КАРТОП - ЕКІНШІ НАН

Жоба тақырыбы: КАРТОП - ЕКІНШІ НАН

Ғылыми жетекші:
Жетекші:
Орындаушы:

2017-2018
Мазмұны

Кіріспе...................................................................................................
3
Негізгі бөлім.......................................................................................
4
1
Картоптың пайда болу тарихы, жалпы мәлімет.........................
4
Картоптың таралуы.......................................................................
4
Картоптың топтастырылуы..........................................................
4
Картоптың пайдасы........................................................................
5
Картопты өсірудің тиімді жолдары..............................................
6
ҚР картопты зерттеу мәселесі.......................................................
6
2
Эксперимент бөлімі........................................................................
8
Жетекшімен зерттеу жүргізу ......................................................
9
Қорытынды.......................................................................................
11
Пайдаланған әдебиеттер.........................................................
12
Қосымша...........................................................................................
13

КІРІСПЕ

Өзектілігі. Елбасымыз агроөнеркәсіп кешені қызметкерлерінің республикалық форумында <<Ауыл шаруашылығы қашанда ел экономикасын алға сүйрейтін жетекші саланың бірі болған, солай қала береді де. Мен оған кәміл сенемін.>> - деген. Сондықтан жас ұрпақ қазірден бастап ауыл шаруашылығына барлық назарларын аударулары қажет.
Картоп - ауылшаруашылық дақылдары ішіндегі бірден бір маңызды дақыл. Картоптың құрамындағы ақуыздар, көмірсулар, дәрумендер және минералды элементтер адам тіршілігінде ерекше орын алады. Қазіргі таңда Қазақстанда картоп 180-190 мың га жерге өсіріледі. Оның орташа өнімділігі 13,0-15,0 т/га, жаппай өнімі 2700,0-2900,0 мың тоннаны құрайды. Картоп жоғары азықтық құндылығы, дәмдік сапасымен ерекшеленеді. Диеталық және емдік қасиеттері бойынша картопты құрамдастырылған өнім шығаруға пайдалануға болады. Сонымен қатар, емдік-профилактикалық және балалар тамағы шығарылады. Соңғы жылдары бүкіл әлемдегі тамақ өнеркәсібінде жаңа бағыт - функциональді тамақтандыру кеңінен өріс алуда. Мұнда картоп басқа да табиғи дақылдармен бірге қолданылады. Сондай-ақ, картопты үнемі пайдалану адам организіміне реттеуші ықпалын тигізеді.
. <<...Қазақстанның ауыл шаруашылығы инновациялы болуы қажет...>> - деп айтқан Н.Ә.Назарбаев.
КАРТОП - ЕКІНШІ НАН
МАҚСАТЫМ
Картоп дақылын зерттеу, оның адам ағзасына пайдасын, қажеттілігін айқындау, ауыл шаруашылығының дамуына әсерін бақылау, картопты өсірудің тиімді тәсілдерін анықтау.
oo Міндеттерім
oo Картоптың пайда болу тарихын зерттеу;
oo Картоптың ауылшаруашылығындағы орнын бақылау;
oo Картоптың адамағзасына қажеттілігін көрсету;
oo Картопты қолданып көру;
oo Картопты өсірудің тиімді тәсілдерін анықтау.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Картоптың пайда болу тарихы, жалпы мәлімет
Картоп (немісше Kartoffel), түйнекті алқа, ақтүйнек - алқа тұқымдасына жататын көп жылдық дақыл.
150-ге жуық түрі белгілі.
Бір жылдық дақылдық негізінен, 2 жақын түрге бөлінеді.
Анд картобы (andіgenum) Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия және Аргентинада өседі.
Чили (Еуропа) Картобы (tuberosum) климаты қолайлы елдерде өседі.
Қазақстанға Еуропадан әкелінген, республиканың барлық аймақтарында өсіріледі.
Картоп 130 мемлекетте өсіріледі.
Картоптың таралуы
Оңтүстік Америкадан Еуропаға 1565 жылы әкелінген. Ең алғаш Франция ханшайымы Мария-Антуанетта картопты насихаттау үшін оның гүлін шанына қыстырған екен. Бұл сәндік король сарайы қызметкерлерінің барлығына лезде мода болып, кеңінен тараған. Осыдан кейін Францияда картоп өсіру қолға алынады. Тіпті король ХVІ Людовик картопты кеңірек наихаттау мақсатында қала маңындағы өз бақшасына тек қана картоп отырғызып, оны күзетуді бұйырды. Бір қызығы: картоп ұрлаушыларды тек қана айыптап, <<ұрыларды ұстамауға>> міндеттейді. Бұл әрекет картоптың сол елде кең таралуына қолайлы жағдай туғызған. Картоптың отаны Чили болып саналады. 1560 жылдары Испанияға әкелінген картоп кейін Еуропа мен Азияға таралады. Ал Ресейге ол І Пертдің ұсынуы бойынша 1765 жылы әкелінген. Қазіргі заманда дүние жүзінің бырлық елдерінде егіледі.
Ғылыми топтастырылуы

Пайдасы
Картоп - тағамдық және техникалық өсімдік
Мал азығы ретінде де қолданылады.
Картоп түйнегінде крахмал мол болады.
Картоп түйнегiнен крахмал, спирт т.б. тамақ өнiмдерi алынады.
ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ:
Картоптың түйнегінде 10-28% крахмал
15% май
1,3% белок A, B1, B2, C, PP, K1, Д дәрумендері
Натрий, калий, кальций, хлор, күкірт тұздары, Микроэлементтерден мыс, қобальт, йод болады.
Сипаттамасы
oo Биіктігі 40 - 80 см
oo Бір түпте 3 - 6 сабақ болады
oo Гүлі ақ, қызғылт не көкшіл күлгін түсті
oo Жемісі екі ұялы, көп тұқымды
oo Жер астындағы өркен сабағының ұшы түйнекке айналады
oo Вегетациялық кезеңі 70 - 120 тәулік. Тұқымынан және түйнектен көбейеді.
Қызықты мәлімет
oo 1995 жылы картоп ғарышты өсірілген тұңғыш көкөніс.
oo Белгияда картопқа арналған музей бар.
oo Минск қаласында картопқа арнап ескерткіш қойған.
oo БҰҰ 2008 жылды "Халықаралық картоп жылы" деп атаған
oo Адамдарды пайдалы табиғи тағамдармен тамақтануға шақыру керек.
oo Қазақстанның аграрлық секторының мүмкіншіліктері өте зор.
Картопты өсірудің тиімді жолдары
Картоп жасаң және қайта өңделген күйінде азыққа пайдаланылады. Әлемнің жетекші елдерінде картопты қайта өңделген күйде пайдалану өсу үстінде. Мысалы, АҚШ-да жалпы өнімнің 54% қайта өңделеді. Англияда картоптың 20%, оның ішінде 30% қытырлақ картоп өңдеуге пайдаланылса, 13,5% түйіршіктер мен үлпектерге, 56,4% тоңазытылған өнімдер дайындауға пайдаланылады. Германияда қайта өңдеуге 38%, Голландия, Финляндия, Францияда 60-80% картоп пайдаланылады. Соңғы 30 жылда картопты қайта өңдеу көлемі АҚШ-да 3 есе, Нидерландта 25 есе өсті.
ҚР картопты зерттеу мәселесі
oo Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты(ҚазККШҒЗИ) -картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы бойынша республикалық ғылыми орталық. Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығысалалары бойынша Қазақстан Республикасының 11 ғылыми мекемесінің қызметін үйлестіреді
oo Бүгінгі күні <<Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктердің Мемлекеттік тізіліміне>> [10]картоп және көкөніс дақылдарының 159 селекциялық жетістік, оның ішінде ҚазККШҒЗИ-дың 143, оның ішінде: картоптың - 38 сорттары мен будандары енгізілген.
oo Ғылыми кітапхананың жалпы қоры 72 мың дананы құрайды. Институт құрылғаннан бергі жылдарда 100-ден астам кітаптар мен ғылыми еңбек жинақтары, 250-ден аса кітапшалар мен ұсыныстар басылып шықты.
Заманауи технология - топырақтың құнарлылығын сақтай және энергия ресурстарын оңтайлы пайдалана отырып жоғары өнім алу мақсатында жасалатын ұйымдастырылған, агротехникалық және технологиялық іс-шаралар. Картоптың сыртқы орта факторларына жоғары сезімталдылығы, өнімді пайдалану әртүрлілігі оны өсіру технологияларының алуандылығын түсіндіреді. Өсіру технологияларының тек кейбіреулері әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларда өздерін танытады. Қазіргі кезде экологиялық таза өнім алу мәселесі алдыңғы орында тұр. Сол себепті картопты интегралды қорғауда профилактикалық шаралар бірінші дәрежелі орында тұруы керек, яғни пестицидтерді тиімді пайдалануды төмендету қажет. Арзан және зиянсыз әдістерге бағытталу керек. Агротехникалық әдістер өсімдіктерді профилактикалық қорғаудың негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Олар зиянкестердің санын кемітеді, олардың көбейуіне және топырақта жиналуына кедергі келтіреді. Отырғызудың оңтайлы мерзімі, топыраққа өнімді отырғызар алдында және жинағаннан кейін өңдеудің түрлі жолдары, ғылыми-негізделген егіс айналымы, культивациялау, топыраққа органикалық және минералды тыңайтқыштар кешенін енгізу, төзімді сорттар қолдану соның негізгі болып саналады. Картоп шаруашылығының тиімділігі қолда бар жоғары өнімді сорттар мен сапалы тұқымдарымен қатар, қарқынды технологияларды пайдаланумен де байланысты. Сол себепті, өсімдікті қоректендіру элементтерімен толық қамтамасыз ету, сандай-ақ жоғары өнімді сорттар, минералды тыңайтқаштардың оңтайлы мөлшері мен өсімдіктердің отырғызу тығыздығын зерттеу, картоп өсіруде ресурс үнемдейтін заманауи технологияларды құрастыру өзекті болып табылады.

2. Эксперимент бөлімі.
Голландық тәсілмен картоп өсіру
oo Соңғы кезде ауылшаруашылығы кәсіпорындары, фермерлік және үй маңындағы шаруашылық, сонымен қоса бау-бақшалық телімдер жер иелері картоптың әр текті сұрыптарын егудің голландық әдістерін белсенді қолдана бастады.
oo Картоп өңдеудің голландық технологиясы ауылшаруашылық машианаларының арнайы жиыны бар үлкен картоп егістіктері бар ірі шаруашылықтарға арналғандығы айтарлықтай.
oo Картопты өндіру босаң жерде іске асырылады, өйткені картоп түйнегі ауа мен судың кедергісіз келуін талап ететінін атап өткен жөн. Демек, тамырлық жүйе және картоп дақылының жер астылық массасы сапалы және сау дамуы үшін барлық қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілуі тиіс.
oo Голландық технология бойынша картоп өсіруге әртүрлі агротехникалық тәсілдер кіреді. Біріншіден, жеткілікті босаң жерді алу үшін фрезерлік қопсытқыш құрал қолданылады. Арамшөптер гербицидтердің көмегімен жойылады. Екіншіден, барлық агротехникалық тәсілдерді дәл белгіленген мерзімде сапалы орындауға негізделген белгілі технологиялық үдерісті қатаң сақтау қажет. Үшіншіден, картоп көшеттерін күту рәсімдерін өңдеу бойынша механикалық жұмыстарды қысқарта отырып, барынша автоматтандыруды талап етеді.
oo Голландтық технологияның барлық агротехникалық тәсілдерін қолдану мүмкіндіктері болмаған жағдайда оның жеке элементтерін пайдалануға болады. Мысалы, картопты орналастырған кезде түсімнің талап етілетін көлемін алуға қажетті жағдайлар жасалатын жер телімдерін бөлген жөн. Сонымен қоса әрбір 3-4 жылда дақылдарды алмастырып отыру қажеттігі туралы ұмытпаған жөн. Бұл топырақты тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді, осылайша әр түрлі қоздырғыштар, таз ауру және бактериалдық аурулар оған тән болмайды.
oo Голландық технологияның негізгі элементтері сапалы отырғызу материалы болып табылады. Голландтық фермерлер вирустық инфекциясы жоқ және басқа аурулардан сау тұқымдық картофельдің өнімді сортарын отырғызады. Сонымен қоса олар тиісті сертификациядан өтулері керек, соған сәйкес тұқымның стандартты нормативі мынаны құрайды: түйнек диаметрі 3-5 см-ден кем емес болуы тиіс, сұрыптық тазалығы және шығымдылығы 100% деңгейінде болуы тиіс, сонымен қоса өнімділігінің жоғары деңгейінің болуы талап етіледі. Екінші өнімділіктен төмен тұқымдық картоп егу мақсаттары үшін жарамсыз.
oo Бұдан басқа, картоп сабақтарының тиімді жиілігін қамтамасыз ете отырып, отырғызулар арасында белгілі ара қашықтықты сақтау қажет. Мысалы, отырғызу жиілігін алдағы уақытта телімнің бір шаршы метрінде 30 сабақтан артық өспейтіндей есептеуге болады. Бұл жақсы тұқымдық материал жинауды қамтамасыз етеді. Осыған байланысты отырғызу рәсімін қалай дұрыс ойластыруға болады деген сұрақ туындайды? Бұл үшін бес сабаққа өрістейтін бес көзді түйнекті алуды талап етеді. Сонымен қоса телімнің бір шаршы метрінде 6 түйнек, ал телімнің 100 шаршы метрінде 600 түйнек отырғызған жөн.
oo Тұқымдық шикізатты отырғызуды іске асырар алдында топырақты сапалы өңдеу тамырлық жүйе мен картоп сабақтарының тезірек дамуын қамтамасыз етеді. Сондықтан да голландық фермерлер фрезерлік құралды пайдаланады. Жергілікті жер өңдеушілер <<Крот>> (МК-1) мотоқопсытқыш деп аталатын техника түрін пайдаланады.
oo Аталған аспап топырақты 20 см тереңдікке босаңсытуды қамтамасыз етеді, содан кейін онымен топырақты тегістеуге болады. Бұдан басқа, мотоқопсытқышта топырақты органикалық және минералдық тыңайту, өсімдіктерді түптеу, арам шөптерді жұлу мен топырақ қыртысы үшін пайдалануға болады.
oo Голланд технологиясы бойынша картоптың жоғары сабағы өсіп шыққаннан кейін, қосымша қатар аралық топырақ өңдеу жүргізілмейді.
oo Голландтық фермерлер картоп түйнектерін ерте жинауды іске асырады. Бұл голландтық технологияның отырғызылған дақылдың тез өсіп дамуына жайлы жағдайлар туғызуын қарастыратынымен байланысты және фитостаз сияқты ауру қаупінің туындауы мүлдем болмайды.
oo Картопты егістіктен жинау кезінде, бірінші кезекте, сабағын алып тастау қажет, ал түйнектердің өзі топырақта 10 күннен кем емес топырақта қалуы тиіс. Нәтижесінде картоп толығымен піседі де, қабығы қатаяды, бұзылулар азаяды, сонымен қоса өнімді сақтау артады.
oo Картоп берекелі және икемді дақыл болып табылатынын ұмыпау керек.Түсімнің төмен көлемін жинау мүмкіндігін жоққа шығару үшін оның барлық биологиялық ерекшеліктерімен танысу, топырақты өңдеу технологиясын бұзбай, сапалы тұқымдық материалды отырғызуға пайдалану керек.
Картопты сабан астында өсіру
Бұл әдістің негізінде жабындау тәсілі жатыр, бұнда жердің беткі қабаты түрлі материалдармен жабылады, ал картоп жердің бетінде, бірақ сабанның астында өседі.
Нәтижесінде картопты көп баптаудың (түптеу, жиі суғару, топырақты босату) қажеттілігі азаяды.
Жабындау әдісі үшін түрлі материалдар қолданылады, көбінесе органикалық. Кейбіреуі топырақтың қышқылдылығын көбейтіп жіберуі мүмкін екенін естен шығармау керек.
oo топырақ я шымтезек пен өсімдік; минерал қатты-кұттылары және жануардың тезектерінің қосындысынан құралған жасанды тыңайтқыштар топыраққа көп пайдалы заттар береді;
oo сабанды қоданған жағдайда біраз тыңайтқыштар қолданып жіберген дұрыс;
oo ағаш жоңқалары, ұсақталған ағаштардың қабығы және басқа қалдықтар топырақты қышқылдатады, сондықтан оларды бір жыл бұрын дайындаған жөн;
oo шымтезек қолданғанда байқау керек, өйткені ол топырақ астында тым қатты қызып кетеді;
oo жаңа шабылған шөп өте жақсы, бірақ оны қолданар алдында кептіріп алу керек те, арамшөптердің піскен тұқымдарынан тазалап тастау керек;
Картоп өсіретін жерді тазалап тастаймыз. Күннің көзіне қызған жерге картоп дақылдарын қатармен қойып шығамыз, бетіне біраз топырақ себеміз, сонда картоп тез өседі. Содан кейін оның үстін сабанмен 30-50 см дей қылып жабамыз. Болды!
Бұндай жабындыда топырақ ылғалдығын сақтап тұрады, қатты құрғақшылық болған жағдайда суғарыптұрған дұрыс. Сабанның шығаратын көмірқышқылды газдар картопқа пайдалы және олар қажетті микроағзалар мен құрттардың дамуына өте қолайлы.
Бұндай картопты қазудың өзі рахат, себебі күректің қажеттілігі жоқ. Картоп дақылдары ірі және майда болады, топырақтың бетінде жатады.
Егер картопты тезірек өніп шықсын десеңіздер, онда 2-3 аптадай ылғал топырақпен араластырып күннің көзінде біраз өсіріп алу керек.
Егер жабында аз болса, онда шұңқырды таяздау жасап, картоп отырғызғаннан кейін біраз сабан бетіне жабу керек.
Бұл әдіс өте тиімді, сонымен қатар топырақтың сапасын жақсартуға да көмектеседі.
ҚОРЫТЫНДЫ

Картоп дақылын зерттеп, оның адам ағзасына пайдасын, қажеттілігін айқындап, ауыл шаруашылығының дамуына әсерін бақылап, картопты өсірудің тиімді тәсілдерін анықтадық.
Қорыта келе, төмендегі ой түйілді:
oo Қазақстанның тәуелсіздік шежіресінің 26-інші жылы тарих қойнауына жылыстап еніп барады.
oo Қазақстанның аграрлық секторының мүмкіншіліктері өте зор.
oo Ауыл шаруашылығына инновациялық әдістерді енгізу жас ұрпақтың еншісінде.
oo Әлемді азық-түлік қажеттілігі жылдан-жылға көбейіп келе жатыр.
oo Адамдарды пайдалы табиғи тағамдармен тамақтануға шақыру керек.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Құлжабаева Г.Ә.;<<Өсімдіктер әлемі>> оқу-әдістемелік кешені, Көкөністер: Дидактикалық материал.- Алматы, 2011. - 16 б
2. "Қазақ Энциклопедиясы", IV-том
3. Шаңырақ: Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы: Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
4. Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю. -- СПб: ООО <<СЗКЭО>>, 2010. - С. 25-28. -- 224 с.
5. Мамонов Е. В. Сортовой каталог. Овощные культуры. - Москва: ЭКСМО-ПРЕСС, Лик Пресс, 2001. с. 430-486
6. Десткая энциклопедия. 2009 год
7. http://prirodnoezemledelie.com/kartofel-pod-solomoy/
8. http://sovetogorod.ru/ovosh_kartoshka_soloma.html
9. Қазақстанның ауыл шаруашылығы - Алматы: "Баспа Шар" Баспа үйі, 2016. - 104-105 бб. ISBN 978-601-7359-03-4
10. Региональная Программа по устойчивому развитию сельского хозяйства в Центральной Азии и Южном Кавказе - Члены Программы http://cac-program.org/ru/about/members
11. B.M. Amirov, CONSERVATION AND USE OF VEGETABLE GENETIC RESOURCES IN KAZAKHSTAN http://www.actahort.org/books/944/944_12.htm
12. Казахский НИИ картофелеводства и овощеводства. www.crew.kz. Тексерілді, 14 мамыр 2016.
13. Красавин В. Ф., Айтбаев Т. Е. ГЕНЕТИЧЕСКИЕ РЕСУРСЫ КАРТОФЕЛЯ И ИХ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В КАЗАХСТАНСКОЙ СЕЛЕКЦИИ //ТРУДЫ ПО ПРИКЛАДНОЙ БОТАНИКЕ, ГЕНЕТИКЕ И СЕЛЕКЦИИ. Т. 174. - С. 79.
14. СОТРУДНИЧЕСТВО АЦИРО - ВСЕМИРНОГО ЦЕНТРА ОВОЩЕВОДСТВА ДЛЯ ИССЛЕДОВАНИЙ И РАЗВИТИЯ ОВОЩЕВОДСТВА В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ И КАВКАЗЕ http://avrdc.org/?wpfb_dl=1286
15. Жетісу элитасы - Элита Жетысу - Издательство Золотая Книга, 2015. - сс. 206-207 ISBN 978-601-7059-72-9

ҚОСЫМША
КАРТОП - ЕКІНШІ НАНғылыми-зерттеу жұмысына арналғансауалнама
Сұрақтар
Иә
Жоқ
1
ҚР картоп өндірумен айналысатынын білесің бе?

2
Картоптың 150ге жуық түрі бар екенін білдің бе?

3
Картоп 130 мемлекетте өсірілетінін білесің бе?

4
Оңтүстік Америкадан Еуропаға 1565 жылы әкелінген білесің бе?

5
Картопты сабан астында өсірген тиімді екенін білесің бе?