үшін
Аяқ берді бос қарап тұрмау үшін
Ақыл дос туралы:
Ақылдыға қосылсаң бақытты боп өтесің
Төрт құбылаң түгел боп, арманыңа жетесің
Туыс досқа пейіліңмен берсең мәзір асыңды
Олар сені құрметтеп сыйлап өтер басыңды.
4. Бақылау сұрақтары
1) М.Қашқари еңбектері, шығармалары.
2) А.Иүгінеки еңбектері
3) Р.Хорезми еңбектері
4) С.Сарайи еңбектері
5. Пайдаланылған әдебиеттер:
1. М.Жолдасбекұлы, Қ.Салғаралұлы, А.Сейдімбек Елтұтқа. Алматы 2001ж.
2. Қыраубайқызы Ежелгі дәуір әдебиеті Алматы: Мектеп 2002ж

№ 15 Практикалық сабақ
Сабақтың тақырыбы: Төле бидің шешендігі
1.Сабақтың жоспары:
1. Төле бидің шешендігі
2.Сабақтың мақсаты: Төле бидің шешімдерін, ұлағатты сөздерін үйрету арқылы
шешендікке тәрбиелеу.
3.Қысқаша теориялық мәлімет
Атың Даналы болса...
Таздар мен Сүлгетай елінің арасында біраз жылдан бері бітімін таппай
созылып келе жатқан жесір дауын шешіп, ауылына қайтып келе жатқан Төле би
қасындағылармен Бөген өзенінен өте бергенде, анадай жерде келе жатқан бір
топ қыз-келіншектер аттарынан түсіп, олардың алдын кесіп өтпей ізет қылып,
тұрып қалады. Төле би оларға жақындап барады:
- Бәрекелді, өркендерің өссін, қай ауылдың балаларысыңдар? – Қыздардың
біреуі:
- Досай ауылынанбыз,- деп жауап береді. Төле би тағы да:
- Әлдеқашан өтіп кететін едіңдер, аттарыңнан түсіп бізді неге тостыңдар,
бір шаруаларың бар ма еді?-деп сұрайды.
- Шаруамыз жоқ, ата, - дейді әлгі қыз, - Үлкен кісілер айтушы еді,
кісінің алдын кесіп өтпе, оларға ізеп қылып, сәлем бер деп, сіздердің
жастарыңыз үлкен, араларыңызда қасиетті қариялар бар шығар, жолын
кеспейік, аттан түсіп сәлем берейік деп, сіздерді сыйлап тұрғанымыз
ғой.
Жауабына риза болған Төле би, енді қыздың аты-жөнін білгісі келеді:
- Рахмет қызым, көп жаса, кімнің қызысың, атың кім?
- Алакөздің қызымын, атым – Данагүл.
- Бәрекелді қызым, өркенің өссін! Атың даналы болса, ақылың саналы болар
түбі, - дейді де Төле би жүріп кетеді. Былай шыққан соң оған ой
келеді, қасындағыларға:
- Аттың басын қыз ауылына бұрыңдар. Алакөз қандай адам екенін білейік. –
сөйтеді де, бәрі Төрткүлдің жазық даласымен жүріп отырып, бір ауылға
жетеді. Шеткері бір үйден «Алакөздің үйі қайсы?» деп сұрайды. Ақ
қалпақты жас жігіт:
- Алакөз жәкемнің үйі анау тұрған қараша үй. – деп сілтеп жібереді.
Момақан ғана Алакөз байдың жылқышысы еді. Топ аттылыны көргенде
сасқалақтап, қалбалақтап қалады. Көршісінен бір қой қарыз алып сояды,
алдына барын жайып күтіп алады. Сол заматта «Алакөздің үйіне бір топ
аттылы кеп түсті. Ішінде атақты Төле би бар» деген сөзді естіп,
жылқылы бай Алакөздің үйіне барып, Төкеңе сәлем береді.
- Ау, биеке, менің сегіз қанат ақ үйім тұрғанда, жылқышының қара
лашығына түскеніңіз қалай? Мен сіздерді шақырып келіп тұрмын. Тай
соямын, қымыз сапырамын. Алакөздің үйінде жағдайларыңыз болмайды, кәне
жүріңіздер! – дейді. Сонда Төле би:
- Байеке, әуре болмаңыз. Сіздей байлардың үйіне түсіп жүрміз ғой. Бір
жолы Алакөз сияқты кедейлердің де үйін көріп қойғанымыз теріс болмас,
- деп оған көнбейді.
Ет пісіріп, кісілердің алдына табақ тартылыпты. Төле бидің алдына бас
қойылыпты. Би «бисмиллаһир» деп бастың құйқасынан дәм ауыз тиіпті де:
- Алакөз інім, балаң бар ма?
- Балам жоқ, Данагүл деген қызым бар.
- Сол қызыңды бері шақыршы!
Ошақ басында самаурын қайнатып, қолғабыс тигізіп жүрген Данагүл үйге
енеді. Төле би бастың құйқасын қасқалап кеседі де, бір құлағын, тілін,
таңдайын алып қызға береді, мынадай тілек айтады:
- Шырағым, құлақ бергенім – екімнің бірі, бас ие бол дегенім. Тіл мен
таңдай бергенім – іштегі құпиямды айттырмай тауып, шешіп отыратын
шешен бол дегенім – депті.
Қыз:
- Рахмет, ата, тілегіңіз қабыл болсын, - деп шығып кетеді. Бата
беріледі, дастархан жиылады. Енді Төле би Алакөзге қарап:
- Сенімен құда болғым келіп отыр, бұған қалай қарайсыз?-дейді.
Жаппарқұлда жан бар ма, бүкіл елді аузына қаратып жүрген Төле бидей
кісі солай деп қолқа салып отырған соң, Алакөз мақұлдап, ризашылығын
білдіреді. Көп ұзамай ақ екі жақ тойын жасап Данагүл Төле биге келін
боп түседі. «Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан» демекші, Данагүл
өзінің ақылды, әдептілігімен бір ғана би атасына ғана емес, бүкіл
ауылға жағады. Атасы билікпен, ел қамымен жүргенде, Данагүл ауыл
адамдарын, өзінің құрбы-құрдас, абысын-ажындарына ақылшы, бас көз
болып жүреді.
- Данагүлдің ақылды, сезімталдығын, Төле би атасының ішкі ой сезімін,
емеурін-тұспалдарын айтқызбай түсінетін ел былай аңыздайды:
Бір жолы Төле би Мойынқұм елінің дау дамайын шешіп жүріп, ауылына
қайтпақ болып, қасындағы жігітіне:
- Қай жолмен жүрсек екен? – депті де сөзін қайта жалғапты. – бір жол бар
ел жағалап жүретін. Онымен жүрсек ауылға он күнде жетеміз. Бір жол бар
шөл аралап жүретін. Ол жол төте, ауылға бес ақ күнде жетеміз. –
Жігіті:
- Ел жағалап, қона жатып жүргенше, төтесінен күн-түн демей жүріп отырып,
елге ертерек жеткен дұрыс ау, би-еке. Ауылда сізді күтіп тұрған шаруа
да аз емес шығар, - депті.
- Сенің айтқаның жөн екен, олай болса тарт сол төте жолмен, - дейді би.
Сонымен екеуі бұйрат-бұйрат құмды кешіп жүріп кетеді. Үшінші күні
құдық басында отырған жалғыз үй түйешіге кездеседі. Одан сусындап,
аттарының белін босатып, жемдеп алады да тағы ілгері жүреді.
Түнделетіп саймен келе жатқанда бір топ қарақшылардың қолына түсіп
қалады. Өздері аш бөрідей шөл кезіп, жол торып жүрген қарақшылар
екеуін аясынба, аттарын аударып, киімдерін тонап алады. Екеуін екі түп
сексеуілге матап тастайды. Олар өздерінің кім екенін қарақшыларға
айтпайды. Төле қарақшыларға былай дейді:
- Әй жігіттер, сендерге біздің жанымыз керек пе, жоқ малымыз керек пе?
Егер жан керек болса, азаптамай өлтіріңдер, ал мал керек болса
мәмілеге келейік, бізде сендерге жететін мал бар. Алдарыңа айдатып
әкеп берейік, бізді босатыңдар?
- Әрине, бізге мал керек, - дейді қарақшылар бастығы. – Біз осы шөл
далада мал табу үшін жүрмегенде, не үшін жүрміз? Бірақ, сендер малды
қайдан тауып бересіңдер? Бізді алдап кетіп жүрмесеңдер.
- Менің ауылымда, - Төле, - сендерге жететін мал табылады. Мен бай
адаммын. Бірақ мені ауылға жібермейсіңдер, әрине, сенбейсіңдер. Олай
болса, былай етіңдер. Біреуің менің атыма мініңдер, киімімді киіңдер,
мен хат жазып берейін. «Кенже ұлыма құда түстім, соған 40 құнан атан,
20 бура, 8 ақбас атанымды осы барған адамнан айдатып жіберіңдер. Және
оң босағамда тығулы жатқан алтынымды, сол босағамда жатқан күмісімді
де қоса беріп жіберіңдер!» - деп жазамын.
Қарақшылар орталарынан екі жігітін шығарып, мыналардың киімін кигізіп,
аттарына мінгізіп, қолдарына хатты беріп жіберіңдер. Екеуі салып ұрып, Төле
бидің ауылына жетеді. Хатты табыс етеді. Екі жігітті «біз малымызды
жинастырғанша тыныға тұрыңдар» деп бір оңаша үйге түсіреді. Ауыл адамдары
хатты олай оқып, былай оқып, ештеңе түсінбейді. Сенбейін десе, хатты өз
қолымен жазыпты, киімін кигізіп, атын мінгізіп жіберіп отыр. Сенейін десе,
«40 құнан атын, 20 бура, 8 ақбас атын, оң босағадағы алтын, сол босағадағы
күміс дегені несі?» деп, бәрі дал болып отырғанда, Данагүл келіп атасының
хатын оқиды:
- Сіздер, атамның бұл хатына түсінбей отырсыздар. Мен білсем «ол кісі 40
қарақшының қолына түсіп қалған болу керек. «40 құнан атын» дегені -
40 мықты жігіт, «20 бура» дегені – 20 палуан, «8 ақ бас атан» дегені –
8 ақсақал кісіні балам мен келінім ертіп келсін» дегені ғой.
Алтын дегені – баласы, күміс дегені – келіні мен шығармын. Қой тезірек
аттанып барып, құтқарып алайық.
Данагүлдің тапқыр даналығына ауыл адамдары риза болып, оның айтқанын
орындайды. Хатта көрсетілген малды екі қарақшыға айдатып, Төле бидің баласы
мен келіні бірге жолға шығады. Олар ұзай берген соң артынан 40 жігіт, 20
палуан, 8 ақсақал көрінбестен ертіп отырады. Жақындай бергенде Данагүл екі
қарақшыға:
- Сіздер озып барып хабар беріңіздер, біз малды жая жүріп, кешке қарай
жетеміз, -дейді. Екі қарақшы шабуылдап барып, «мал келе жатыр» дейді.
Өзге қарақшылар «мал олжаға кенелетін болдық» деп, аттарын қоя беріп,
жайбарақат жата береді. Ел жатып, олар ұйқыға кіріскенде, 40 жігіт, 20
палуан бәрі сау етіп, қарақшыларды сойылдап, байлап қолға түсіріп
алады. Сонда Төле би пенде болған қарақшыларға:
- «Келер кезек, өмір-біреу, кезек-екеу» деген осы жігіттер! Кеше мені
тұтқындап едіңдер, бүгін сендер қолға түстіңдер. Дүние кезек деген
осы. Сендер шөліркеп келе жатқан жалғыз-жарымды тонайсыңдар. Елді зар
жылатып, малын талайсыңдар. Біреудің бермесін тартып аласыңдар. Шөл
далада қаңғырып, қатын жоқ, бала жоқ, ит қорлықпен күн көресіңдер?
Қанша жыл қарақшылық қылсаңдар да құтаймайсыңдар. Істегендерің ұрлық,
ал ұрлық – түбі қорлық. Қойға шапқан қасқырды ұрып алар болар. Сендер
де бір – қасқыр да бір. Сендердей ұры қары қарақшыға не істесе де
болар еді, әттең! Амалым қанша, сендерге өлім сыйлағанша, өмір
сыйлағым келіп тұр. Мен Төле би деген билерің боламын. Тілімді
алсаңдар тәубаға келіңдер. Қарақшылықты қойыңдар! Адал еңбек етуді
ойлаңдар. Бала-шағаға қарап, ел қатарлы тірлік етіңдер, ұрпақ
өсіріңдер. Үйлі-жайлы болып, мал жинап, егін егіп күн көрейік десеңдер
көмектесемін, қамқор боламын, жер беремін мал беремін. Егер менің
айтқаныма көнбесеңдер өз обалдарың өзіңе! Қане, не істейсіңдер! Өлім
керек пе, өлім керек пе?
Төле би осылай дегенде, қарақшылардың бастығы қар шойтпақ, бұжыр бет,
нардай жігіт бидің алдына келіп басын иеді.;
- Айналайын би-аға, сіздің бұл сөзіңізге түсіндік, біз көндік. Рас
айтасыз, ұрлық қылғаннан тапқан пайдамыз жоқ. Тек қана елдің қарғысына
қалдық. Осы қырық жігіт туғаннан қарақшы боп туған жоқ. Біріміз
ойдан, біріміз қырдан, жоқшылық зомбылықтың салдарынан жиналып, ұры-
қары боп кетіп едік. Сөйтіп елден, үйден безіп, аш бөрідей шөл даланы
кезіп, ұрлық зорлықпен күнімізді өткізіп жүрдік енді міне сіздей
қамқор, әділ кісіге кездесіп тұрмыз. Лайым, айтқаныңыз келсін. Біз
сіздің соңыңыздан ердік. Сіз не десеңіз, соған көндік. Жанымыз
қолыңызда, бар шынымыз, сізден тілегіміз осы, би-аға. Басшыларының осы
тілегін мақұлдап өзге жігіттер шу етіп, биге тұс-тұсынан өтініш
алғыстарын жаудырды.
Төле би сөйтіп, өзін тұтқындаған қырық қарақшыны тәубаға келтіріп,
еліне ертіп барады. Біріне қой баққызады, біріне түйе баққызады. Бірі егін
егіп, диқаншылықпен айналысып кетеді. Ұста, етікші, зергерлік қолынан
келетіндеріне дүкен тұрғызып, жағдай жасайды. Бәрі де адал еңбекпен
шұғылданып, Төле бидің ел жұрты атанып кетеді.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Төле би жолда келе жатып кімді кездестірді?
2. Ол Досай ауылына неге барды?
3. Төле би Данагүлге құлағын, тілін, таңдайын беріп, қандай тілек айтты?
4. Төле бидің жазған хатының мазмұны қандай?
5. Ол хаттағы сұрақты келіні қалай шешеді?
6. Төле би қарақшылардың қолынан босаған соң оларға не деді?
5.Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Ә.Қоңыратбаев. Қазақ эпосы мен түркология. Алматы 1987ж
2.Ө.Айтбаев. Мақал-мәтелдердің жазуымызбен сөйлеуіміздің қызметі
3.Р.Сыздықова. «Сөздер сөйлейді». Алматы 1980ж
4.З.Қабдолов. «Сөз өнері» Алматы 1984ж
5.Қ.Жұбанов. «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» Алматы 1961ж