Паскаль тілінде

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В»
Сабақтың тақырыбы: ЕТ кабинетіндегі жұмыс тәртібі мен қауіпсіздік
техникасының
ережелері.
Электр тогымен зақымданған
жағдайда алғашқы дәрігерлік көмек
көрсету. Көз талғанда
жасалатын жаттығулар. Жұмыс орнын
пайдалануды есепке алу
журналы.
Программалық Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналы.
Қауіпсіздік техникасы
дидактикалық бойынша нұсқау алуды тіркеу журналы. Өрт
сөндіру құралдары.
қамтылуы: Жұмыс дәптері.
Сабақ мақсаты: 1. Есептеуіш техникасымен жұмыс істеу
кезіндегі қауіпсіздік техникасы
ережелерімен таныстыру.
Компьютер сыныбында өзін-зі алып жүру
ережелерімен таныстыру.
Төтенше жағдайлардағы іс-әрекет
ережелерімен таныстыру.
2. Оқушылардың өздерін
кабинетте ұстау, қауіпті жағдайларда көмек
көрсете білу қабілеттерін
дамыту.
3. Оқушыларға эстетикалық
тәрбие беру.
Сабақтың типі: Практикум элементтері бар көрсетіп түсіндіру
сабағы.
Білім мен білікке Оқушы білуі тиіс:
қойылатын талаптар - ЕТ-пен жұмыс істегендегі қауіпсіздік
техникасының ережелерін;
- компьютер сыныбындағы іс-әрекет ережелерін;
- қауіпті жағдайдағы іс-әрекет ережелерін.

Оқушының меңгеруі тиіс білігі:
- көз талғандағы жаттығуларды
жасауды;
- өрт сөндіргішті қолдануды;
- жұмыс орнын пайдалануды
есепке алу журналын толтыруды;
- статикалық кернеу әсерін
кетіру жаттығуларын орындауды.

Сабақтың барысы: I. Ұйымдастыру кезеңі
II. Үй тапсырмасын тексеру
III. Жаңа сабақты түсіндіру
1. ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫНЫҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Қауіпсіздік техникасы ережелерін мына пункттерге бөлуге болады:
1) жалпы;
2) ДК-де жұмысты бастау алдында;
3) жұмыс істеу кезінде
4) авариялық жағдайларда жағдайлардағы,
5) жұмысты аяқтағанда
Жалпы қауіпсіздік талаптары:
1. Мұғалімнің рұқсатынсыз құрал-жабдықтарды орнынан қозғауға, сымдарға,
розеткаларға, штепсельдің айырына, штекерге тиісуге тыйым салынады.
2. Мұғалімнің рұқсатынсыз компьютерлік сыныпқа кіруге және одан шығуға
болмайды
3. Мұғалімнің рұқсатынсыз сынып ішінде жүруге болмайды.
4. Дербес компьютерде су қолмен және су киіммен жұмыс істеуге болмайды
5. Корпусы мен сымдардың бүтіндігі бұзылған (ашық) ДК-де жұмыс істеуге
тыйым салынады
6. Үстелге, ДК-дің жанына сөмке, портфель, кітап қоюға болмайды. Үстелде
тек қалам мен дәптер ғана жатуы тиіс
7. Пернетақта үстіне ештеңені қоюға болмайды
8. Компьютерлік сыныпта жүгіруге, ойнауға, жолдастарыңның көңілін
қажетсіз аударуға, бөгде жұмыстарды істеуге тыйым салынады.
Дербес компьютерде жұмыс істеуді бастау алдында қойылатын қауіпсіздік
талаптары
1. ДК электр тогына қосылмаған жағдайда сымдардың, ДК-дің корпусының
бүтіндігін және айыру (изоляция) бұзылмамағанын қарап шығып, олардың
дұрыс жағдайда екендігіне көз жеткізу керек.
2. Жұмыс кезінде оларға тие бермеу үшін, сымдар сальбырап тұрмауына көңіл
бөлу керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.
Дербес пайдаланылатын компьютер жұмысы кезіндегі қауіпсіздік талаптары
1. ЭЕМ жұмыс істеу кезінде көздің экраннан ең қолайлы қашықтығын (60-
70см) сақтау керек. Мүмкін қашықтық -50см.
2. Келушілер кіргенде оқушылардың орнынан тұруының қажеті жоқ.
3. Көз талғанда немесе шаршағанда орнынан тұрмай көзді дем алдыратын
бірнеше жаттығу орындау керек.
4. Оқушылар электр тогымен зақымданғанда алғашқы медициналық көмек
көрсету әдістерін, өрт сөндіргішпен жұмыс істеу және өрт сөндіру
әдістерін білуі керек.
5. Оқушылар көзді дем алдыру жаттығуларды білуі керек.
Апат (төтенше ) жағдайлардағы қауіпсіздік талаптары
1. ДК-де жұмыс істеу барысында ақауларын бйқағанда, түтін немесе әдеттен
тыс дыбыстар пайда болғанда жұмысты тоқтатып, аппаратураны өшіру және
оқытушыға хабарлау керек.
2. Қажет болса, өртті сөндіруге көмектесу керек.
3. Қажет болса, электр тогынан зақымданғандарға алғашқы көмек көрсету
керек.
4. Компьютер сыныбында өртті сумен өшіруге болмайтынын білуі керек. Мұнда
құмды немеса көбікті өрт сөндіргішті пайдалануға болады.
5. Егер зақымданған адам электр тогының әсерінде болса, оны жалаңаш
қолмен ұстауға болмайтынын білу керек. Зақымданушы электр тогын
өткізбейтін материалдарды пайдаланып босатуға болады.
ДК-де жұмысты аяқтау қауіпсіздігінің талаптары
1. Аппаратураны оқытушының нұсқауымен өшіру керек.
2. Жұмыс орнын ретке келтіру керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналында белгі қою керек
3. ТАПСЫРМАНЫ ЖҰМЫС ДӘПТЕРІНДЕ ОРЫНДАУ КЕРЕК.
Төмендегі әрекеттердің орындауға болатындарын жасыл қарындашпен, ал
орындауға болмайтындарын қызыл қарындашпен бояңдар да, сөйлемдердің
мағынасына қарай «болады» немесе «болмайды» сөздерін қосып жазыңдар.
|Мұғалімнің рұқсатынсыз |Компьютер сыныбына |Информатика кабинетінде |
|информатика кабинетіне |сабырлықпен кіріп |сырт киіммен жүруге |
|кіруге болмайды |өзіңнің жұмыс орнына |болмайды |
| |отыруға болады | |
|Компьютердің көзге |Компьютер сыныбына |Компьютердің көзге |
|түсерлік ақауы немесе |кірерде бір-біріңді |түсетін ақауларын |
|бұзылған жері жоқ |есікте итермелеуге |көрсеңдер мұғалімге |
|екеніне көз жеткізуге |болмайды |хабарлауға болады |
|болады | | |
|Байланыстырушы сымдардың|Компьютерде жұмыс |Электр тогымен жалғанған|
|ажыратылатын жеріне |істеуді тек мұғалімнің |сымдарға тиісуге |
|тиісуге болмайды |рұқсатымен бастауға |болмайды |
| |болады | |
|Сыныпқа басқа |Компьютердің ақауларын |Сабаққа қатысты емес |
|компьютерлерден |немесе бұзылған жерін өз|бағдарламаларды немесе |
|компакт-диск пен дискет |беттеріңмен жөндеуге |ойындарды қосуға |
|алып келуге болмайды |болмайды |болмайды |
|Компьютерде кір қолмен |Пернетақтаны |Экранға және монитордың |
|жұмыс істеуге болмайды |тоқпақтамай, жай басуға |артқы қабырғасына |
| |болады |тиісуге болмайды |
|Пернетақта пернелерін |Компьютерде су киіммен |Көзден монитор экранының|
|кернеу қосылғанда ғана |немесе су қолмен жұмыс |қашықтығы 60-70 |
|басуға болады |істеуге болмайды |сантиметр болуына болады|
|Компьютердің құрамдас |Жұмысты аяқтағаннан |Мұғалімнің рұқсатынсыз |
|бөліктеріне заттар қоюға|кейін жұмыс орнын ретке |қапшықтар мен файлдарды |
|болмайды |келтіруге болады |жоюға болмайды |

4. АЛҒАШҚЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ӘДІСТЕРІ
Электр тогымен зақымданғанда көмек көрсету:
1. Токты ажырату (тарату тақтасындағы тумблерді өшіру)
2. Зақымданған адамды электр тогының әсерінен электр тогын өткізбейтін
қол астындағы материалдарды пайдаланып босату
3. Зақымданған адамды қарап шығып, оған зардабының ауырлығына байланысты
көмек көрсету
4. Дәрігерді шақыру (мектептің медпунктінен, 03 жедел жәрдем телефоны
бойынша немесе жақын жердегі емдеу мекемесінен) керек.
Күйген кезде көмек көрсету
Адам күйікке шалынған жағдайда:
1. Ауырғанды басатын, тыныштандыратын дәрі (анальгин, валерьянка) беру
керек.
2. Күйген жерге дәрі (винилин) жағу керек.
3. Күйген жараның бетіне микроб түспейтіндей етіп, алдымен целлофанмен
орап алып, суық суда ұстау керек.
4. Дәрігерді (мектептегі медпункттен, 03 жәрдем телефоны бойынша немесе
жақын жердегі емдеу мекемесінен) шақырту керек.
Талып қалғандағы көмек көрсету
Адам талып қалған жағдайда:
1. Талып қалған адамды тегіс жерге шалқасынан, басын солға бұрып жатқызу
керек.
2. Дәрігерді (мектептегі медпункттен, 03 жәрдем телефоны бойынша немесе
жақын жердегі емдеу мекемесінен) шақырту керек.
Тынысы тоқтап қалғандығы көмек көрсету
Адамның тынысы тоқтап қалған жағдайда:
1. Адамның аузын ашып тілін көру керек, егер тілі көмекейіне қарай түсіп
кетсе – қолмен тартып шығарып қалыпты орнына келтіру керек;
2. Дәрігерді (мектептегі медпункттен, 03 жәрдем телефоны бойынша немесе
жақын жердегі емдеу мекемесінен) шақырту керек.
3. Тыныс алуы қалпына келгенше немесе дәрігер келгенге дейін жасанды
түрде тыныс алдырту (ауызды ауызға тақап) жасау керек.
IV. Жаңа тақырыпты бекіту
Қауіпсіздік ережелері бойынша бекіту сұрақтары бойынша, сынақ
V. Қорытындылау
Үйге тапсырма: ЕТ кабинетіндегі жұмыс тәртібі мен қауіпсіздік
техникасының ережелері. Электр тогымен зақымданған жағдайда алғашқы
дәрігерлік көмек көрсету. Көз талғанда жасалатын жаттығулар. Жұмыс орнын
пайдалануды есепке алу журналы.
Оқушыларды бағалау
САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В»
Сабақтың тақырыбы: Алгоритм түсінігі. Атқарушы командалары жүйесі.
Атқарушы
түсінігі. Блок-схема.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Бала бойына бүгінгі тақырыпты өту барысында
білімдерін арттыру.
Тәрбиелігі: Әр оқушыны іскерлікке, нақтылыққа, ынтымақтылыққа
тәрбиелеу.

Дамытушылығы: Оқушының әрбір сабаққа ынтасы мен қабілетін
біріктіріп,
пәнге деген
қызығушылығын арттыру.
Сабақтың түрі: жаңа сабақты меңгерту сабағы
Сабақтың өту әдісі: сөздік, көрнекі, практикалық
Сабақтың көрнекілігі: компьютерлер, интерактивті тақта, презентация.
Сабақтың барысы:
а) ұйымдастыру кезеңі
б) сабақ сұрау
в) бағалау
г) жаңа сабақ
д) бекіту
е) үйге тапсырма
ж) қорытынды
Қоңырау соғылып сабақ басталған соң балаларды ұйымдастыра отырып сабақты
бастаймын.
Қауіпсіздік ережелерін қайталау сұрақтары.
• Жалпы техникалық қауіпсіздікті сақтау ережелеріне қойылатын қандай
талаптар бар?
• Компьютерлік сыныпқа кірер алдында қандай талаптар қойылады?
• Компьютермен жұмыс істер алдындығы қойлатын талаптарды ата.
• Компьютермен жұмыс істеу барысында қандай талаптар қойылады?
• Компьютермен жүмыс аяқтағаннан кейінгі қойылатын талаптар.
• Электр тоғымен зақымданғанда қандай алғашқы көмек көрсету тәсілдері
бар?
• Көз талғанда қандай жаттығулар жасалынады?
Жаңа сабақты түсіндіру
Алгоритм, программа ұғымдары
«Алгоритм» ұғымы информатикада ақпарат сияқты іргелі ұғымдар
қатарына жатады. Алгоритм атауы атақты араб математигі Әбу Жафар Мұхаммед
ибн Мұса әл-Хорезми ( 763-850 ж.ж) есімінің латынша Algorithmi (Алгоритми)
болып жазылуына шыққан. Ол санаудың ондық жүйесінде көп орынды сандар мен
арифметикалық амалдардың орындалу ережесін ұсынған. Бұл ережелер қосынды
мен көбейтіндіні табуға арналған амалдарды орындауға қажетті тізбектен
құрылған. Сол ереже осы күнге дейін қолданылып келеді.
Әл-Хорезмидің ұсынған тәсілін жатқаушыларды алгоритмдіктер деп,
ал «алгоритм» ұғымын бірқатар қасиеттері бар ережелер жүйесі деп атаған.
Қазіргі кезде «алгоритм» ұғымы тек математикалық есеп шешу әдісімен ғана
шектелмейді. Оның мағынасы әлдеқайда кең. Әрбір компьютер алдын-ала
берілген алгоритммен, яғни жоспарлы жұмыс істейді.
Алгоритм дегеніміз – іс әрекеттің рет-ретімен орындалуы. Кез-келген есепті
қарапайым амалдарды тізбектей орындау арқылы шығаруға болады. Алгоритімді
компьютерде орындау үшін оны программа түрінде жазып шығу керек.
Программа компьютерге түсінікті командалардан тұрады. Осы
командалар тізбе орындау соңында есептің нәтижесі шығады. Командалар
тізбегін – программа қарастыруға болады. Команда бір ғана қарапайым амалды
орындау үшін берілген бұйрық ретінде қабылданады. Командалар: арифметикалық
немесе логикалық амал; ақпарат тасымалдау командасы; берілген сандарды
салыстыру командасы; берілген сандарды салыстыру командасы; нәтижені
экранға, қағаз басып шығару командасы; келесі командаға көшу тәртібін
орындау; т.б. болып бөлінеді.
Алгоритмнің орындалу
Күнделікті тұрмыстан алгоритмге бір мысал келтірейік. Студент болу үшін
алгоритм мынадай
қадамдарын орындау керек:
1. Мектепті тәмамдау.
2. Бірыңғай ұлттық тестілеуден өту.
3. Керекті құжаттарды, аттестаттың түпнұсқасын емтихан
қорытыдысымен белгілі бір мамандықты көрсетіп, конкурсқа
тапсыру.
4. Конкурстан өту.
5. Таңдаған мамандығы бойынша оқитын жоғары оқу орнын анықтау.
Бұл пункттердің орнын ауыстыруға бомайды. Олар көрсетілген ретпен кезегі
орындалуы тиіс. Сонда ғана көздеген нәтижеге қолымыз жетеді.
Алгоритм – информатика мен есептеу техникасының іргелі
ұғымдарының бірі.
Техникалық құрылғылдары дұрыс пайдалана алу үшін есеп шешу
жолы, яғни орындалатын іс-әрекеттердің тізбегі әрі түсінікті, әрі нақты
болуы қажет.
Алгоритм қасиеттері
Алгоритмнің айқын, дәл өрнектелу қасиеті. Алгоритмде келтірілген барлық
әрекеттердің мағынасы айқын, нықты анықталған болу керек. Онда қандай қадам
көрсетілсе тек солар ғана орындалуы қажет. Есеп шығаруға керектің бәрі
анықталуы және орындаушыға түсінікті әрі нақты болуы тиіс.
1. Алгоритмнің үзіктілік қасиеті. Алгоритмнің үзік модульдерге бөлінуі,
яғни алгоритмді бірнеше кішкене алгоритмдерге жіктеу мүмкін болу
керек. Бұл қасиеті бойынша алгоритм аралық нәтиже беретіндей бірнеше
ықшам бөліктерге, ал олар одан кіші қадамдарға бөлінеді, яғни мәселені
шешу процесінің тізбегі жеке-жеке әрекеттер жіктеледі. Сондықтан
алгоритмді, екі-үш бқлікке бөліп, оларды жеке қабылдай алатын дәрежеде
жұмыс істелінуі қажет.
2. Алгоритмнің нәтижелік қасиеті. Кез-келген алгоритмнің нәтижесі болу
керек. Әрекеттердің шектеулі санынан кейін белгілі бір уақытта
қорытынды нәтиже алуымыз қажет.
3. Алгоритмнің жалпылық немесе ортақтық қасиеті. Алгоритм құрғанда
белгілі бір жеке проблемаға қарсы ғана арналмай, осы тәріздес
мәселелер шешуін толық қамтуға мүмкіндік беретіндей етіп құрылуы
қажет.
4. Алгоритмнің формальды орындалуы. Алгоритмді орындағанда орындаушы
оныәр командасының мағынасын түсінуі де, түсінбеуі де мүмкін. Бірақ
алгоритмнің әр командасы орындаушының нақты бір әрекетті орындауын
талап етеді.
Алгоритм жазу жолдары
Алгоритмді компьютерде орындау үшін оларды алдын-ала жазып алу
керек. Жалпы жағдайда, алгоритм жазудың келесі түрлері қабылданған:
1) табиғи тілдегі жазылуы;
2) белгілі бір түйінді сөздер – терминдер арқылы қысқаша тізбекті
түрде жазу;
3) графиктік жолмен жазу;
4) программалау тілдеріндегі жазылуы.
Бірақ табиғи тілде жазылған алгоритм компьютерде орындалмайды,
өйткені бұл жағдайда дәлдік, нақтылық сақталмайды. Алгоритмдерді графиктік
жолмен жазу, кейіннен осы программалау тіліндегі программаға айналдыру
жұмысы мемлекеттік стандартпен бекітіліп, ақпарат өндеу жұмысында кеңінен
қолданылады.
Алгоритмнің графиктік түрде кескінделуі
Алгоритмнің графиктік түрде кескінделуі – кең таралған әдіс.
Бұл – жазудың түсінікті, анық, көрнекі түрі болып табылады. Алгоритмдерді
графиктік жолмен жазудың мемлекеттік стандарты анықталған. Онда кез-келген
амал белгілі бір геометриялық фигурамен өрнектеледі. Олар фигуралар немесе
блоктар, амалдар немесе операциялар символы деп те аталады. Блоктар
бағытталған сызықтармен байланысып, бірінен соң бірі ретімен орналысады.
Ақпарат өңдеудің әрбір буыны немесе орындалатын операциялар реті алгоритм
схемасымен айқындалады. Алгоритм схемасын оның блок схемасы деп аталады.
Алгоритм блоктарының ішінде орындалатын іс-әрекеттің мазмұны жазылады. Блок
схемада пайдаланатын фигуралар оның блоктары, ал оларды бір-бірімен қосатын
сызықтар байланыс сызықтары деп аталады.
|№ |Блоктар кескіндемесі |Блоктар қызметі |
|1 | |Алгоритм басы |
|2 | |Алгоритм соңы |
|3 | |Есептеуіш әрекет |
|4 | |Мәліметтерді енгізу,|
| | |мәліметтерді шығару |
|5 | | |
| |жоқ иә |Шартты тексеру |
| | | |
| | | |
|6 | |Циклдың басы |
|7 | |Көмекші алгоритмді |
| | |шақыру |
|8 | |Байланыс бағытын |
| | |көрсету |

Алгоритмдік тіл және программалау тілі ұғымы
Алгоритмдік тіл деп – орындалатын әрекеттерді, амалдарды
бірыңғай және дәл жазуға арналған, өз тіліміздің кейбір сөздерімен
пайдаланатын белгілер мен ережелер жүйесін айтады. Алгоритмдік тіл бір
жағынан табиғи тілге жақын, сондықтан оны қарапайым мәтін түрінде жазады
және оқиды. Алгоритмдік тіл – математикалық белгілер сандар, шамалар мен
функция атаулары, арифметикалық белгілері, жақша және басқа да символдармен
қатар белгілі бір қызмет атқаратын терминдер қамтиды. Алгоритмдік тілде
мәтін құруға пайдаланылатын қарапайым белгілер – тілдің символдары деп, ал
ондай символдар жиынын – оның алфавиті деп атайды.
Алгоритмдерді жәні алгоритмдік тілде құрылған амалдар
тізбегін компьютерге түсінікті командалар мәтіні түрінде жазуға арналған
жасанды тілдерді программалау тілдері деп атайды. Паскаль, Си, Дельфи,
Бейсик, Фортран тәрізді программалау тілдері – ағылшын тіліндегі кейбір
сөздерді алгоритм құруда кеңінен пайдаланады. Ол сөздердің саны онша көп
емес, оларды түйінді сөздер деп атайды. Әр компьютердің өзінің машиналық
тілі болады, ол командалар тілі немесе кодтар тілі деп аталады. Алгоритмдік
тілде және программалау тілінде программа жазу – ыңғайлы болып табылады.
Оларды белгілі бір машинада орындау үшін сол программалау тілін машина
тіліне автоматты түрде аударатын түрлендіргіш программалар болуы керек,
оларды транслятор деп атайды. Трансляторлар үш түрге бөлінеді:
интерпретатор, компилятор және ассемблер.
Интерпретатор – берілген прогамманың әрбір жолын (командасын)
жеке-жеке аударып отырып орындайтын транслятор түрі.
Компилятор – бірден барлық программа мәтінін толық аударып
машина тіліндегі бір модуль түріне келтіреді де, сонан соң сол модульді
компьютер жадына қайта жазып алып, оны кейін тек біздің алауымыз бойынша
орындайды.
Сабақты бекіту сұрақтары
• Алгоритм дегеніміз не?
• Алгоритмнің негізгі қасиеттерін ата?
• Алгоритмді өрнектеу, жазу тәсілдері дегеніміз не?
• Блок-схема дегеніміз не? Негізгі блоктарға және көмекші блоктарға
нелер жатады?
• Алгоритмдік тіл, программалау тілі дегеніміз не? Түйінді сөздерге
нелер жатады?
• Интерпретатор, компилятор және ассемблердің айырмашылықтары қандай?
Үйге тапсырма: §1.2 - §1.8 тақырыптарын оқу, 13 беттегі тапсырманы 1,2,3
орындау.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В»
Сабақтың тақырыбы: Алгоритм құрылымы: Сызықтық немесе тізбекті
алгоритм,
тармақталу
алгоритмі, циклдік алгоритм.
Компьютерде
есеп шығару кезеңдері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушыларды алгоритмнің командалары және оның құрылымын
түсіндіре отырып, компьютерде есеп шығару кезеңдерімен таныстыру, практика
жүзінде қолдануға үйрету;
Дамытушылығы: Оқушыларды алгоритмнің командаларымен және құрылыммен
таныстыра отырып, алгоритм құру дағдыларын қалыптастыру, логикалық ой-
өрістерін дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа адамгершілікке
тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Өткен материалды қайталау
3. Жаңа сабақты түсіндіру
4. Сабақты бекіту
5. Үйге тапсырма

Өткен материалды қайталдау сұрақтары
• Алгоритмді өрнектеу, жазу тәсілдері дегеніміз не?
• Алгоритмдері графиктік түрде кескіндеу ерекшілектері қандай?
• Блок-схема дегеніміз не?
• Негізгі блоктарға және көмекші блоктарға нелер жатады?
• Алгоритмдік тіл, программалау тілі дегеніміз не?
Жаңа сабақты түсіндіру
Алгоритм командалары
Алгоритм командалары есеп шартына байланысты жай және құрама
командалардан тұрады.
Жай команда. Кез келген алгоритмнің қарапайым бір қадамы
ақпаратты өңдеудің немесе өрнектеудің операциясын орындайтын жай командадан
тұрады. Жай командаларға меншіктеу, мәлімет енгізу және нәтиже алу
командалары жатады.
Құрама командалар. Жай командалардан құрылымы күрделі құрама
командалар құралады. Құрама командалар құрылымына байланысты тізбекті,
тармақталу және циклдік топтардан немесе бірыңғайланған алгоритмдік
құрылымдардан тұрады. Олардың жай командадан ерекшелігі бірнеше командадан
құрылады және орындалуы берілген шарттарға негізделеді.
Алгоритм құрылымы
Алгоритмдер блоктардың өзара байланысуына қарай үш құрылымға
– сызықтық тармақтық және циклдік түрлерге бөлінеді.
1. Сызықтық немесе тізбекті алгоритм. Сызықтық алгоритм
тізбектеле орналасқан командалардан, ал блок-схемалар бір сызық бойына
орналасқан тізбекті блоктардан тұрады. Әрекеттердің тізбектей орындалуы –
сызықтық алгоритм деп аталады.
Мысалы:
алг үй тапсырмасын орындау
басы
күнделікті алу, тиісті бетін ашу,
үй тапсырмасын анықтау
үй тапсырмасын орындау
күнделікті орнына қою
соңы
Сызықтық алгоритм командалары осында көрсетілген рет бойынша
орындалатын тізбектеле орналасқан командалардан (блоктардан) тұрады.
Амалдардың бұлай бірінен соң бірі реттеліп орындалу тәртібін
табиғи атқарылу дейді. Мысалы, төменде көрсетілген Z функциясының сандық
мәнін есептеп шығару алгоритмін жасау керек болсын.
2 2
2
Z = ax + b + cos (ax + b) – tg (ax + b)

Бұл функцияның мәнін табу үшін алдымен жақшада тұрған
ax
2 + b көпмүшелігін жеке есептеп алу қажет, себебі ол

тізбек үш рет есептеліп, орындаушы машина оған уақытты

көп кетіреді. Есептеліп болған Z функциясының мәні

қағазға не экранға басылып шығуы тиіс. Жалпы компьютер

жадына a, b, x мәндері алдын – ала енгізілуі керек.

алг Z функциясын есептеу

(нақ a, b, x, z )

арг a, b, x

нәт z

басы

a, b, x енгізу

t : = ax 2 + b

z : = t + cost + tgt

x, z шығару

соңы

Сонымен қарастырылған алгоритм қарапайым сызықтық
алгоритмнің
мысалы ьолып табылады. Мұндағы 2-блок - a, b, x
мәндерін
пернелерден программаға енгізу блогы, 3-блок t - ның,
ал 4-блок Z
функциясының мәндерін есептейді. 5-блок х
айнымаласының
және Z функциясының нәтижесін қағазға басып шығарады.
2. Тармақталу алгоритмдері. Тармақталу алгоритмінде көбінесе
арифметикалық теңсіздік түрінде берілген логикалық шарт тексеріледі. Егер
орындалса, онда алгоритм бір тармақпен жүзеге асырылады да, соңында екі
тармақ қайта бірігеді. Мұндай алгоритмде шартты тексеру тармақталу
командасы деп аталады. Оны алгоритмдік алгоритмдік тілде өрнектелгенде
егер, онда, әйтпеес, бітті
түйінді сөздері пайдаланылады. Орынду тәсіліне байланысты тармақталу
командасы «таңдау»(толымды) және «аттап өту» (толымсыз) болып екі түрге
бөлінеді.
3. Циклдік алгоритмдер. Көптеген алгоритмдерде белгілі бір
әрекеттер тізбегі бірнеше рет қайталанып орындалып отырады. Математикада
есеп шығару кезінде бір теңдеуді пайдаланып, ондағы айнымалы мәнінің
өзгеруіне байланысты оны бірнеше рет қайталап есептеуге тура келеді.
Осындай есептеу процесі бөліктерінің қайталап орындалуы цикл деп атайды, ал
қайталанатын бөлігі бар алгоритдер тобы циклдік алгоритмдер жатады.
Қайталану командасын алгоритмдік жазу үшін әзірше (әзір), цикл бар (цб),
және цикл соңы (цс) түінді сөздер қолданылады.
Тапсырма: (33 бет 2 жаттығу)
Екі үшбұрыш қабырғалары a, b, c және d, e, f деп берілген.
Қайсы үшбұрыштың үлкен екенін
анықтау қажет.
4. Күрделі тармақталу
5. Күрделі шарттарды пайдалану
6. Арифметикалық циклдер
7. Итерациялық (қадамдық) цикл.
Сабақты бекіту сұрақтары
• Алгоритм командалары есеп шартына байланысты қалай бөлінеді?
• Жай және құрама командалардың айырмашылықтары қандай?
• Сызықтық алгоритм дегеніміз не?
• Тармақталу алгоритмі мен циклдік алгоритмнің айырмашылығы қандай?
• Компьютерде есеп шығару қандай кезеңдерден тұрады?

Үйге тапсырма: 1.9 - 1.10 тақырыптарын оқу. 32 бет, 1, 4 жаттығулар.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В»
Сабақтың тақырыбы: Паскаль – программалау тілі. Паскаль тілінің
негізгі элементтері.
Тілдің алфавиті. Программалау
тілінің синтаксистік диаграммалары.
Тілдің
қарапайым обьектілері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушыларға Паскаль программалау тілі және оның
негізгі элементтері, Паскаль ортасы туралы толық түсінік беру;
Дамытушылығы: Оқушыларды алгоритмнің командаларымен және құрылыммен
таныстыра отырып, алгоритм құру дағдыларын қалыптастыру, логикалық ой-
өрістерін дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа адамгершілікке
тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Білім білікті қалыптастыру сабағы
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Өткен материалды қайталау
3. Жаңа сабақты түсіндіру
4. Сабақты бекіту
5. Үйге тапсырма
Өткен материалды қайталдау сұрақтары
• Алгоритм командалары есеп шартына байланысты қалай бөлінеді?
• Жай және құрама командалардың айырмашылықтары қандай?
• Сызықтық алгоритм дегеніміз не?
• Тармақталу алгоритмі мен циклдік алгоритмнің айырмашылығы қандай?
• Компьютерде есеп шығару қандай кезеңдерден тұрады?
Жаңа сабақты түсіндіру
Паскаль тілін 1968-1971 жылдары Швейцарияда профессор Никлаус
Вирт оқып-үйренуге қолайлы программалау тілі ретінде ұсынған болатын.
Паскаль тілі өзінің қарапайымдылығының және тиімділігінің арқасында дүние
жүзіне тез таралды.
Бұл тілде жазылған программа компьютерде орындалу барысында
алдымен трансляцияланады (машина тіліне аударылады), объектік программаға
түрлендіріледі де, содан кейін ғана орындалады.
Паскаль тілінің негізгі элементтері
Паскаль тіліндегі программа жеке-жеке жолдардан тұрады. Оларды
теру, түзету арнайы мәтіндік редакторлар арқылы атқарылады. Программада
әрбір жолдан кейін нүктелі үтір (;) қойылады.
Паскаль тілінде программа үш бөліктен тұрады: тақырып, сипаттау
бөлімі және операторлар бөлімі.
Кез-келген программа Program сөзінен басталып, оның тақырыбы
жазылады. Бұл бөлім программадағы айнымалылар, тұрақтылар тәрізді
объектілердің жалпы қасиеттерін алдын ала анықтап алуға көмектеседі.
Программаның соңғы және негізгі бөлімі операторлар бөлімі – болып
табылады.
Орындалатын іс-әрекеттер, командалар осы бөлімде орналасады. Ол begin
түйінді сөзінен басталып, барлық атқарылатын операторлар (командалар)
тізбегі жеке-жеке жолдарға жазылып біткен соң end түйінді сөзімен
аяқталады.
Тілдің алфавиті
Тілдің алфавиті программаның элементтерін құруда қолдануға болатын
символдар жиынынан тұрады. Оған әріптер, цифрлар және арнайы белгілер
(символдар) жатады.
Тіл ерекшіліктеріне қарай символдар тобын шартты түрде төмендегі
топтарға жіктеуге болады:
- атаулар (идентификатор);
- цифрлар;
- айыру белгілері;
- арнайы символдар.
Атау символдары ретінде латын алфавитінің 26 әріпі мен цифрлары
қолданылады.
Арнайы символдарға пунктуация және арифметикалық операция (амалдар)
белгілері жатады.
Арифметикалық амал белгілері:
(+) – қосу; (-) –азайту;
(*) – көбейту; (/) – бөлу.
DIV – және (логикалық көбейту) операциясы;
MOD – қалдықты табу. Мысалы: 10 MOD 3 амалының нәтижесі 1;
Логикалық амал белгілері:
AND – және (логикалық көбейту) операциясы;
OR – немесе (логикалық қосу) операциясы;
NOT – емес (терістеу немесе жоққа шығару) операциясы;
XOR – арифметикалық немесе амалы;
SHL – биттер (1 мен 0-дер)тіркесін солға ығыстыру;
SHR – биттер (1 мен 0-дер)тіркесін оңға ығыстыру;
Айыру белгілеріне бос орын, барлық басқару символдары, тыныс
белгілері, ENTER (келесі жолға көшу) пернесін басу белгісі және
түсініктемелер жатады.
Сонымен айыру белгілері: ____ (бос орын); , (үтір); . (нүкте); :
(қос нүкте); ; (нүктелі үтір) ; ` (апостроф); (;); [;] ; {;}.
Қатынас таңбалары немесе салыстыру белгілері: = (тең), <>(тең емес),
< (кіші), >(үлкен), <= (кіші не тең), >= (үлкен не тең).
Программалау тілдерінде «өрнек», «операторлар», «тіл синтаксисі» мен
«семантикасы» ұғымдары кең пайдаланады.
Арифметикалық немесе логикалық амалдар таңбасымен біріктірілген
айнымалар атаулар, функциялар, жиымдар т.б. мағынасы бар сөздер тізбегі -
өрнек деп аталады.
Программалау тілінің белгілі бір іс-әрекетті орындай алатын тиянақты
мағынасы бар ең қарапайым сөйлем – оператор деп аталады.
Тілі объектілерін, яғни программадағы пайдаланылатын мәліметтердің
құрылымы мен ұйымдастырылуын алдын ала анықтайтын сөйлемдер жиыны -
программаның сипаттамасы болып табылады.
Синтаксистік диаграммаларда екі геометриялық фигура тіктөртбұрыш және
(кейде дөңгелек) кең пайдаланады. Тіктөртбұрыш ішінде тілдің анықталатын
элементтер ал элипс ішінде терминалдық символдар, яғни анықтауды қажет
етпейтін таңбала жазылады.
Тілдің қарапайым объектілері
Тілдің қарапайым объектілеріне «сан», «идентификатор», «тұрақты»,
«айнымалы», «функция» және «өрнек» ұғымдары кіреді. Программадағы негізгі
амалдардың орындалуын керекті мәліметтердің сандық, логикалық немесе
символдық (литерлік) мәндері болады.
1. Сандар. Сандар мен айнымалылар бүтін және нақты болып бөлінеді. Дербес
компьютерде бүтін сандар ағылшынша integer, нақты сандар real деп
жазылады.
Мысалы: Бүтін сандар: +4, -100, 15743,0 т.б. Нақты сандар: 2.65, 0.5,
-0.856, -6.0.
2. Атау – идентификатор (identification – объектің белгілі бір символдар
тіркесін сәйкестігін бекіту) программаны және прграммадағы тұрақтыларды,
типтерді айнымалаларды, функцияларды, файлдарды т.б. белгілеп жазу үшін
қажет.
Идентификатор – міндетті түрде әріптен басталанатын сандар мен әріптердің
тізбегіне тұратын атау.Мысалы: Х, Х1, СҮММА, Р23РН6, МТ54АР т.б.
3. Тұрақты немесе константа деп программаның орындалу барысында бірден
сандық мен берсек де немесе оны программаның сипаттау бөлімінде
идентификатор түрінде белгілеп алып мән берсек те болады. Олар сандық,
символдық, логикалық және тіркстік (integer, real, boolean, cha string)
мәндерді қабылдай алады. Логикалық түрдегі тұрақтылар – true (ақиқат)
немесе fallig (жалған) мәндерінің біріне ие бола алады.
Мысалы: x = 25; y = -0.5; z = 4E15; g = 9.8; pi = 3.14 т.б.
4. Айнымалылар деп программаның орындалу барысында әр түрлі мәндерді
қабылдай алатын шамаларды айтады. Олар идентификаторлармен белгіленіп, әр
уақытта ір түрлі мәнге ие бола алады. Айнымалылар атауы сипаттау бөлімнде
var түйінді сөзінен кейін орналасады да, атауынан кейін қос нүкте қойылып,
айнымалының типі көрсетіледі.
Сабақты бекіту сұрақтары
• Паскаль тілі қай жылдардан бастап қолданыла бастады?
• Паскаль тілінде программа неше бөліктен тұрады?
• Ғ10 пернесінің қызметі қандай?
• Ғ5 пернесінің қызметі қандай?
• Паскаль тілінде программаны тексеру қай перненің көмегімен орындалады?
• АІТ + Ғ5 пернесі қандай қызмет атқарады?
• Программаны орындауға жіберу қандай пернелер комбинациясы арқылы
орындалады?

Үйге тапсырма: §2.1 – § 2.4 тақырыпты оқу. 2.1 - 2.2- кесте.
САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В»
Сабақтың тақырыбы: Мәлімет типтері. Стандартты функциялар. Стандартты
типтерінің

сипатталуы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушыларға Паскаль программалау тілінің алфавиті,
тілдің қарапайым объектілері, мәліметтер типтері, стандартты функциялар,
өрнектер және олардың жазылуы туралы толық мағлұмат беру.
Дамытушылығы: Паскаль программалау тілдің алфавиті, тілдің қарапайым
объектілері, мәліметтер типтері, стандартты функциялар, өрнектер және
олардың жазылуы туралы толық мағлұмат бере отырып, оқушылардың білім білік
дағдыларын қалыптастыру, алған білімдерін дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа адамгершілікке
патриоттыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: теориялық сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Өткен материалды қайталау
3. Жаңа сабақты түсіндіру
4. Сабақты бекіту
5. Үйге тапсырма

Өткен материалды қайталдау сұрақтары
• Паскаль тілі қай жылдардан бастап қолданыла бастады?
• Паскаль тілінде программа неше бөліктен тұрады?
• Ғ10 пернесінің қызметі қандай?
• Ғ5 пернесінің қызметі қандай?
• Паскаль тілінде программаны тексеру қай перненің көмегімен орындалады?
• АІТ + Ғ5 пернесі қандай қызмет атқарады?
• Программаны орындауға жіберу қандай пернелер комбинациясы арқылы
орындалады?
Жаңа сабақты түсіндіру

Мәлімет типтері

Мәліметтердің немесе шамалардың типі деп, олардың қабылдай
алатын мәндерінің және олармен орындауға болатын амалдардың жиынын
анықтауды айтады, яғни тип дегеніміз – шамалардың қабылдайтын мәндеріне
берілетін сипаттама.
Паскаль тілінде пайдаланатын барлық типтер скалярлық
(қарапайым) және құрылымдық (структуралық) болып үлкен екі топқа бөлінеді.
Скалярлық типке шамалардың стандартты типі және жасанды тип (тағайындалған)
жатады. Стандартты типтерге:
• бүтін – INTEGER нақты – REAL логикалық –
BOOLEAN
• тіркестік – STRING мәтіндік - TEXT типтер жатады.
Құрылымдық типтегі жиымдар – ARRAY, жазбалар – RECORD, жиындар – SET және
файлдар – FILE түрлеріне бөлінеді.
Стандартты функциялар

Турбо Паскаль тілінде алдын ала програмалары жасалып стандарттты
модульге жинақталып қойылған, қажет кезінде пайдалануға болатын объектілер
бар. Солардың бірі стандартты функциялар болып табылады. Олар жиі
кездесетін математикалық және басқа да функцияларды есептеу үшін
қолданылады.

Енді программаларда жиі пайдаланылатын функцияларды қарастырайық.
1. Арифметикалық функциялар
2. Типтерді өзгерту функциялары.
Арифметикалық функциялар

|Математикада|Паскаль тілінде |Атқаратын қызметі |Функция типі |
|жазылуы |жазылуы | | |
||x| |Abs (x) |Аргументтің абсолюттік |х-тің типіндей |
|arctg x |Arctan (x) |шамасы |нақты |
|cos x |Cos (x) |Аргументтің арктангенсі |нақты |
|sin x |Sin (x) |Аргументтің косинусы |нақты |
|e x |Exp (x) |Аргументтің синусы |нақты |
|[x] |Frac (x) |е-нің х дәрежесі |нақты |
| |Int (x) |х-санының бөлшек бөлігі |нақты (бүтін) |
|Inx |Ln (x) |х-санының бүтін бөлігі |нақты |
|П |Pi |х-санының натурал | |
|х 2 |Sqr (x) |логарифмі |х-тің типіндей |
|х |Sqrt (x) |п-дің мәні |нақты |
| | |х-тің квадраты | |
| | |х-тің квадрат түбірі | |

Стандартты типтердің сипатталуы
Шамаларға қолданылатын амалдар олардың типтеріне байланысты болады.
Бүтін сан түріндегі тип. Бүтін типтегі мәндерді қабылдайтын атаулар былай
сипатталады:
атау1, атау2, ...., атауn: тип;
мұнда тип орнында бүтін типті көрсететін түйінді сөздің бірі жазылады.
Мысалы, integer, byte
Арифметикалық амалдар.
| Белгілер |Операциялар |Операндтар типі |Нәтиже типі |
|+ |қосу |Екеуі де бүтін, не біреуі |Бүтін, нақты |
| | |Бүтін, біреуі нақты | |
|- |азайту |Екеуі де бүтін, не біреуі |Бүтін, нақт |
| | |Бүтін, біреуі нақты | |
|* |көбейту |Екеуі бүтін немесе екеуінің|Бүтін, нақты |
| | |біреуі нақты | |
|/ |бөлу |Бүтін немесе нақты |Нақты |
|Div |Бүтін бөлу |Бүтін |Бүтін |
|Mod |Бүтін қалдық |бүтін |бүтін |

Төмендегі стандартты функциялар бүтін аргументтер үшін бүтін мән береді:
Abs(x) – бүтін х санының абсолют шамасы
Sqr(x) – бүтін х анының квадраты
Trunc(x) – нақты х санының бүтін бөлігі
Round (x) – нақты х саны дөңгелектеніп бүтін нәтиже береді.
Succ(x)- х-тан кейінгі бүтін санды береді.
Pred(x) – х-тың алдындағы бүтін санды береді.
Сабақты бекіту сұрақтары
• Тілдің алфавиті нелерден тұрады?
• DIV және MOD функциялары не үшін қолданылады?
• Программа қандай оператормен басталады?
• Программаның негізгі бөлігі қандай түйінді сөзбен басталып, қандай
сөзбен аяқталады?
• Идентификатор дегеніміз не?
• Жиым дегеніміз не?
• Мәліметтердің типі дегеніміз не?
• Мәліметтердің типтері қалай сипатталады, олар қандай қызмет атқарады?
• Мәліметтердің қандай типтері бар?
• Атаулардың типтері қалай сипатталады?
• Паскаль тілінде стандартты функциялар қалай жазылады?
• Арифметикалық өрнек дегеніміз не? Өрнектер Паскаль тілінде қалай
жазылады?

Үйге тапсырма: §2.5. – §2.7. тақырыптарды оқу. 2.7-кестені жаттау.
САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В»
Сабақтың тақырыбы: Өрнектер және олардың жазылуы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушыларға Паскаль программалау тілінің алфавиті,
тілдің қарапайым объектілері, мәліметтер типтері, стандартты функциялар,
өрнектер және олардың жазылуы туралы толық мағлұмат беру.
Дамытушылығы: Паскаль программалау тілдің алфавиті, тілдің қарапайым
объектілері, мәліметтер типтері, стандартты функциялар, өрнектер және
олардың жазылуы туралы толық мағлұмат бере отырып, оқушылардың білім білік
дағдыларын қалыптастыру, алған білімдерін дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа адамгершілікке
патриоттыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: теориялық сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Өткен материалды қайталау
3. Жаңа сабақты түсіндіру
4. Сабақты бекіту
5. Үйге тапсырма

Өткен материалды қайталдау сұрақтары
• Паскаль тілі қай жылдардан бастап қолданыла бастады?
• Паскаль тілінде программа неше бөліктен тұрады?
• Ғ10 пернесінің қызметі қандай?
• Ctrl + Del, Ctrl + Ins, Shift + Del, Shift + Ins пернелері қандай
қызмет атқарады?
• Ғ5 пернесінің қызметі қандай?
• Паскаль тілінде программаны тексеру қай перненің көмегімен орындалады?
• АІТ + Ғ5 пернесі қандай қызмет атқарады?
• Программаны орындауға жіберу қандай пернелер комбинациясы арқылы
орындалады?
Жаңа сабақты түсіндіру

Өрнектер және олардың жазылуы

Өрнек деп арифметикалық амал таңбаларымен біріктірілген
айнымалылардың функциялардың, тұрақтылардың жиынтығын айтады. Өрнектегі
арифметикалық амалдардың орындалуы олардың орналасу реті мен жақшалар
арқылы өзгертіледі. Қарапайым жағдайда өрнек тек айнымалылардан,
тұрақтылардан немесе функциялардан тұруы мүмкін. Мысалы:
(5+7*х)/1.8; (sin(x)+5* cos(2+х))/ In(х); т.б

|Математикада жазылуы |Программалау тілінде жазылуы |
|a + b |(a + b)/ (a – b) |
|a - b | |
| a b |exp (b * ln (a)) |
|a + b |(a + b)/(x * y) |
|xy | |
|1 + x | |
| |sqrt (1 + sqrt (x)) |

Алгоритмдік тілде (Паскаль, Бейсик, Си , т.б.) арифметикалық
амалдардың орындалу тәртібі олардың математикадағы орындалу тәртібіне
сәйкес келеді, яғни алдымен жақша ішіндегі амалдар, сонан соң көбейту,
бөлу, қосу, азайту, т.б. амалдар орындалады.

|Реті|Амалдар түрі |Амалдар немесе оның |
| | |элементі |
|1 |Жақшы ішіндегі өрнектер |( ) |
|2 |Функция мәндері |Фкнуциялар |
|3 |Унарлық амалдар |@ , not, бірорынды +және -|
|4 |Көбейту, бөлу түріндегі амалдар |*, /, div, mod, and, shl, |
| | |shr |
|5 |Қосу амалдары |+,-,or, xor |
|6 |Қатынас амалдары |=, <>, <,>,<=, >=, in |

Өрнектердің алгоритмдік тілде және программалау тіліндегі жазылуы да бір-
біріне сәйкес келеді.
Паскаль тілінде өрнектер тек сызықты түрде жазылады.

Сабақты бекіту сұрақтары

• Тілдің алфавиті нелерден тұрады?
• DIV және MOD функциялары не үшін қолданылады?
• Программа қандай оператормен басталады?
• Программаның негізгі бөлігі қандай түйінді сөзбен басталып, қандай
сөзбен аяқталады?
• Идентификатор дегеніміз не?
• Жиым дегеніміз не?
• Мәліметтердің типі дегеніміз не?
• Мәліметтердің типтері қалай сипатталады, олар қандай қызмет атқарады?
• Мәліметтердің қандай типтері бар?
• Атаулардың типтері қалай сипатталады?
• Паскаль тілінде стандартты функциялар қалай жазылады?
• Арифметикалық өрнек дегеніміз не? Өрнектер Паскаль тілінде қалай
жазылады?

Үйге тапсырма: §2.8. тақырыптарды оқу. 54 беттегі тапсырма 1.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В»
Сабақтың тақырыбы: Алгоритмдеу негіздері және алгоритм құру
технологиясы.
Паскаль – программалау
тілі бойынша өткенді қайталау.

Бақылау жұмысы
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушылардың алгоритмдеу негіздері және алгоритм құру
технологиясы, Паскаль – программалау тілі бойынша алған білімдерін тексеру;
Дамытушылығы: Сынақ жұмысын алу барысында оқушылардың ой-өрісін,
білім білік дағдыларын, логикалық ойлау қабілеттерін дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа адамгершілікке
патриоттыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: сынақ жұмысы
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Бақылау жұмысын тапсыру
3. Бақылау жұмысын талдау
4. Үйге тапсырмасын беру

Бақылау жұмысы
1. «Алгоритм» атауы қайдан шыққан?
А) Мұхаммед әл-Хорезми атының латынша айтылуынан Б) Латынның
algoritm сөзінен
Ә)Мұхаммед әл-Хорезми атының арабша айтылуынан В)әл-Фараби
атының латынша

айтылуынан
2. Алгоритм дегеніміз не?
А) Орындаушының белгілі бір мақсатқа жету барысында орындалатын әрекеттері
Ә) Қоршаған ортада болып жатқан түрлі құбылыстар
Б) Орындаушының белгілі бір мақсатқа жету барысындағы ретімен орындалатын
түсінікті дәл ұйғарым
В) Алғашқы берілген мәліметтерді пайдаланып жұмыс жасау

3. Алгоритмнің негізгі қасиеттерін көрсет
А) алгоритмнің айқындылығы, түсініктілігі, тиістілігі
Ә) алгоритмнің айқындылығы, үздіктілігі, жалпыға бірдейлігі, нәтижелігі,
формальді орындалуы
Б) алгоритмнің үздіктілігі, түсініктілігі, тиістілігі, мақсаттылығы
В) алгоритмнің айқындығы, мақсатталығы, тиістілігі, жалпыға бірдейлігі

1. Алгоритмнің жазылу түрлерін көрсет
А) алгоритмдік тілде, блок-схема түрінде, программалау тілінде
Ә) алгоритмдік тілде, программалау тілінде, Паскаль тілінде, математикалық
тілде
Б) блок-схема түрінде, графикалық түрде, программалау тілінде
В) программалау тілінде, математика тілінде, графикалық түрде, блок-схема
түрінде

2. Блок-схемада қандай геометириялық фигураларды қолданбайды?
А) тіл төртбқрыш, ромб Ә) стрелкалар,
параллелограм
Б) ромб, параллелограм В) шеңбер, үшбұрыш
6. Алгоритмнің түрлерін көрсет
А) сызықтық, тармақталу, көрсеткіштік Ә) тармақталу,
қайталану, шарттық
Б) сызықтық, тармақталу, циклдік В) циклдік,
қайтьалану, шарттық, сызықтық

7. Паскаль программалау тілінің авторы кім?
А)Блез Паскаль Ә)Никлаус Вирт
Б) Н. Верджино В) Чарльз
Беббидж

8. Паскаль тілі қай жылдары жасалды?
А) 1970 жылы пайда болып, 1979 жылы өзгерістерімен жарыққа шықты
Ә) 1968-1971 жылдары
Б) 1980 жылдардың ортасында
В) 1963 жылы пайда болып, 1966 жылы өзгерістерімен жарыққа шықты

9. Паскаль тілінде Х санның бүтін бөлігін алу үшін қандай функция
қолданылады?
A) INT (X) Ә) ABS (X) Б) ABC (X) В) TRUNC
(X)

10. Паскальдағы дәрежелеу белгісін көрсет
А) ** Ә) ^ Б) &
В) дұрыс жауабы жоқ

11. 14 DIV 5 – функциясының мәні неге тең?
А) 2,8 Ә) 2 Б) 5
В) 11

12. Түбір астындағы Х-ті Паскаль тілінде қалай жазуға болады?
А) SQR (X) Ә) SQRT (X) Б) ABS (X) В)
MOD (X)

13. Паскаль тіліндегі нәтиже алу операторын көрсет
А) PRINT Ә) WRITE Б) OUTPUT
B) READ

14. Паскаль тіліндегі енгізу операторын
А) PRINT Ә) WRITE Б) OUTPUT
B) READ

15. Паскаль тіліндегі тұрақтыларды сипаттау операторын көрсет
А) VAR Ә) WRITE Б) CONST
B) READ

16. Өрнек нәтижесі типтерін анықта
А) 1/(2+1/4) -
Ә) x+5
Б) 1/(2*sqrt(x+1)) В)
sqrt(x)+sqr(y)-

17. Қай өрнекте қате бар?
А) (х1/х2)*у Ә) b+(a-c/3) Б) (sqrt (p)*q)/r В)
(a(b/(c*(d/(ef)))))

18. Sqr операторының қызметі
А) Санның квадраты Ә) Санның квадрат
түбірі
Б) Х-тің 5 дәрежесі В) Санның
абсолют шамасы

19. Паскаль тіліндегі айнымалыларды сипаттау операторын көрсет.
А) VAR Ә) WRITE Б) CONST В) READ

20. := қандай белгі?
А) теңдік Ә) айнымалыларды салыстыру Б) меншіктеу
В) бөлу.
Тест жауаптары:
|1 |А |
|1 |Ә |19 |А |1 |Б |19 |Ә |
|2 |Ә |20 |А |2 |А |20 |В |
|3 |А |21 |В |3 |В |21 |А |
|4 |А |22 |Ә |4 |Б |22 |А |
|5 |Б |23 |В |5 |А |23 |Б |
|6 |Ә |24 |Ә |6 |Б |24 |А |
|7 |Б |25 |Ә |7 |Ә |25 |А |
|8 |А |26 |Б |8 |Ә |26 |В |
|9 |В |27 |Б |9 |Б |27 |Ә |
|10 |Ә |28 |Ә |10 |Ә |28 |А |
|11 |Ә |29 |Ә |11 |Ә |29 |Ә |
|12 |Ә |30 |Ә |12 |Б |30 |Б |
|13 |В |31 |Б |13 |А |31 |А |
|14 |А |32 |Ә |14 |В |32 |Ә |
|15 |А | | |15 |А | | |
|16 |Б | | |16 |Ә | | |
|17 |В | | |17 |В | | |
|18 |В | | |18 |В | | |

Үйге тапсырма: 1-3 тарауды қайталау .

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Паскаль программалау тілінен өткенді қайталау.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушылардың Паскаль программалау тілінен алған
білімдерін тексеру;
Дамытушылығы: Оқушылардың ойлау қабілетін, логикалық-абстракциясын
дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды тиянақтылыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: қорытынды, қайталау сабағы
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Өткен материалды қайталау
3. Сабақты бекіту
4. Үйге тапсырма

Өткен материалдарды қайталау сұрақтары

• Алгоритм дегеніміз не? Бұл сөз қайдан шықты?
• Алгоритмнің негізгі қасиеттерін ата?
• Алгоритмді өрнектеу, жазу тәсілдері дегеніміз не?
• Алгоритмдерді графиктік түрде кескіндеу, ерекшеліктері қандай?
• Блок –схема дегеніміз не?
• Негізгі блоктарға және көмекші блоктарға нелер жатады?
• Алгоритмдердің құрылымына қарай бөлінуін ата
• Қарапайым алгоритмдік тіл, программалау тілі дегеніміз не?
• Түйінді сөздерге нелер жатады?
• Транслятор дегеніміз не?
• Меншіктеу командасының құрылымы қандай, ол қалай жазылады?
• Алгоритм мен программаның қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар?
• Сызықтық алгоритм дегеніміз не?
• Тармақталу алгоритмі мен циклдік алгоритмнің айырмашылығы қандай?
• Паскаль тілі қай жылдардан бастап қолданыла бастады?
• Паскаль тілінде программа неше бөліктен тұрады?
• Тілдің алфавиті нелерден тұрады?
• Программада әрбір жолдан кейін қандай тыныс белгі қойылады?
• Программа қандай оператормен басталады?
• Программаның негізгі бөлігі қандай түйінді сөзбен басталып, қандай
сөзбен аяқталады?
• Идентификатор дегеніміз не?
• Мәліметтердің типі дегеніміз не?
• Жиым дегеніміз не?
• Мәліметтердің типтері қалай сипатталады, олар қандай қызмет атқарады?
• Мәліметтердің қандай типтері бар?
• Паскаль тілінде стандартты функциялар қалай жазылады?
• Арифметикалық өрнек дегеніміз не? Өрнектер Паскаль тілінде қалай
жазылады?
• Меншіктеу операторы қандай қызмет атқарады?
• Көшу операторы не үшін қажет?
• Меншіктеу операторының форматы.
• Оператор дегеніміз не, олар қандай топтарға жіктеледі?
• Енгізу және шығару операторларының атқаратын негізгі міндеттері
қандай?
• Енгізу операторының жалпы форматы қандай?
• Шығару операторының жалпы форматы қандай?
• Var операторының қызметі қандай?
• Const операторының қызметі қандай?
• Readln операторының қызметі қандай?
• Writeln операторының қызметі қандай?
• Құрылымдық операторларға қандай операторлар жатады? Олар неше топқа
бөлінеді?
• Қарапайым және құрылымдық операторлардың айырмашылығы неде?
• Құрама оператор деп қандай операторды айтамыз?
• Паскаль тілінде операторлық жақша дегеніміз не?
• Шартты оператордың қандай түрлері бар?
• Таңдау операторы не үшін пайдаланылады?

Үйге тапсырма: 1- 3 тарауды қайталау.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Символдық мәліметтермен жұмыс істеу тәсілдері.
Символдық мәліметтерді енгізу. Паскаль тілінде
мәтіндік ақпаратты өңдеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Оқушыларды символдық шамалармен орындалатын амалдар
таныстыру. Символдық мәліметтерді енгізу, шығару ерекшеліктерін түсіндіре
отырып, программа құруға дағдыландыру;
Дамытушылығы: Символдық мәліметтерді Паскаль тілінде программалау
арқылы өңдеу тәсілдерін жүзеге асырып, оқушылардың логикалық ой- өрістерін
дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды тиянақтылыққа, ұқыптылыққа, жауапкершілдікке
тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: теориялық сабағы
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Өткен материалды қайталау
3. Жаңа сабақты түсіндіру
3. Сабақты бекіту
4. Үйге тапсырма

Өткен материалдарды қайталау сұрақтары

• Var операторының қызметі қандай?
• Const операторының қызметі қандай?
• Readln операторының қызметі қандай?
• Writeln операторының қызметі қандай?
• Цикл дегеніміз не?
• Циклдік алгоритмнің неше түрі бар?
• Программаның нәтижесін қалай көреміз?

Жаңа сабақты түсіндіру

Символдық шамалар дегеніміз сөз тіркестері түрінде берілген мәтін
элементтері. Символдық мәліметтермен жұмыс істеу тәсілдері. Осыған дейінгі
программаларда біз тек сан мәндерімен ғана жұмыс жасап келеміз. Ал қазіргі
компьютерлерімізде кез-келген символдық айнымалыларды өңдейтін программалар
бар. Сондықтан бүгінгі тақырыбымыз бойынша ақпаратты пернетақтадан енгізу
және дисплей экранына шығаруды қарастыратын боламыз. Бұл программада да
сандық ақпаратты енгізу және шығару сияқты операторларының
көмегімен жұмыс істей аламыз.
Символдық мәліметтерді өңдеу символдық типті анықтайтын CHAR түйінді
сөз арқылы жүзеге асырылады.Әрбір символ 0 мен 127 кодтарына әмбебап
таңбалар,яғни латын әріптері тыныс белгілері,басқару символдары
кіреді.Ал,128-255 кодтарына орыс,қазақ алфавиттің әріптері орналасқан.
Символдық мәліметтер төмендегідей стандартты функциялар орналасқан:
Chr(x)-byte типіндегі х санын символға түрлендіреді
ord(ch)-ch символын оның byte типіндегі сәйкес кодына түрлендіреді
pred(ch)- кодына сәйкес келесі символды береді
upcase(ch) – кіші латын әріптерін бас әріптерге айналдырады.

Символдық мәліметтерді еңгізу
Символдық мәліметтерді пернетақтадан енгізу READ (READLN) операторы
алқылы жүргізіледі,оларды еңгізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:
1. Бос орын таңбасы - ‘_’ Паскаль тілінде символ орнына жүретіндіктен
символдық айнымалылардың мәндері бос орынсыз жазылады.
2. Бір айнымалыға бір ғана символ меншіктеледі.
3. Символдық айнымалыларды енгізудің тағы бір ерекшелігі – ENTER
( ) басылса да READ операторы бос орын символы ретінде қабылдайды.
4. Символдық айнымалыларды енгізу кезінде Shift,Ctrl,Caps Lock, Alt
басқанда олар жек символ ретінде енгізіліп,мән орнына олардың сканерлеу
кодтары қабылданады.
5. Символдық және сандық мәндерді енгізгенде көбінесе EOLN ( end of line)
стандартты функциясын пайдалану қолайлы.Бұл функция мәні жолдың соңы
немесе мәндер беріліп болды – дегенді білдіретін Enter пернесі
басылғанда ғана ( True ) қалған жағдайда жалған ( Folse ) болады.
Паскаль тілінде мәтіндік ақпаратты өңдеу
Паскаль тілінде символдар тізбегінен тұратын тіркестік айнымалылар
қолданылады.Олардың типін көрсету үшін алдымен айнымалы атауы,одан кейін
тік жақша ішінде жолдың ең ұзыны көрсетілген string түйінді сөз
қолданылады. VAR<айнымалы аты>: string [ жолдың ең үлкен ұзындығы ]
Тіркестік өрнектер.Тіркестік өрнек деп амал белгілері,тіркестік
айнымалылар және функция атауларынан құралған,ұзындығы 256 символды
тізбекті айтамыз.
Біріктіру немесе конкатенанция амалы,ол қарапайым + белгісімен
белгіленеді.Бұл амал бірнеше символдардан немесе сөз тіркесінен жаңа мәтін
жолын құру үшін пайдаланылады.Программа мәтіндегі сөз тіркесінен тұратын
тұрақтылар бір жолда жазылу тиіс.Егер оның бөлігін келесі жолға тасымалдап
жазсақ қате болады.
Салыстыру амалдары олар: =, < >,<, >, <=, > = белгілерімен
белгіленеді.Егер тіркестің алғашқы символдары бірдей болса,онда қай жолдың
символдары көп болатын болса,сол үлкен деп есептеледі.Егер өрнекте
біріктіру мен салыстыру амалдары болса,ең алдымен біріктіру амалы,содан соң
салыстыру амалы орындалады.
Мәтін ұзындығын анықтау операциясы.Бұл операция алгоритмдік тілде
ұзын түйінді сөзі қолданылады.Мәтін ұзындығы оны құрайтын символдар
санымен анықталады.
Сөз тіркестерін өңдеуге арналған стандартты функциялар мен
процедуралар. Паскаль тілінің функциялары :
CHR(I)-I санына сәйкес символы береді.
ORD(S)-S символының бүтін сан түріндегі кодын береді
COPY( ST,POZ,N ):String; ST сөз тіркесінің POZ нөмірлік символынан

бастап қатар тұрған N- символ көшіріліп алынады.
UPCASE( C:CHAR ): CHAR; латын алфавитінің кіші әріптерін бас
әріптерге ауыстырады.
DELETE( Var S:String; N, M:Integer); S-мәтіннің,N-таңбасынан бастап,М-

таңбасын өшіреді.
INSERT( S1,S2,Poz ); S сөз тіркесі символдарының Poz нөмірінен
бастап
N символды өшіреді де, нәтижені S мәні ретінде жазады.
Сабақты бекіту сұрақтары
• Символдар программаға қалай енгізіледі,олар қандай типте болуы тиіс?
• Ascill кодтары дегеніміз не.ол қандай интервалда беріледі?
• Символдық мәліметтерге қандай оперейиялар қолдануға болады?
• Литерлік шамалармен қандай операциялар орындалады?
• Тіркестік өрнектер дегеніміз не?
• Тіркестік айнымалының ұзындығы қалай анықталады?

Үйге тапсырма Символдық мәліметтермен жұмыс істеу тәсілдері.
Символдық мәліметтерді енгізу. Паскаль тілінде
мәтіндік ақпаратты өңдеу.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы : Символдық мәліметтермен жұмыс істеу тәсілдері. Символ

мәліметтерді енгізу. Паскаль
тілінде мәтіндік ақпаратты өндеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік : Оқушыларды символдық шаиалариен орындалатын амал
түрлерін пайдалана отырып,есептер шығаруға,прогрмма құруға дағдыландыру.
Дамытушылық: Символдық мәліметтерді Паскаль тілінде
программалау арқылы өңдеу тәсілдерін жүзеге асырып, оқушылардың логикалық
өрістерін дамыту
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа,жинақтылыққа, өзін-өзі
компьютердің алдындаұстай білу, тәрбиелеу
Сабақтың түрі : практикалық сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру
2. Өткен сабақты қайталау
3. Компьютермен жұмыс
4. Сабақты бекіту
5. Үйге тапсырма

Өткен тапсырма бойынша тест сұрақтары
1. Нақты X айнымалысын сипаттау:
А) Var x : integer; В) Var x : real:
С) Var x : array (1..n)of real; Д) Var x : array (1..n)of
integer Е) X of real
2. Символдық айнымалылар Паскаль тілінде...типіне жатады?
А) integer; В)real; С)string:
Д)array(1..n)of string: Е)char:
3. Егер L-бүтін,S-тұрақты,P- нақты сандар болса,VAR түйінді сипаттаймыз?
А) Var : p : integer; L: real; const S=2;
B) const S=2: Var L: integer; p: real:
C) const S:=2; l ; integer; p: real;
Д) label s:=2: l: integer; p: real;
E) Var const s:=2 : l : integer; p: real:
4. LENGTH (S) функциясы...
А) S жолдық айнымалысының таңбасының санын есептеу
В) S жолдық айнымалысын кері оқу

С) S жолдық айнымалысын өшіру
Д) S жолдық айнымалының таңбаларын жеке-жеке жолдарға жазу
Е) S жолдық айнымалысын көшіру
5. UPCASE (Символ)функциясының қызметі
А) Латынның үлкен әріптерін кіші әріптерге ауыстырады
В) Латынның кіші әріптерін үлкен әріптерге ауыстырады
С) Символдарды санау
Д) Символдарды алфавит бойынша реттеу
Е) Қазақтың кіші әріптерін үлкен әріптерге ауыстырады
6. Бір жолға неше символ жазуға болады?
А) шексіз В) 255- тен аспауы керек С) 255- тен кем болмауы
керек
Д ) 200-ден аспауы керек Е) 150 – ден аспауы керек
7.Символдық мән әрқашан ...белгісінің ішіне алынып жазылуы керек
А) < > тырнақша В) “ апостроф С ) ( ) тырнақша Д) :
қос нүкте Е ) [ ] тік жақша
8. Жолдың бірнеше таңбасын өшіру үшін.....функциясын қолданамыз?
A) CONCAT B)LENGTH C) COPY Д ) UPCASE E ) DELETE

9. INSERT (S1,S2,N) процедурасының қызметі.........
A) S1 жолын S2 жолының N орнынан бастап енгізу
В) S2 жолын S1 жолының N орнынан бастап енгізу
С) S1 жолын S2 жолынан кейін N қайталап жазу
Д) S2 жолын S1 жолынан кейін N қайталап жазу

Тест жауаптары

|1 |в |
|1 |Ә |16 |В |1 |Б |16 |Ә |
|2 |Ә |17 |В |2 |А |17 |Ә |
|3 |А |18 |А |3 |В |18 |В |
|4 |В |19 |Ә |4 |А |19 |Ә |
|5 |Б |20 |Б |5 |А |20 |Б |
|6 |Ә |21 |Ә |6 |Б |21 |А |
|7 |А |22 |В |7 |Ә |22 |А |
|8 |А |23 |Ә |8 |Ә |23 |В |
|9 |Б |24 |Ә |9 |А |24 |Ә |
|10 |Ә |25 |Ә |10 |Ә |25 |А |
|11 |Ә |26 |Ә |11 |Ә |26 |А |
|12 |Ә |27 |Ә |12 |Б |27 |Ә |
|13 |А |28 |Ә |13 |А | | |
|14 |А | | |14 |В | | |
|15 |А | | |15 |А | | |

Үйге тапсырма: 4 – 6 тарауды қайталау.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Графикалық режимге көшу адаптерлері. CRT модуліндегі

адаптерлердің мәтіндік
мүмкіндіктері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға Паскаль тілінің мүмкіндіктерімен таныстыру.
Графикалық режимге көшу адаптерлері, CRT модуліндегі адаптерлердің мәтіндік
мүмкіндіктері туралы толық мағлұмат беру;
Дамытушылық: Оқушыларға графикалық режимге көшу адаптерлері, CRT
модуліндегі адаптерлердің мәтіндік мүмкіндіктері туралы толық мағлұмат бере
отырып Паскаль тілінен алған білімдерін дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: теориялық сабақ
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Өткен
материалдарды қайталау
3.Жаңа сабақты
түсіндіру
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Өткен материалдарды қайталау сұрақтары
* Құрылымдық программалау дегеніміз не? Ол не үшін қолданылады?
* Қандай негізгі логикалық құрылымдарды білесіңдер және олардың қандай
ерекшеліктері бар?
* Қосалқы программа дегеніміз не?
* Стандартты және бейстандарт функциялар дегеніміз не?
* Параметр дегеніміз не?
* Стандартты және бейстандарт функциялар дегеніміз не?
* Формалды параметрдің нақтылы параметрден айырмашылығы неде?
* Функция дегеніміз не?
* Процедура мен функцияның қандай ұқсастығы және айырмашылығы бар?
Жаңа сабақты түсіндіру
Дисплей экраны нүктелер жиыны болып табылатын төртбұрышты аймақ болып
табылады. Ол графикалық және мәтіндік режимдерде жұмыс атқара алады.
Графикалық режимде экранның әрбір нүктесін түрлі түске бояп, сол түстер
арқылы сызық, мәтін және әр түрлі бейнелер кескіндеуге болады.
Графикалық программалау процесі тиімділігін арттыру мақсатында Borland
International фирмасы GRAPH арнайы программалар кітапханасын жасап шығарған
болатын, онда қазіргі кездегі мониторлардың барлық типтерімен жұмыс
істейтін, экранға түрлі мөлшердегі қаріптер шығара алатын драйверлер жиыны
бар.
Экранға мәлімет шығаруды аппараттық жағынан сүйемелдеу екі модуль –
бейнеадаптер және бейнемонитор арқылы қамтамасыз етіледі. Бейнемонитор
немесе дисплей - мәтін және графикалық бейнелер шығарылатын құрылғы, ол
электрондық сәулелік түтікшеден немесе сұйық кристалды тақтадан тұрады.
Дисплей теледидар сияқты жұмыс істеп, экрандағы бейне секунд сайын 25 рет
жаңаланып отырады. Экрандағы бейнелер кішкене нүктелерден (пиксельдерден)
тұратын қатарларға біріктірілген. Сондықтан экранның басқарылатын ең кіші
элементі пиксель болып табылады. Экрандағы кез келген бейне осы пиксельдер
арқылы салынады.
Экран бетіндегі қатарлар саны бір қатардағы нүктелердің саны
пайдаланылатын бейнеадаптердің жұмыс режиміне байланысты болады.
Бейнеадаптер – экранды басқару блогы, оны дисплей адаптері немесе адаптер
деп те атайды. Бейнеадаптер екі бөліктен – электрондық – сәулелік түтікше
контроллерінен (CRT контролері ) және бейнебуферден тұрады.
ІВМ РС тәрізді компьютерлерде адаптерлердің бірнеше стандарты
пайдаланылады. Алғашқыда тек қарапайым ақ – қара түсті мәтіндік
ақпараттарды өңдеуге арналған адаптерлер қолданылған. 1982 жылы Hercules
фирмасы HGC адаптерін шығарды. Кейіннен түрлі түсті (CGA) және
жетілдірілген графикалық адаптерлер (EGA) шықты.Соңғы кезде VGA және SVGА
типіндегі адаптерлер кең пайдаланылып келеді.
Қажетті драйверлерді қолдану арқылы кез келген адаптерді графикалық
режимде пайдалануға болады. Драйверлер деп дербес компьютердің техникалық
құрылғыларын басқаратын арнайы программаны айтады.
Турбо Паскальдің мәтіндерді енгізіп – шығаруды жетілдіретін бірнеше
стандартты мен процедуралары бар, олар кітапханалық GRT (Cathode ray tube
Display – электрондық сәулелік түтікшедегі дисплей) модулінде
жинақталған.Мәтіндік режимде процедураларды пайдалану үшін алдымен GRT
модулін іске қосу керек. Ол үшін программа тақырыбынан кейін арнай жол
жазылуы тиіс:
Program <программа аты>;
Uses grt:
GRT модулін пайдалана отырып, экранға шығарылатын символдардың түсін,
мөлшерін, экранның түсін де өзгертуге болады.. Сонымен бірге экранда терезе
жасауға, оны өшіруге, курсорды автоматты түрде жаңа орынға көшіруге, оның
жаңа орнын анықтауға, жолдарды өшіруге және жалғастыруға т.б. көптеген
әрекеттер істеуге мүмкіндігі бар.
Мәтіндік режимді орнату үшін Text Mode (Mode:word); процедурасы
пайдаланылады.
Экранға шығарылатын символдың түсін ТехtСоlor (Color:Byte);ал экранның
түсін өзгерту үшін (ТехтBackground Color:Byte); процедурасы пайдаланылады.
Графикалық экранның мүмкіндігі дегеніміз – бұл экранға шығарылатын
бейненің дәлдігі. Мысалы, экранға графикалық бейнелерді шығару мүмкіндігі
қаншалықты жоғары болса, функциялардың графигін соншалықты дәл тұрғызуға
болады.
Палитра (бояулар) дегеніміз – бұл графикалық режимге арналған түстер
жиынтығы. Режимге арналған бірнеше палитралар бар, бірақ әдетте стандартты
16 түс пайдаланылады.
Black -0 -қара DrackGray
- 8 -қара - сұр
Blue -1 - сұр LightBlue
-9 - ашық көк
Green - 2 - жасыл LightGreen -10
- ашық жасыл
Cegan -3 - көгілдір LightCegan - 11
- ашық көгілдір
Red -4 - қызыл LightRed
-12 - алқызыл
Magenta -5 - күлгін LightMagenta -13
- таңқурай
Brown -6 - қоңыр Yellow
- 14 - сары
Light Gray -7 - ақ – сұр White
-15 - ақ

Экранды тазалайтын процедуралар:
ClrScr – экранды немесе терезені тазалап, курсорды экранның сол жақ
жоғарғы бұрышына көшіреді, тек мәтіндік режимде ғана жұмыс атқарады;
ClrEol – курсордан жол соңына дейінгі символдарды өшіреді;
DelLine – курсор орналасқан жолдағы символдар түгел өшіріледі де,
төмендегі жолдар бір қатар жоғары көтеріледі;
InsLine – курсор орналасқан позицияға жаңа жол енгізіледі де, төменгі
символдар бір қатарға төмен түседі.
GotoXY(x,y:byte); - курсорды координаталары X,Y келетін экран нүктесіне
көшіреді. Х сол жақ шеттен оң жаққа қарай, ал Y жоғарыдан төмен қарай
берілген қашықтықтар бірлігін көрсетеді. Егер экран толық ашылған терезе
деп қарастырылса, онда 25 жолдан және әр жол 80 символдан тұратын дисплей
адаптерлерінің мәтіндік режимінде X=1..80, Y=1..25 мәндеріне сәйкес келеді.
Экранның сол жақ жоғарғы бұрышының координаталары – (1,1), оң жақ төменгі
бұрышы үшін (80,25) болып келеді.
Window (x1,y1,x2,y2:byte); - экранда терезе құру процедурасы
Х1,Y1,X2,Y2 – терезе төртбұрышының сол жақ жоғарғы және оң жақ төменгі
төбелерінің координаталары.Ең кіші терезе бір символды ғана қоршаса, ең
үлкен терезе (1,1,80,25) мөлшерінде бүкіл экранды алып тұрады.
Мысалы:
Program tereze;
Uses crt;
Var k:integer;
begin;
textbackground (5);
window (4,3,36,18); textcolor (14);
for k: 1 to 100 do writln:
goto XY (8,8);writeln (‘Enter пернесін басыңдар’);
readln;
textbackground (12); textcolor (15);
window (39,3,71,18);
for k:= 1 to 100 do writeln;
gotoxy (3,8);
wrіteln (‘Жақсы Enter – пернесін басыңдар’);
readln;
textmode (Co80)
end.
Сабақты бекіту сұрақтары
* Бейнемонитор қандай құрылғы? * Пиксель дегеніміз не?
* Бейнеадаптер қандай құрылғы?
* GRT модулінің қызметі қандай? * Драйвер деп нені айтады?
Үйге тапсырма: 7.1, 7.2 тақырыптарды оқу

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Графикалық процедуралар мен функциялар.
Графикалық объектілерді құру процедуралары. Графикалық
режимде мәтін жазу процедуралары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларды Паскаль тілінің мүмкіндіктерімен таныстыру.
Графикалық процедуралар мен функциялар.
Графикалық объектілерді құру процедуралары. Графикалық режимде мәтін жазу
процедуралары туралы толық мағлұмат беру;
Дамытушылық: Графикалық процедуралар мен функциялар. Графикалық
объектілерді құру процедуралары. Графикалық режимде мәтін жазу
процедуралары туралы толық мағлұмат бере отырып оқушылардың Паскаль
тіліндегі алған білімдерін дамыту.
Тәрбиелік: Оқушыларды адамгершілікке, патриоттыққа, ұқыптылыққа
тәрбиелеу
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Өткен материалдарды қайталау
3.Жаңа сабақты түсіндіру
4.Компьютермен жұмыс
5.Сабақты бекіту

Өткен материалдарды қайталау сұрақтары
* Бейнемонитор қандай құрылғы?
* Пиксель дегеніміз не?
* Бейнеадаптер қандай құрылғы?
* GRT модулінің қызметі қандай?
* Драйвер деп нені атайды?
* Курсорды экранның кез келген нүктесіне қалай көшіреміз?
* Мәтіндік режимде экранда қалай терезе құруға болады?
* Экранды немесе экран бетіндегі бір жолды қалай тазартуға болады?
* Экрандағы мәтін жолдары арасына жаңа жол енгізу үшін не істеу керек?
Жаңа сабақты түсіндіру
Қазіргі дербес компьютерлердің графикалық ақпараттарды енгізу,
шығару,және өңдеуге арналған техникалық құрылғылары бар. Графикалық
ақпаратты енгізу үшін – сканер, ал шығару үшін дисплей экраны және плоттер
пайдаланылады.
Графикалық программалау процесі тиімділігін арттыру мақсатында Borland
International фирмасы СRAPH арнайы программалар кітапханасын
жасап шығарған, онда қазіргі кездегі мониторлардың барлық типтерімен жұмыс
істейтін, экранға түрлі мөлшердегі қаріптер шығара алатын драйверлер жиыны
бар.
Дисплей экраны нүктелер жиыны болып табылады. Ол графикалық және
мәтіндік режимдерде жұмыс атқара алады. Екі режимде де пиксель деп аталатын
дисплей экранының режимде экранның әрбір нүктесін түрлі түске бояп, сол
түстер арқылы сызық, мәтін және әр түрлі бейнелер кескіндеуге болады.
Графикалық режимде графикалық нүктелердің өзінің «координаталар жүйесі»
енгізіледі.
Экрандағы графикалық бейне графикалық экранның буферінің күйіне
байланысты графикалық нүктелердің жарықталуынан құралады. Экран буфері
дегеніміз – бұл графикалық экранда әрбір пиксельдің жарықталыну түсі мен
белгісі кодталған оперативті жадының бөлігі. Пайдаланылған графикалық
экранның режиміне, дисплейдің типіне және жадының көлеміне тәуелді
графикалық экран үшін бір немесе бірнеше буфер ұйымдастырылуы мүмкін.
Мұндай буферлер графикалық экрандық беттер деп аталады. Дербес жағдайда,
физикалық экран тек бір ғана бетпен байланысты болуы мүмкін. Графикалық
ақпаратты сол мезетте шығаруға бағытталған буфер активті бет (буфер) деп
аталады.
Графикалық режимді алғаш рет іске қосу (инициализациялану) үшін
INITCRAPH («драйвер», «режим», «жолы» ) процедурасы қолданылады. Мұндағы,
«драйвер» - графикалық драйверге арналған integer типті айнымалы, «режим» -
адаптердің жұмыс режиміне арналған integer типті айнымалы (тағайындалатын
графикалық режимінің нөмірі), жолы – графикалық драйвердің файлына баратын
жолды көрсететін string типті өрнек.
Графиктік режимнен шығу үшін Closegraph процедурасы пайдаланылады.
GetGraphMode:Integer; функциясы адаптердің, яғни графикалық ағымдағы
режимінің мәнін береді;
SetGraphMode (Mode;integer) – графикалық режимді тағайындайды,
тазартады, мұндағы Mode – орнатылатын режимнің коды
MoveTo (X,Y:integer) – процедурасы курсорды көрсетілген координатаға
орналастырады;
MoveRel (DX,DY:integer) – курсорды тұрған нүктесінен әрі қарай DX
бірлігіне көлденең (оңға), DY бірлігіне тіке (төмен) бірлікке орын
ауыстыру;
RestoreCRTMode процедурасы графикалық режимнің алдындағы режимді
қалпына келтіреді. Оның CloseGraph процедурасынан өзгешелігі – қойылған
графикалық режимдерді өшірмейді, буферді тазаламайды;
GetX және GetY функциялары курсордың ағымдағы координатасын анықтайды.
Нүкте салу операторы. Экранның кез келген жеріне нүкте салуға болады.
PutPixel процедурасы экранға нүктені көрсетілген координатасымен және
түсімен шығарады.
Форматы: PutPixel (х,у,С); мұндағы х,у - нүктенің координатасы, С –
түсі.
GetPixel функциясы - координатасы көрсетілген экаранның
графикалық нүктесінің түсін анықтайды. Форматы:GetPixel (х,у,С); мұндағы
х,у - нүктенің координатасы, С – түсі.
Line процедурасы бастапқы және соңғы нүктелерінің көрсетілген
координатасы бойынша кесінді салу.

Компьютермен жұмыс

№1. Экранда бұрыш жасаған екі түзу сызық, шеңбер центрінде орналасқан
нүкте салу программасын құру керек.
program syret;
uses Graph Crt;
var graphdriver, graphmode: integer;
begin
clrscr;
initgraph (graphdriver,graphmode,’d:\bp\bgi’);
setColor(3)’line(250,50,475,200);line(200,50,25,300);
setcolor(8);circle(250,200,100);putpixel(250,200,5);
readln; closegraph;
№2. Әр түрлі түспен берілген геометриялық фигуралардың астына аттарын
жазатын программа құру керек.
program syrettext;
uses Graph, Crt;
var GraphDriver: integer; GraphMode:Integer;
Begin ClrScr;
GraphDriver:=0;
InitGraph(GraphDriver,GraphMode,’d:\bp\bgi’);
SetBkColor(15);SetColor(10);
rectangle (60, 40, 100, 80);SetFillStyle(1,3);FloodFill(300,70,10);
SetColor (0); ;SetTextStyle (5,0,3);
OutTextXY(60,65’RectanglE’);
setcolor(11);circle(200,65,20);setfillstyle(2,4);
setcolor(1);settextstyle(4,0,4);outtextxy (180,80’ circle’);
ellipse(300,80,0,360,50,30); settextstyle(5,0,5); outtextxy(250,90,’
ellipse’)
setcolor(5); line (360,65,450,65);settextstyle (6,0,6);
outtextxy(360,80,’ line’);
setcolor(4)arc(500,70,260,,90,20); settextstyle (6,0,6); outtextxy
(500,90,’arc’);
readln;
closegraph
end.
Сабақты бекіту сұрақтары
* Турбо Паскальда графикалық мүмкіндікті қолдануға бола ма?
* Графикалық режиді қалай іске қосады?Экранда нүкте салатын процедура
қалай аталады?
* LineTo және LineRel процедурасының айырмашылығы неде?
* Шеңбер салу операторын ата?
* Arc процедурасы не үшін қолданылады?
* Эллипс салу операторының жазылу форматы қандай?
* Rectangle процедурасы не үшін қолданылады?
* Drowpoly процедурасының қызметі?
* OUTTEXT процедурасының атқаратын қызметі қандай?
* OUTTEXT OUTTEXTХУ(х,у,текст) процедурасындағы х,у – нені білдіреді?
* OUTTEXT және OUTTEXTХУпроцедураларының айырмашылығы қандай?
* SetTextStyle процедурасы қандай қызмет атқарады?

Үйге тапсырма: 7.3 – 7.5 тақырыптарды оқу, 187 бет 4 – 5 тапсырма

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж

Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Графикалық процедуралар мен функциялар. Графикалық
объектілерді құру процедуралары. Графикалық режимде мәтін жазу
процедуралары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Паскаль тіліндегі графикалық процедуралар мен
функцияларды қолдана отырып оқушыларды программа құруға
үйрету.
Дамытушылық: Оқушылардың паскаль тілін оқытуда алған білімдерін
графикалық процедуралар мен функциялармен байланыстыра отырып дамыту
Тәрбиелік: Оқушыларды адамгершілікке, париоттыққа, ұқыптылыққа,
тәрбиелеу
Сабақтың түрі: практикалық сабақ
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын тексеру
3.Компьютермен жұмыс
4.Сабақты бектіу
5.Үйге тапсырма

Өткен материалды қайталау сұрақтары

* Турбо Паскальда графикалық мүмкіндікті қолдануға бола ма?
* Графикалық режиді қалай іске қосады?Экранда нүкте салатын процедура
қалай аталады?
* LineTo және LineRel процедурасының айырмашылығы неде?
* Шеңбер салу операторын ата?
* Arc процедурасы не үшін қолданылады?
* Эллипс салу операторының жазылу форматы қандай?
* Rectangle процедурасы не үшін қолданылады?
* Drowpoly процедурасының қызметі?
* OUTTEXT процедурасының атқаратын қызметі қандай?
* OUTTEXT OUTTEXTХУ(х,у,текст) процедурасындағы х,у – нені білдіреді?
* OUTTEXT және OUTTEXTХУпроцедураларының айырмашылығы қандай?
* SetTextStyle процедурасы қандай қызмет атқарады?
Компьютермен жұмыс
Деңгейлік тапсырма
1 – деңгей. Төмендегі суреттерді салуға жазылған программаның қатесін
тауып,
толықтырып
жаз
№1. UsesGraph, Crt;
Var GraphDriver, GraphMode:integer;
Begin ClrScr;
GraphDriver:=0;
InitGraph (GraphDriver,GraphMode,’);
If GraphResult <> 0 then
Begin Writeln; Writeln ;Halt;End;
Setbcolor(2) Setcolor(4)Cirkle (250,150,50);
Setfill style(1,3); floodfill(250,210,2); Setbcolor(14);
Line(250,50,175,225);line(175,75,325);
Readln;closeckapn; End.

№2. Uses Graph, Crt;
Var GraphDriver, GraphMode:integer;
Begin ClrScr; GraphDriver:=0;
InitGraph(GraphDriver,GraphMode,’’);
If GraphResult <> 0 then
Begin Writeln; Writeln;Halt;End;
Setbcolor(14); setcolor(6);
Line (150,100,170,300);lin(150,100,350,300);
Setbkolor(5); Circie(250,500,50);Flooclfill(250,200,5)
Srtfillstyle(3,4)
readln; end.

№3. Uses Graph, Crt; Var GraphDriver, GraphMode:integer;
Begin ClrScr; GraphDriver:=0;
InitGraph(GraphDriver,GraphMode,’’);
If GraphResult <> 0 then
Begin Writeln; Writeln;Halt;End;
setbcolor(1); setcolor(15);
Line (250,50,475,200);Line(200,50,25,300);
Setcolor(3);
Circle(250,200,100,);
Srtfill style(1,3) floodfill(250,200,3);
Readln; gloseckapk; end.

2 – деңгей. Төмендегі суреттерге программа құр.

3 – деңгей.
№1. Боялған тең бүйірлі үшбұрыштың ішіне боялған тіктөртбұрышты, ал оның
ішіне боялған шеңберді салуға программа құр.
№2. Боялған тіктөртбұрышты үшбұрышқа боялған іштей және сырттай шеңберлерді
салуға программа құр.
№3. Боялған тең трапецияға іштей шеңбер, ал оның ішіне тең қабырғалы
үшбұоыш салуға программа құр.

Сабақты бекіту сұрақтары
* LineTo және LineRel процедурасының айырмашылығ неде?
* Шеңбер салу операторын ата?
* Arc процедурасы не үшін қолданылады,
* Эллипс салу операторының жазылу форматы қандай?
* Rectangle процедурасы не үшін қолданылады?
* Settextstyle процедурасы қандай қызмет атқарады?

Үйге тапсырма:187 бет 7 – 8 тапсырма.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Компьютерлік желінің негізгі түрлері. Жергілікті
желілер.
Байланыс хаттамалары. Желіде жұмыс істеуге арналған жаңа ақпараттық
технологиялар.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға компьютерлік желінің түрлері:жергілікті желі,
Интернет желісі туралы түсінік беру. Байланыс хаттамалары мен желіде жұмыс
істеуге арналған жаңа ақпараттық технологиялармен таныстыру;
Дамытушылық: Компьютерлік желілер туралы түсінік бере отырып,
оқушылардың информатика пәнінен алған білімдерін толықтыру.
Сабақтың түрі: теориялық сабақ
Сабақтың барысы: 1.Ұйымдастыру
2.Үй тапсырмасын тексеру
3.Жаңа сабақты түсіндіру
4.Сабақты бектіу
5.Үйге тапсырма
Сабақты бекіту сұрақтары
* LineTo және LineRel процедурасының айырмашылығ неде?
* Шеңбер салу операторын ата?
* Arc процедурасы не үшін қолданылады,
* Эллипс салу операторының жазылу форматы қандай?
* Rectangle процедурасы не үшін қолданылады?
* Set textstyle процедурасы қандай қызмет атқарады?

Жаңа сабақты түсіндіру
Компьютерлік желінің негізгі түрлері
Компьютердің жүйелік блогында ішкі, сыртқы құрылғылармен байланыс
жасауға арналған арнайы тарақша қосқыш түріндегі порттар бар. Олар тізбекті
және параллель қосылатын болып екіге бөлінеді. Осы порттар арқылы әр түрлі
құрылғылар арасында ақпараттарды тасымалдауға болады. Егер екні немесе одан
да көп компьютерлерді порттары арқылы байланыстыратын болсақ бұл
компьютерлердің арасында ақпарат алмасу жұмысын жүргізуге мүмкіндік туады.
Осылай байланыстырылған компьютерлер тобы компьютерлік желі құрады.
Компьютерлік желі дегеніміз – ресуростарды (дискі, файл, принтер,
коммуникациялық құрылғылар) тиімді пайдалану мақсатында бір – бірімен
байланыстырылған компьютерлер тізбегі. Компьютерлік желілер масштабы мен
мүмкіндігі бойынша ерекшеленеді. Ең шағын желілер жергілікті деп аталады
да, компьютерді біріктіру үшін қолданылады.
Жергілікті желіден кейінгі орынды масштабы бойынша корпоративті
есептеуіш желілер алады. Бұл желілерді ірі мекемелерді, банктер мен олардың
филиалдары, сақтандыру компаниялары, бұқаралық ақпарат құралдары құрады.
Егер желі елдегі аймақтық масштабтағы компьютерлерді біріктіретін
болса, аймақтық есептеуіш желісі деп атайды. Мұндай желіде байланыс желісі
ретінде телефон байланысы, телефон тораптары немесе сымсыз байланыс серігі
қолданылады.
Егер қашықтағы компьютерлерді байланыстыру үшін телефон желісі
қолданылса, модем қажет болады.
Модем (МОдулятор/ДЕМодулятор сөздерінің қысқартылуы) – таратушы жағында
компьютердегі сандық сигналдарды үздіктелген аналогтық сигналдарға
айналдруды қамтамасыз ететін қабылдаушы жағында сигналдарды осыған кері
түрлендіретін құрылғы.
Модем арқылы көптеген дербес пайдаланушылар аймақтық және коммерциялық
желілерге, Интернетке қосылады. Сондай – электрондық поштаны пайдаланады,
конференцияларға қатыса алады.
Үлкен қашықтықты және пайдаланушыларды молынан қамтитын есептеуіш
желілер телекоммуникациялық есептеуіш желілері деп аталады.
Телекоммуникациялық желілер – ақпарат алмасу және оны өңдеуді бөлісу
желісі, ол өзара байланысқан жергілікті желілерден құралады. Мұндай
масштабтағы желілер аппаратттық, ақпараттық, программалық сияқты қоғамдық
ресуростарды ұжымдаса пайдалану мақсатында құрылады. Телекоммуникациялық
желіні пайдаланушыларының өздерінің қай жерде орналасқанына қарамастан
ақпаратты жедел түрде кез келген қашықтыққа жіберуге, сонымен қатар желіден
қажет мәліметті дер кезінде алуға мүмкіндігі бар.
Интернет – (ағылшынша Internet – желіаралық байланыс) бүкіл жер шары
бойынша ақпарат ағынын таратуды қамтамасыз ететін желілер жиынтығы.
Өзара байланыстырлыған миллиондаған компьтерден құралған, біртұтас
ақпараттық кеңістікті Интернет деп атайды.
Әр түрлі масштабтағы желілердің өзара біріктірілуі мүмкін. Мысалы,
кабельмен жалғастырылған мекемедегі жергілікті желі аймақтық желіге, ал әр
түрлі аймақтық желілер телефон джелісі арқылы байланыстырылуы мүмкін. Үлкен
қашықтықта желіаралық байланыс орнату қажет болғанда кабельдік желілерді
пайдалануға болмайды.Мұндай жағдайда телекоммуникация каналдары:телефон,
радио, релелік байланыс, талшықты – оптикалық байланыс, ғарыштық жасанды
серіктері арқылы байланыс т.б. қолданылады.
Әр түрлі желілерді түйістіру шлюз деп аталатын арнайы компьютерлер
немесе программалар арқылы қамтамасыз етіледі. Шлюздер бір желіден
қабылданғандеректер форматын басқа желідегі деректер форматына
түрлендіреді. Әр түрлі масштабтағы желілерді біріктіру нәтижесінде қалалар,
елдер және континенттер арасында өзара ақпарат алмасу мүмкіндігі беріледі.
Қорғану қызметін атқаратын шлюздік компьютерлер бранмауэрлер деп аталады.
Ауқымды желі немесе Интернет – адамзаттың ақпараттық технология саласындағы
жеткен жетістіктерінің бірі.
Интернет желісін алғашқы дүниеге келтіруге себеп болған 70 – жылдар
басында АҚШ қорғаныс инистрлігінің APRANET компьютерлік жүйесі болып
саналады. 1973ж. APRANET Англия мен Норвегия мемлекеттеріне байланыс
орнатып әлемдік кеңістікке шықты. Интернеттің кеңінен таралуына себеп 1982
жылы пайда болған ТСР/ІР хаттамася (протоколы) болды.
Жергілікті желілер
Жергілікті желі – саны шектеулі компьютерлерді біріктіру үшін
қолданылады. Компьютерлерді желіге қосу үшін компьютерден басқа
құрылғылар:желілік адаптер, кабель, концентратор (HUB) немесе коммутатор
(SWICH) қажет.
Желілік адаптер – компьютердің байланыс желісімен сәйкестендірілуін
қамтамасыз ететін құрылғы.
Коммутатор мен концентратор ақпарат алмасу сапасын жақсартады және
деректерді таратудың әр түрлі стандартын қолданатын желінің әр түрлі
бөліктерін біріктіреді.
Сонымен, жергілікті желі дегеніміз – бір – бірімен қатар орналасқан
компьютерді біріктіретін жүйелер (бір бөлмеде немесе бір ғимаратта, қатар
орналсқан компьютерлер).
Жергілікті желінің екі түрі бар: клиент – сервер және бір деңгейлі (бір
рангілі), яғни тең дәрежелі желі.
Сервер – ортақ пайдалануға арналған барлық ресуростарды қамтитын
компьютерлер. Ортақ ресуростарды пайдалану үшін сервер қосулы болуы қажет.
Серверге принтерлер, модем, ортақ қолданбалы программалар (мысалы,
электрондық пошта), факстер және т.б. қамтылған ресуростарды толығынан
қолдануға мүмкіндік береді. Бір деңгейлі желіде барлық жұмыс станциясы
қайсы бір мағына сында басқалары үшін сервер қызметін атқарады. Олар
ортақтастырылған желі ресуростарын бірден қолдана алады және ресуростарды
бөлуді бақылап отыратын қуатты ортақ сервер компьютер болмайды. Бір
деңгейлі желілердің маңызды ерекшелігі – онымен жұмыс істеу үшін арнайы
программалық жабдықтың қажеті жоқ.
Жергілікті желідегі компьютерлердің бір – бірімен геометриялық
байланысу тәсілі топология деп аталады. Байланыстыру топологиясының бірнеше
түрі бар:
1.Шина – барлық компьютерлер тізбекті түрде бір кабельге жалғанады.
2.Сақина топологиясы деп аталатын желі байланысында барлық компьютерлер
тұйық сақина түріндегі кабельге жалғанады.
3.Файлдық серверлерге негізделген желіде компьютерлер бір – бірімен
жұлдыз схемасы түрінде жалғанады.
4.Егер мекеме көп қабатты үйде орналасса, онда оның әр қабатындағы жеке
серверін байланыстыратын бүкіл мекемеге ортақ бір сервер беріліп, оны
ақшақар (снежинка) схемасы деп атайды, көбінесе осы топологияны пайдаланған
тиімді.
Жергілікті желінің қамтамасыз ету мүмкіндіктері:
- ақпараттың арнайы серверлерде сақталуы, бірнеше пайдалнушының қандай
да бір дерекпен жұмыс істеу;
- бірнеше пайдалнушыны қолданатын программалық жабдықтарды файлдық
дискілердің серверлерінде бір ғана данадан сақтау;
- электрондық пошта мен топтық жоспарлауды пайдаланатын
пайдаланушылардың ұжымдық жұмыс істеуі мен құжат айналымы;
- желілік принтерлерді бірлесіп пайдалану;
- Интернетке қосылу мүмкіндігі.
Ортақ деректер базасының каталогі, желілік ресурстар мен бірыңғай
қорғаныс саясатын бөлісудің орталықтандырылған тәсілі бар компьютерлр
тобының домен атауы болады.
Әрбір доменге жеке ат беріледі. Доменнің деректер базасы каталогі домен
бақылаушасында (контролер) сақталады. Әрбір доменде тек бір ғана негізгі
бақылаушы болады.

Байланыс хаттамалары. Желіде жұмыс істеуге арналған жаңа ақпараттық
технологиялар
Компьютерлер желіге қосылғаннан кейін бірінші рет іске қосылғанда
Windows 2000 Professional операциялық жүйе DHCP (Dynamic Configuration
Protocol) серверін іздейді. Мұндай типтегі серверлер компьютерлерг желіден
бірін – бірі оңай табу үшін адрес меншіктейді. Егер желіде DHCP сервері
болмаса, онда операциялық жүйе автоматты түрде қосылғаннан басқа
компьютерлерді анықтай алатын режімге ауысады. Мұндай механизмді IP –
адрестеу (Automatic IP – addressing) деп аталады.
Компьютерлердің бір – бірімен байланыс жасау ережесі желілік хаттама
деп аталады.
Хаттама (протокол) – екі компьютердің бір –бірімен қатынасуныңы
формалды ережелерінің жиынтығы.
Microsoft фирмасы мекеме ішінде жлімн жұмс істеу үшін TCP/IP қолдануды
ұсынады. NetWare сервері бар жергілікті желілерде пакеттерді желі бөліктері
және редиректор арасында маршрутизациялану мүмкіндігін беретін IPX/SPX
(Intеrnet Packet
Exchange/Sequeneed Packed Exchange) хаттамасы қолданылады.Microsoft
Фирмасының 3Com компаниясымен бірігіп құрған Point – to – Point Тunneling
Protocol (РРТР) хаттамасы Internet арқылы сенімді байланыс құру мүмкіндігін
береді.

Сабақты бекіту сұрақтары
*Компьютерлік желі дегеніміз не?
*Жергілікті желінің қызметі қандай?
*Корпоративті және аймақтық желлер деген не?
*Шлюз деп нені атайды?
*Желілік құрылғыға не жатады?
*Желілік адаптердің қызметі қандай?
*Интернетке қандай анықтама беруге болады?

Үйге тапсырма: 8.1 – 8.3 тақырыптарды оқу.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Ауқымды компьютерлік желі. Электрондық пошта.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға ауқымды компьютерлік желі, желідегі
серверлердің атқаратын қызметі, Интернет желісі,
электрондық пошта туралы түсінік беру. Интернеттен ақпарат іздеу және алу,
электрондық поштамен жұмыс істей білуге үйрету;
Дамытушылық:Оқушыларға интернетте ақпарат іздеу, электрондық
байланыспен
хабарды татату және қабылдау мүмкіндіктерін түсіндіре отырып алған
білімдерін толықтыру, ой - өрістерін дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы: 1.Ұйымдастыру
2.Өткен материалды қайталау
3.Жаңа сабақты түсіндіру
4.Компьютермен жұмыс
5.Үйге тапсырма
6.Сабақты бекіту
Өткен материалды қайталау сұрақтары
* Компьютерлік желі дегеніміз не?
* Жергілікті желінің қызметі қандай?
* Корпоративті және аймақтық желлер деген не?
* Шлюз деп нені атайды?
* Желілік құрылғыға не жатады?
* Желілік адаптердің қызметі қандай?
* Интернетке қандай анықтама беруге болады?

Жаңа сабақты түсіндіру
Ауқымды компьютерлік желі
Бір немесе бірнеше желілерді бір – бірімен өзара байланыстыру
желіларалық байланыс немесе ауқымды желі деп аталады. Ауқымды желі қала,
аймақ, ел, бүкіл Жершарын қамтуы мүмкін.
Көп жағдайда бағалы ақпараттар сақталатын мекемелердің компьютерлері
ауқымды желіге қосылғанымен сыртқы тұтынушылардың өз желілеріне қосылуына
рұқсат бере алмайды. Бұл жағдайда шлюздік компьютерлер қорғану қызметін
атқарады. Бұндай компьютерлер брандмауэрлер деп аталады. Осы компьютер
арқылы әкімшілік рұқсат еткен ақпарат ғана өтетін болдаы.
Миллиондаған компьютерлер байланысынан құралған ақпараттық кеңістікті
Интернет деп атайды. Интернеттің ең қарапайым анықтамасы желілердің желісі
деп аталады. Желідегі компьютерлердің Интернетке тұрақты қосылғандары мен
желінің басқа бөліктерімен өзара ақпарат алмасуға қатысушыларын серверлер
деп атайды. Серверлердің барлығы ТСР/ІР стандартты хаттамасын қолданады.
ТСР/ІР шын мәнінде бір ғана емес екі хаттама болып табылады.
ТСР – ақпаратты пакеттерге бөледі және қабылдаушыға қайтадан жинауға
жауап береді.
ІР- осы ақпараттардың желі арқылы берілуі мен адресатқа жетуін
басқарады.
ІР адрес келесі түрде жазылады. Мысалы, 198.137.240.100.
Компьютерді Интернетке қосу үшін оны тұрақты ІР адресі бар басқа
компьютермен байланыстыру қажет. Осындай байланыстыруға мүмкіндік беретін
арнайы мекемелер Интернет қызметін жеткізушілер немесе сервис –
проавайдерлер деп аталады. Мысалы: Nursat, S&Communications, Parasang,
Ducat, Қазақтелеком, Тарлан т.с.с. сервис – провайдерлер бар.
Интернеттің қызметтері
Интернет поштасы. Компьютерді Интернетке қосылған кез келген тұтынушыға
автоматты түрде электрондық пошталық адрес тағайындалады. Интернетк
қосылуға мүмкіндік беріп отырған сервер- компьютерде электрондық «пошталық
жәшік» құрылады. Әрбір адреске келіп түскен хабар осы жәшікте, сол адресат
сервермен нақты түрде қосылғанға дейін сақталады.
Телеконференциялар. Интернеттің бұл қызмет түрі поштаның дамуы
нәтижесінде пайда болған десе болады. Телеконференцияларды жаңалықтар тобы
деп те аталады.
World Wide Web (WWW) қызметі. Интернеттің ең қарапайым және өте кең
тараған қызмет түрі болып табылады. Көбінесе оны тек Web деп атайды.
Электрондық пошта да, телеконференциялар жүйесі де ақпарат алмасудың
кәдімгі жүйелері іспеттес. Өз пошталық жәшігіңізді ашып, біз оған келіп
түскен хабарламаларды көре береміз. World Wide Web қызметі интерактивті
түрде жұмыс істеуге арналған. Ол ақпараттарды жылдам іздеп табу және
керектісін жинау мүмкіндігін береді. World Wide Web қызметін пайдалануда
HTML «құжаттарының пішімі (мәтін пішімі)» және «гипермәтіндік
сілтемелер»деген негізгі екі ұғым бар.
HTML пішініндегі мәтіндік құжаттар. Компьютерлік желіде тасымалданатын
мәтіндік құжаттарды түрлендіре отырып пішімдеуге арналған арнайы тіл.
Электрондық түрде тасымалданатын Web – құжаттар басуға шығаруға емес, тек
экранда көруге арналған.
HTML – алдын – ала мүмкіндіктері белгісіз құрылғылар арқылы қарауға
арналған экрандық құжаттарды безендіруге арналған арнайы тіл. HTML тілінде
құжат құру программалауға ұқсас болып келеді. Құжаттың авторы әдеттегі
мәтін қаріптеріне арнайы кодтарды енгізеді. Оларды тег деп атайд. Құжатты
оқыған кезде оның мәтіні жазылған қаріп түрі мен мен оқытылатын терезенің
мөлшерінен тәуелсіз түрде азатжол терезенің ортасына ығыстырылып
тураланады.
Гипермәтіндік сілтемелер HTML тегтері құжат таралуға, экран фоны, яғни
реңі мен мәтін әріптерінің түсін басқаруға мүмкіндік береді. Тегтердің
көмегімен мәтін ішіне әртүрлі сурет енгізіп, олардың айналасына сөз жазу,
сондай – ақ парақтарды безендіруге болады. Осы әрекеттерді орындай отырып,
мазмұнды әрі тартымды Web – құжаты құру мүмкіндігі бар.
HTML тегтерінің ішінде гипермәтіндік сілтемелер құруға арналған арнайы
түрлері бар. Гипермәтіндік сілтеме дегеніміз мәтіннің немесе оның маңындағы
суреттік бейненің басқа Web – құжаттардың желілік адресімен байланысып
ерекшеленетін бөлігі. Әдетте гипермәтіндік сілтемелері бар сөз тіркестері
олардың астын сызу немесе басқа түске бояу арқылы ерекшеленіп тұрады.
Гиперсілтемелік мәтінге курсорды алып барса, оның түрі өзгереді. Сол
мезетте гипермәтіндік сілтемені нұсқап тұрып маустың сол жақ батырмасын
шертсе, басқа сервердегі немесе басқа құрлықта орналасқан компьютердегі Web
– параққа жылдам ауысу жүзеге асады.
Web – парақтар адрестері. Әрбір Web – парақтың өзі жеке Web – құжат
болып табылады. Бұл Web – парақтардың кәдімгі мәтіндік құжаттардан жазылу
пішімі өзгешелеу болады және олардың атауы HTМ деген жалғаумен жазылады.
Сондай – ақ әрбір Жер шарындағы компьютерде орналасқан файлдың адресін оны
іздеу жолы немесе электрондық адресі деп атайды.
World Wide Web – дегі ақпараттарды оқу. Кез – келген компьютерде HTML
пішімі түріндегі Web – құжат оқу үшін арнайы программа болуы керек. Мұндай
программаларды Web – ті көру құралдары немесе броузерлер деп атайды.
Web – құжаттарды оқуға арналған, өте кең тараған программаларға
NetScape Navigator және Enternet Explorer броузерлері жатады.
Интернеттен ақпарат іздеу. Гипермәтіндік сілтемелерді пайдалана отырып,
Интернеттің ақпараттық кеңістігіндегі бір Web – парақтан оның келесісіне
өтіп, оларды шексіз аралай беруге болады. Интернетте ақпарат іздеуге
арналған арнайы іздеу серверлері бар. Жалпы іздеу серверлерінің екі түрі
бар. Олар: іздеу каталогтары және іздеу индекстері.
Іздеу каталогтары ақпараттарды олардың тақырыбы бойынша іздеуге
арналған.
Іздеу индекстері алфавиттік көрсеткіш арқылы жұмыс істейді. Белгілі бір
сөзді немесе сөз тіркесін, яғни түйінді сөздерді енгізе отырып, сол термин
кездесетін құжаттарды жылдам іздеп табуға болады.
Электрондық пошта ( Electronic mail немесе қысқартылған түрде E – mail)
дұрыс көрсету керек. Пошталық адрес @ белгісімен бөлінген екі бөліктен
тұрады. Адрестің сол жақбөлігі – пайдаланушының жергілікті аты, ал оң жақ
бөлігі домен аты @ белгісі «ит» немесе «маймыл» деп аталады. Адрестің
жазылуы: school12 gim@ mail.ru болса, онда жәшік school12_gim доменінде
mail.ru деп те оқуға болады.
Әртүрлі операциялық жүйеде жұмыс істеуге арналған мүмкіндіктеріде
әртүрлі пошталық программалар бар. Олар: Microsoft Exchange, Outlook
Express, Microsoft Outlook, Internet Mail, Eudora, Exchange Mail т.б.

Компьютермен жұмыс
1. Желіде жұмыс істеу
2. Электрондық поштамен жұмыс

Сабақты бекіту сұрақтары

* Ауқымды желі дегеніміз не?
* Брандмауэрлер дегеніміз не?
* Интернетке қандай анықтама беруге болады.
* ТСР/ІР хаттамасы қандай қызмет атқарады.
* Провайдер дегенімз не?
* Серверлер деп қандай компьютерді айтады?
* Электрондық плшта дегеніміз не?
* Электронды поштаның кәдімгі поштадан қандай айырмашылығы бар?
* Телеконференциялар дегеніміз не? Ол қандай қызмет атқарады?
* Броузерлер дегеніміз не? Олардың атқаратын қызметі?
* E – mail адресі қандай элементтерден тұрады?
* Қандай пошталық программалар бар?

Үйге тапсырма: 8.5 – 8.6 тақырыптарды оқу.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Модульдің түрлері: таңбалық және вербальдық ақпараттық,
компьютерлік және компьютерлік емесмодельдер. Модельдеудің негізгі
кезеңдері.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларды «модель» ұғымымен таныстыру, модельдеудің
қажеттілігін, оның
пайдасын түсіндіру, модель түрлерімен, модельдеу кезеңдерімен таныстыру.
Статистикалық және динамикалық, ақпараттық, компьютерлік және компьютерлік
емес модельдер жөнінде түсінік беру.
Дамытушылық: Оқушыларға модельдер және модельдеу туралы түсінік бере
отырып ой – өрістерін, білім – білік дағдыларын қалыптастыру.
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жинақылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: теориялық сабақ
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Өткен материалды қайталау
3.Жаңа сабақты түсіндіру
4.Сабақты бекіту
5.Үйге тапсырма
Өткен материалды қайталау сұрақтары
* Ауқымды желі дегеніміз не?
* Брандмауэрлер дегеніміз не?
* Интернетке қандай анықтама беруге болады.
* ТСР/ІР хаттамасы қандай қызмет атқарады.
* Провайдер дегенімз не?
* Серверлер деп қандай компьютерді айтады?
* Электрондық плшта дегеніміз не?
* Электронды поштаның кәдімгі поштадан қандай айырмашылығы бар?
* Телеконференциялар дегеніміз не? Ол қандай қызмет атқарады?
* Броузерлер дегеніміз не? Олардың атқаратын қызметі?
* E – mail адресі қандай элементтерден тұрады?
* Қандай пошталық программалар бар?
Жаңа сабақты түсіндіру
Модель дегеніміз – нақты объектіні, процесті немесе құбылысты ықщам әрі
шағын түрде бейнелеп көрсету.
Модельдеу – объектілерді, процестерді немесе құбылыстарды зерттеу
мақсатында олардың (макетін) құру.
Әрбір адамның күнделікті іс - әрекетінде белгілі бір мәселені шешу
немесе кез келген жұмыс орындалмас бұрын оның санасында алдын ала оның
орындалу моделі жасалады. Мысалы, жолдан өту немесе дүкенге бару, сабақ оқу
т.б. әрекеттерді орындау алдында өз ойымызша жолдан қалай өту, қандай
жолмен бару, қай сабақтан бастап дайындалу сияқты іс - әрекеттер тізбегінің
моделі жасалады.
Модель – көрнекті түрде жазбаша жоспар, сызба ретінде жасалуы мүмкін.
Мұндай модель барлық уақыттта біздің ойымызда бейнеленетін прототип
болғанға дейін жасалады.
Бір объект (процесс, құбылыс) үшін әр түрлі жасалуы мүмкін. Модельдің
жасалуы зерттеу мақсатына және прототип жөнінде жинақталған мәліметтердің
көлеміне тәуелді болады.
Мысалы, жуық арада басқа қалаға қыдырып баратын болдық делік. Ол қала
туралы өзіміз білетін мәліметтерді жинақтап, ойымызды қорытып, қиялымызда
сол қаланың моделін жасай бастаймыз.Мұндағы мақсатымыз – басқа қаламен
танысу. Қаланы аралап келгеннен соң, толық мәлімет алғандықтан, ойымыздағы
модель өзгеруі мүмкін. Ал сол қаланың сәулетші жасаған моделі мүлде өзгеше
болады. Өйткені, оның мақсаты – үйлер мен ғимараттардың үйлесімді
орналасуы, құрылысы және оларды көркейтіпқайта жаңарту болып табылады.
Модель түрлері
Модельдерді қасиеттеріне қарай мынандай топтарға жіктейді:
1. Қолданылу аймағы
2. Модельде уақыт факторын ескеру
3. Білім саласына қарай топтау
4. Модельді көрсету тәсіліне қарай топтау
Қолданылу аймағына қарай модельдеу келесі түрде жіктеледі.
1. Оқу
2: Тәжірибелік
3. Ғылыми – техникалық
4. Ойын
5. Имитациялық
Оқу моделі - көрнекті оқу құралы, әр түрлі машықтандыруды, үйретуші
программалар түрінде болуы мүмкін.
Тәжірибелік модель – жобалау объектісінің кішірейтілген немесе өте
майда оюъектілер үшін олардың үлкейтілген көшірмесі болып табылады. Бұл
модельдер – объектіні зерттеу, қасиеттерін болжау, зерттеу мақсатында
қолданылады.
Ғылыми - техникалық модельдер – процестер мен құбылыстарды зерттеу
мақсатында құрылады.
Ойын моделдеріне - әскери, экономикалық, спорттық ойындар жатады.
Имитациялық модель – шын мәніндегі нақты объектін өте жоғары дәлдікпен
бейнелей алады.
Модельді уақыт факторына байланысты динамикалық және статистикалық деп
екі топқа жіктеуге болады.
Статистикалық модель деп объект жөнінде алынған ақпараттың белгілі бір
уақыт бөлігіндегі үзіндісін айтуға болады. Мысалы тіс емханасында дәл сол
уақыт мезетіндегі оқушылардың тістерінің жағдайы туралы мәлімет
береді:бастауыш сыныптағылардың сүт тісі, орта және жоғарғы буындағы
оқушылардың емделген, емделуге тиісті тістерінің саны т.б.
Динамикалық модель – уақыт барысындағы объектінің қасиеттерін өзгерісін
көрсету мүмкіндігін береді. Мысалы, жеке оқушының емханадағы түбіртек
кітапшасын динамикалық модель деп айтуға болады. Өйткені осы кітапша
бойынша жыл сайын олардың денсаулығындағы болып жатқан өзгерістерді анықтау
мүмкіндігі бар.
Үй салу кезінде оның іргетасының қабырғалары мен тіреулерінің үнемі
түсіп тұратын күшке шыдамдылығын тексеру керек. Бұл – үйдің статистикалық
моделі. Сондай – ақ дауылға, жер сілкінісіне т.б. уақыт факторларына
байланысты болатын өзгерістерді де ескеру қажет. Бұл мәселелерді
динамикалық модельге сүйене отырып анықтауға болады.
Модельдерді көрсетілу әдісіне қарай топтау
Модель
Материалдық
Ақпараттық
3. Таңбалық
Вербальдық

Компьютерлік Компьютерлік емес
Материалдық модельді басқа сөзбен заттық немесе физикалық деп айтуға
да болады. Олар түпнұсқаның геометриялық және физикалық қасиеттерін
көрсетеді. Материалдық модельдердің қарапайым мысалдарына балалар
ойыншықтарын алуға болады.
Ақпараттық модельді қолмен ұстап, көзбен көре алмаймыз. Себебі, олар
тек ақпараттарға ғана құрылады. Мұндай модельдер қоршаған ортаны ақпараттық
жағынан зерттеуге мүмеіндік береді.
Ақпараттық модель дегеніміз – объектіні, процестің, құбылыстың
қасиеттері мен күйін сипаттайтын ақпарат жиынтығы және сыртқы әлеммен өзара
байланыс болып табылады.
Таңбалық және вербальдық ақпараттық модельдер
Вербальдық модель дегеніміз – ойша немесе әңгіме түрінде жасалған
ақпараттық модель.
Таңбалық модель деп арнайы таңбалармен, яғни кез келген жасанды тіл
құралдарымен көрсетілген ақпараттық модельді айтады.
Көрсету түріне қарай ақпараттық моделді мынадай топтарға жіктеуге
болады:
Геометриялық модель – графикалық пішіндер мен көлемді конструкциялар.
Ауызша модель – иллюстрацияны пайдаланып, ауызша және жазбаша
сипаттаулар.
Математикалық модель–объект немесе процестің әр түрлі параметрлерінің
байланысын көрсететін математикалық формулалар.
Құрылымдық модельдер – схема, графиктер мен кестелер т.б.
Логикалық модель – ой қорытындысы мен шарттарды талдау негізге алынған
іс - әрекеттерді таңдаудың әр түрлі нұсқалары көрсетілген модельдер.
Арнайы модельдер – ноталар, химиялық формулалар.
Компьютерлік және компьютерлік емес модельдер
Тарату тәсіліне қарай модельдер компьютерлік және компьютерлік емес
болып бөлінеді.
Компьютерлік модель деп программалық орта іске асатын модельдерді
айтады.
Кез келген жұмысты қолға алмас бұрын, берілгені мен соңғы нәтиже және
орындалатын іс - әрекет кезеңдерін айқындап алу қажет. Модельдеу кезінде
бастапқы зерттелетін объект – прототип болады. Ол шын мәнінде бар немесе
жобаланатынын объект(процесс) болуы мүмкін.
Модельдеудің соңғы кезеңі шешім қабылдау болып табылады. Күнделікті
тұрмыста адам әр түрлі шешім қабылдайды. Демек, модельдеу арқылы зерттелген
модельдің жаңа объектісін құруға, бар объектіні жақсартуға немесе қосымша
ақпарат алуға болады.
Модельдеудің енгізгі кезеңдері есептің қойылу шарты мен мақсатына қарай
анықталады. Модельдеудің жалпы кезеңдерін келесі төменнен көруге болады.
Бірақ, модельдеу шығармашылық процесс болғандықтан, бұл кезеңдердің кейбір
блоктары болмауы немесе жақсартылуы, ал бірқатары толықтырылуы мүмкін.
1 – кезең.Есептің қойылуы 2 – кезең. Модельді
құру
Есептің берілгені Ақпараттық
модель
Модельдеу мақсаты Таңбалық модель
Объектіні талдау Компьютерлік
модель
3-кезең.Компьютерлік эксперимент 4 – кезең. Модельдеу нәтижесін
талдау
Модельдеу жоспары Нәтиже мақсатқа
Нәтиже мақсатқа

Модельдеу технологиясы сай келеді
сай келмейді
Жалпы алғанда еспеп дегеніміз – шешілуге тиісті мәселе болып табылады.
Есептің қойылымнда берілген бастапқы мәліметтермен қатар мақстаны анықтау
және объектіні немесе процесті талдау анық көрсетілуі қажет.
Шығарылуы: 1 – кезең. Жазықтықтағы үш нүкте арқылы үшбұрыш сызу сол
нүктелердің орналасуына байланысты болады. Сондықтан үш нүкте қалай
орнлаласқан кезде үшбұрыш сызуға болатындығын анықтау керек. Мысалы:келесі
суретте көрсетілгендей а), ә) жағдайларында берілген үш нүкте арқылы
үшбұрыш сызуға болмайды, үш нүкте бір түзудің бойында жатады;ә)жағдайында
үш нүктенің координаталары бірдей; б)үшбұрыш құрылады. Сонымен модельдеудің
мақсаты үшбұырш төблерінің координаталары қандай болған кезде үшбұрыш
құрылатынын анықтау. Объектіні талдау мақсаты үшбұрыш құрылған жағдайда сол
үшбұрыштың қандай болатындығын анықтау болып табылады.
2 – кезең. Модель ұру. 1. Ақпараттық модель құру мақсатында қандай
ақпаратпен жұмыс атқару керектігін анықтау қажет. Біздің жағдайымызда
жазықтықта орналасқан үш нүктенің координаталары берілуі тиіс.
Координаталара міндетті түрде сандық мән арқылы беріледі, яғни олардың типі
бүтін немесе нақты болуы мүмкін. 2. Үш нүктенің координаталарын сәйкес
(х1,у1), (х2,у2), (х3, у3) деп белгілейік. Сонымен, ақпарат сөз түрінен
таңбалық белгілеуге көшірілді. Енді оны таңба түрінде де жазуға да болады.
Алынатын нәтижені де таңба түрінде, мысалы үшбұрыш құрылады дегенді «1», ал
құрылмайды дегенді «0» арқылы белгілеуге немесе сөз арқылы жазуға да
болады.
3 – кезең. Компьютерлік модель құру және алгоритм анықтау үшін
үшбұрыштың құрылу шартын жазу және құрылған жағдайда оның түрін анықтау
керек. 1. Жазықтықта үш нүкте бір түзудің бойында жататын жағдайды
қарастырайық. Оны аналитикалық жол арқылы, яғни ұқсас үшбұрыштардың
қабырғаларының пропорционалдық қасиеті арқылы анықтауға болады.
М1М2А және М1М3В үшбұрыштарының ұқсастық шартынан төмендегі қатынасты
жазуға болады:
|M2|/|M1|=|B3|/|B1| немесе y2-y1/x2-x1=y3-y1/x3-x1.
Демек, үш нүктенің бір түзудің бойында жату шарты:егер екі төбесі бір
нүкт бойында орналасса, онда 0/0=у3-у1/х3-х1 (1, а – сурет), ал үш төбенің
бір нүктесінде орнласса, онда 0/0=0/0 (1, ә - сурет) зерттеу қажет
етілмейді.
(у2-у1)(х3-х1) =(у3-у1)(х2-х1).
Бұл шартты программа арқылы тексеру өте оңай. Яғни алгоритмдік тілде:
онда нәтиже: =«үшбұрыш құрылмайды»;
әйтпесе нәтиже: «үшбұрыш құрылады» бітті.
4 – кезең. Жоғарыда қарастырылған модельге және оған сәйкес алгоритмге
Паскаль тілінде программа құрып төбелерінің координаталарын әр түрлі мәндер
беріп, тәжірибе жүргізейік:
program ysb;
label 5;
const n=3;
var x:array [1..n] of real;
y:array [1..n] of real;
a,b,c,r:real; i:integer;
begin
writeln (‘координатасын енгізу’);
for i=1 to n do
read (x[i], y [i]);c:=sqr(x[2]-x [1])+sqr(y[2]-y [1]);
a:= sqr (x[3] -x [2])+ sqr (y[3] -y[2]);
b:= sqr (x[3] -x [1])+ sqr (y[3] -y[1]);
writeln (‘a=’, a:8:3, “:4, ‘b=’,b:8:3,’:4,c’ ,c:8:3);
if(x[3] -x[1])* (y[2] -y[1])<> (x[2] -x[1])* (y[3] -y[1]) then
writeln (‘үшбұрыш құрылады’)else
writeln (‘үшбұрыш құрылмайд’);goto 5;
if a=b+c then writeln (‘үшбұрыш тікбұрышты’)else
if a writeln (‘үшбұрыш доғал бұрышты’);
5: end.
5 – кезең. Программа орындалғандағы нәтиже есептің дұрыс жауабын
көрсетеді.
Сабақты бекіту сұрақтары
* Модель дегеніміз не?
* Модельдің өмірдегі нақты объектіден немесе процестен қандай
айырмашылығы бар?
* Модельдеу деген не?
* Модельді қандай топтарға жіктеуге болады?
* Статистикалық модель мен динамикалық модельдің айырмашылықтары
қандай?
* Материалдық модель дегеніміз не?
* Ақпараттық модель дегеніміз не?
* Вербальдық модель дегенімізне?
* Таңбалық модель дегеніміз не?
* Көрсету әдісіне қарай модель қандай топтарға жіктеледі?
* Компьютерлік модельдеу не үшін қажет?

Үйге тапсырма: Сынақ жұмысына дайындық.

САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Графика. Компьютерлік желілер. Модельдер және модельдеу

түрлерінен
өткенді қайталау.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Графика. Компьютерлік желілер. Модельдер және
модельдеу түрлерінен оқушылардың алған білімдерін тексеру.
Дамытушылық: Сынақ жұмысын алу барысында оқушылардың ойлау қабілетін,

ой - өрістерін, білі – білік дағдыларын дамыту;
Тәрбиелік: Оқушыларды тиянақтылыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: сынақ жұмысы
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Сынақ жұмысын тапсыру
3.Сынақ жұмысын талдау
4.Үй тапсырмасын беру

Сынақ жұмысы
І – нұсқа
1. Паскаль тілінде Графикалық режимге ауысу процедурасы
А) DRIVERS Ә)USES GRAPH Б) INITGRAPH В)
DETECT
2. Суреттің ағымдағы түсін беретін функция
А) MOVETO Ә) CLEAR VIEW PORT Б) DETECT GRAPH В)
SETCOLOR
3. Ағымдағы фонның түсін беретін функция
А) SETBKCOLOR Ә) SETGRAPH PALETTE Б) SETFILLPATTERN В) SETCOLOR
4. Тұйық облыстың ішін бояу.
А) FLOODFILL Ә) GETGRAPH PALETTE Б) SETFILLPATTERN В)
SETCOLOR
5. LINE (х1,у1,х2,у2: integer) процедурасының қызметі...
А) түзу сызық сызу Ә) төртбұрыш сызу б) шеңбенр сызу в)
доға сызу
6. Эллипс доғасын сызу процедурасын көрсетіңіз:
А) FillEllipse (x,y:integer;XR,YR:word) Ә) Ellipse
(x,y:integer;B1,B2,RX,RY:word)
Б) Pbielice (x,y:integer;B1,B2,R:word) В) Sector
(x,y:integer;B1,B2,XR,YR:word)
7. Arc (x,y:integer;B1,B2,R:word); процедурасының қызметі...
А)іші боялған эллипс сызу Ә)доға сызу
Б)эллипс доғасын сызу В)шеңбердің іші
боялған доғасын сызу
8. Outtext (Tex : String); процедурасының қызметі...
А) экранға текст шығару Ә) берілген
позициядан бастап текст шығару
Б) шығарылған текстің стилін орнату В) шығарылған текстің
символдарының мөлшері
9. SetTextStyle (Font;word;Direction;word;CharSise:word);
процедурасының
қызметі...
А)экранға текст шығару Ә)берілген
позициядан бастап текст шығару
Б)шығарылған текстің стилін орнату В)шығарылған текстің
символдарының мөлшері
10. Бағдарламаларды, құжаттарды, принтерлерді бірігіп пайдалану үшін
бір – бірімен
байланыстырылған компьютерлер тобы...
А) Компьютерлік желі Ә) Компьютерлік байланыс Б) Жалпы желі В)
Интернет
11. Компьютерлік желілер неше топқа бөлінеді және қандай?
А) 2, қарапайым және күрделі Ә) 3,
жалпы,жергілікті,қосымша
Б) 2, жергілікті және жалпы В) 3, қарапайым, күрделі,
жергілікті
12. Топология түрлері
А) шина,сақина,броузер,жұлдыз Ә) шина,сақина,жұлдыз,домен
Б) шина,броузер,домен,ақшақар В)
шина,жұлдыз,сақина,ақшақар
13. Компьютерлік желі арқылы хабарлама жөнелту және қабылдау тәсілі –
А)Интернет Ә)электрондық пошта Б)Модем В)Сервер
14. Компьютердегі HTML пішімі түріндегі Web – құжаттарды оқуға
арналған программа
А)Броузерлер Ә)Бранмауэр Б)Провайдер В)
Web парақтары
15. Саны шектеулі компьютерлердің байланысы қалай аталады?
А)Интернет Ә)Компьютерлік желі
Б)Ауқымды желі В)Корпоративтік желі
16. Компьютерлік желіде тасымалданатын мәтіндік құжаттарды түрлендіре
отырып
пішімдеуге арналған арнай тіл
А) ТСР/ІР Ә) Pascal Б) Web
В) HTML
17. … дегеніміз – нақты объектіні, процесті немесе құбылысты ықшам әрі
шағын түрде
бейнелеп көрсету
А) Модельдеу Ә) Модель Б) Прототип
В) Шешім қабылдау
18. Модельдің қасиеттеріне қарай топталуы
А) статистикалық және динамикалық
Ә) материалдық және ақпараттық
Б) оқу, тәжірибе, ғылыми – техникалық, ойын, имитациялық
В) компьютерлік және компьютерлік емес
19. Объект жөнінде алынған ақпараттың белгілі бір уақыт бөлігіндегі
үзіндісін… модель
деп айтады.
А) статистикалық Ә) динамикалық Б) таңбалық
В) вербальдық
20. Вербальдық модель дегеніміз не?
А) Арнайы таңбалармен, яғни кез келген жасанды тіл құралдарымен
көрсетілген ақпараттық
модель
Ә) Уақыт барысындағы объектінің қасиеттерінің өзгерісін көрсету
мүмкіндігін беретін модель
Б) Ойша немесе әңгіме түрінде жасалған ақпараттық модель
В) Программалық орта көмегімен іске асатын модель
21.Тарату тәсіліне қарай модельдер қандай топтарға бөлінеді?
А) компьютерлік және компьютерлік емес Ә) статистикалық және
динамикалық
Б) материалдық және ақпараттық Б) вербальдық және
таңбалық
22.Объектінің, процестің, құбылыстың қасиеттері мен күйін сипаттайтын
ақпарат жиынтығы және сыртқы әлеммен өзара байланыс қандай модель болып
табылады?
А) компьютерлік Ә) статистикалық Б) материалдық В)
ақпараттық
23.Компьютерлік модель дегеніміз -
А)алдын ала нәтижелері белгілі болатын бастапқы мәліметтердің жинағы
Ә)программалық орта көмегімен жүзеге асатын модель
Б)иллюстрацияны пайдаланып, ауызша және жазбаша сипаттаулар
В)графикалық пішіндер мен көлемді конструкциялар

ІІ – нұсқа
1. Графикалық режимнен шығу
А) CLOSEGRAPH Ә) GETGRAPH Б) SETFILLPATTERN В)
SETCOLOR
2. Ағымдағы фонның түсін беретін функция
А) SETBKCOLOR Ә) SETGRAPH PALLETE Б) SETFILLPATTERN В)
SETCOLOR
3. Паскаль тілінде Графикалық режимге ауысу процедурасы
А)DRIVERS Ә)USES GRAPH Б)INITGRAPH
В)DETECT
4. Bar(x1,y1,x2,y2:integer) процедурасының қызметі...
А)түзу сызық Ә)боялған тік төртбұрыш сызу Б)шеңберлер сызу
В)доға сызу
5. RecTangle (х1,у1,х2,у2); процедурасының қызметі...
А)түзу сызық сызу Ә)шеңбер сызу Б)тік төртбұрыш сызу
В)паралепипед
6. Доға сызу процедурасын көрсетіңіз.
А)Ellipse (x,y:integer;B1,B2,RX,RY:word) Ә)Pbielice
(x,y:integer;B1,B2,R:word)
Б)Sector (x,y:integer;B1,B2,XR,YR:word) В)Arc
(x,y:integer;B1,B2:word)
7. Ellipse (x,y:integer;B1,B2,RX,RY:word); процедурасының қызметі...
А)эллипс доғасын сызу Ә)доға сызу
Б)эллипс доғасын сызу В)шеңбердің іші боялған
доғасын сызу
8. Outtextху (х,у: integer ;Tex:String); процедурасының қызметі...
А) экранға текст шығару Ә)берілген
позициядан бастап текст шығару
Б) шығарылған текстің стилін орнату В)шығарылған текстің
символдарының мөлшері
9.Экранға текст шығару процедурасын көрсетіңіз
А) Outtext (Tex:String) Ә)Outtextху
(х,у: integer ;Tex:String)

Б)SetTextStyle(Font;Direction;CharSise)В)SetUserCharSize(MultX.DivX.MultY.Di
vY)
10. Ресуростарды тиімді пайдалану мақсатында бір – бірімен
байланыстырылған
компьютерлер тізбегі...деп аталады.
А)Бранмауэр Ә)Желілілік адаптер Б)Провайдер
В)Компьютерлік желі
11. Жергілікті желі –
А) ресуростарды тиімді пайдалану мақсатында бір – бірімен
байланыстырылған
компьютерлер тізбегі
Ә) әр түрлі масштабтағы желілердің өзара біріктірілуі
Б) саны шектеулі компьютерлердің байланысы
В) өзара байланыстырылған миллиондаған компьютерден құралған,
біртұтас
ақпараттық кеңістік
12. Жергілікті желідегі компьютерлердің бір – бірімен геометриялық
байланысу
тәсілі не деп аталады?
А) броузер Ә) топология Б) сервер В) шлюз
13. Электрондық пошта дегеніміз не?
А)Компьютердегі HTML пішімі түріндегі Web – құжаттарды оқуға арналған
программа
Ә)Дестелердің желі арқылы берілуі мен олардың адресатқа жетуі
Б)Бір немесе бірнеше желілерді өзара байланыстыру
В)Компьютерлік желі арқылы хабарлама жөнелту және қабылдау тәсілі
14.Броузерлер дегеніміз не?
А)Компьютердегі HTML пішімі түріндегі Web – құжаттарды оқуға арналған
программа
Ә)Дестелердің желі арқылы берілуі мен олардың адресатқа жетуі
Б)Бір немесе бірнеше желілерді өзара байланыстыру
В)Компьютерлік желі арқылы хабарлама жөнелту және қабылдау тәсілі
15.Мәтіннің немесе оның маңындағы суреттік бейненің басқа WEB –
парақтардың
желілікі адресімен байланысып, ерекшеленгене бөлігі
А)жаңалықтар тобы Ә)маршрутизатор
Б)гипермәтіндік сілтеме В)байланыс құру
16.Сервис – провайдерлер дегеніміз не?
А)Интернеттен телефон желісі бойынша қызмет жеткізуші
Ә)Интернет қызметін беретін ұйым
Б)Пошталық жәшік
В)Домендік атауын сандық түрлендіруді қамтамасыз ететін сервер адресі
17.Объектілерді, процестерді немесе құбылыстарды зерттеу мақсатында
олардың
моделін құру... деп аталады.
А) прототип Ә) модельдеу Б) зерттеу В)
программалар
18. Оқу, тәжірибелік, ғылыми – техникалық, ойын, имитациялық модельдер
модельдердің несіне байланысты жіктелуі?
А) уақыт факторына Ә) көрсетілу
әдісіне
Б) тарату тәсіліне В)
қасиеттеріне
19.Көрсетілу әдісіне қарай модельдерді топтау
А) компьютерлік және компьютерлік емес Ә) статистикалық
және динамикалық
Б) материалдық және ақпараттық В)
вербальдік және таңбалық
20. Геометриялық модель дегеніміз не?
А) алдын ала нәтижелері белгілі болатын бастапқы мәліметтердің
жинағы
Ә) программалық орта көмегімен жүзеге асатын модель
Б) иллюстрацияны пайдаланып, ауызша және жазбаша сипаттаулар
В) графикалық пішіндер мен көлемді конструкциялар
21.Ақпараттық модельдер қандай топтарға бөлінеді?
А)компьютерлік және компьютерлік емес Ә)статистикалық және
динамикалық
Б)материалдық және ақпараттық В)вербальдік және
таңбалық
22.Алдын ала нәтижелері белгілі болатын бастапқы мәліметтер жинағы не
деп
аталады?
А) тест Ә) тестілеу Б)
модель В) модельдеу
23. Динамикалық модель дегеніміз не?
А)алдын ала
А) алдын ала нәтижелері белгілі болатын бастапқы мәліметтердің жинағы
Ә) уақыт барысындағы объектінің қасеттерінің өзгерісін көрсету
мүмкіндігі
Б) иллюстрацияны пайдаланып, ауызша және жазбаша сипаттаулар
В) графикалық пішіндер мен көлемді конструкциялар
Тест жауаптары
|І - нұсқа | ІІ – нұсқа |

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

|
Б
В
А
А
А
Ә
Б
А
Б
А
Б
В
|
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23 |
А
А
Ә
В
Ә
Б
А
Б
А
В
Ә |
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12 |
А
А
Б
Ә
Б
В
А
Ә
А
В
Б
Ә |
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23 |
В
А
Б
Ә
Ә
В
Б
В
В
А
Ә | |

Үйге тапсырма: 9 сыныпта өткенді қайталау.
САБАҚ ЖОСПАРЫ
«Бекітемін»

________________

Оқу ісінің меңгерушісі

«___________» ________20 ж
Пән аты: Информатика
Класы: 9 «А», 9 «Б», 9 «В», 9 «Г»
Сабақтың тақырыбы: Алгоритмдеу. Паскаль программалау тілі. Компьютерлік
желілер,
модельдер бойынша өткенді
қайталау . Қорытынды, қайталау.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушылардың Алгоритмдеу, Паскаль программалау тілі,
Компьютерлік желілер, модельдер бойынша алған білімдерін тексеру;
Дамытушылық: Оқушылардың ойлау қабілетін, білім – білік дағдыларын
дамыту
Тәрбиелік: Оқушыларды тиянақтылыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: қорытынды, қайталау сабағы
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру
2.Өткен материалдарды қайталау
3.Сабақты бекіту
4.Үйге тапсырма

Өткен материалды қайталау сұрақтары

* Алгоритм дегеніміз не? Бұл сөз қайдан шықты? Алгоритмнің негізгі
қасиеттерін ата?
* Алгоритмді өрнектеу, жазу тәсілдері дегеніміз не?
* Алгоритмдерді графиктік түрде кескіндеу ерекшеліктері қандай?
* Блок-схема дегеніміз не?
* Транслятор дегеніміз не?
* Меншіктеу командасының құрылымы қандай, ол қалай жазылады?
* Алгоритм мен программаның қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары
бар?
* Сызықтық алгоритм дегеніміз не?
* Тармақталу алгоритмі мен циклдік алгоритмнің айырмашылығы қандай?
* Паскаль тілі қай жылдардан бастап қолданыла бастады?
* Паскаль тілінде программа неше бөліктен тұрады?
* Тілдің алфавиті нелерден тұрады?
* DIV және MOD функциялары не үшін қолданылады?
* Программада әрбір жолдан кейін қандай тыныс белгі қойылады?
* Программа қандай оператормен басталады?
* Программаның негізгі бөлігі қандай түйінді сөзбен басталып, қандай
сөзбен
аяқталады?
* Идентификатор дегеніміз не?
* Жиым дегеніміз не?
* Мәліметтердің типі дегеніміз не?
* Паскаль тілінде стандартты функциялар қалай жазылады?
* Меншіктеу операторы қандай қызмет атқарады?
* Оператор дегеніміз не, олар қандай топтарға жіктеледі?
* Енгізу және шығару операторларының атқаратын негізгі міндеттері
қандай?
* Var операторының қызметі қандай?
* Const операторының қызметі қандай?
* Readln операторының қызметі қандай?
* Writeln операторының қызметі қандай?
* Құрылымдық операторларға қандай операторлар жатады?Олар неше топқа
бөлінеді?
* Қарапайым және құрылымдық операторлардың айырмашылығы неде?
* Құрама оператор деп қандай операторды айтамыз?
* Паскаль тілінде жақша дегеніміз не?
* Шартты оператордың қандай түрелері бар?
* ІҒ операторының жалпы жазылу түрі қандай?
* Таңдау операторы не үшін пайдалынылады?
* Case операторының жалпы жазылу түрі қандай?
* Цикл дегеніміз не?Циклдік алгоритмнің неше түрі бар?
* Программаның нәтижесін қалай көреміз?
* Repeat және While операторының айырмашылығы неде?
* For операторының жазылу үлгісін көрсет?
* Символдық программаға қалай енгізіледі, олар қандай типте болуы
тиіс?
* ASCII кодтары дегеніміз не, ол қандай интервалда беріледі?
* Символдық мәліметтерге қандай операциялар қолдануға болады?
* Литерлік шамалармен қандай операциялар орындалады?
* Тіркестік өрнектер дегеніміз не?
* Тіркестік айнымалының ұзындығы қалай анықталады?
* Саналатын және шектеулі тип дегеніміз не?
* Сызықтық және тіктөртбұрышты кестенің айырмашылығы қандай?
* Жиым деп нені айтамыз?
* Қарапайым және күрделі типтерді қалай ажыратамыз?
* Массив элементтерінің орны қалай анықталады?
* Индекс дегеніміз не, оларға қандай талап қойлады?
* Массив элементтерімен индекстерінің типтері қандай болуы мүмкін?
* Айнымалылар мен тұрақтылар дегеніміз не?
* Программаның нәтижесін қалай көреміз?
* Құрылымдық программалау дегеніміз не?
* Қандай негізгі логикалық құрылымдар бар?
* Қосалқы программа дегеніміз не?
* Процедура деп нені атайды?
* Функция дегеніміз не?
* Бейнемонитор қандай құрылғы?
* Пиксель дегеніміз не?
* Бейнеадаптер қандай құрылғы?
* GRT модулінің қызметі қандай?
* Драйвер деп нені атайды?
* Курсорды экранның кез келген нүктесіне қалай көшіреміз?
* Мәтіндік режимде экранда қалай терезе құруға болады?
* Экранды немесе экран бетіндегі бір жолды қалай тазартуға болады?
* Экрандағы мәтін жолдары арасына жаңа жол енгізу үшін не істеу керек?
* Турбо Паскальда графикалық мүмкіндікті қолдануға бола ма?
* Графикалық режимді қалай іске қосады?
* Экранда нүкте салатын процедура қалай аталады?
* LineTo және LineRel процедурасының айырмашылығы неде?
* Шеңбер салу операторын ата?
* Arc процедурасы не үшін қолданылады?
* Эллипс салу операторының жазылу форматы қандай?
* Rectangle процедурасы не үшін қолданылады?
* Drowpoly процедурасының қызметі?
* OUTTEXT және OUTTEXTXY процедураларының айырмашылығы неде?
* SetTextStyle процедурасы қандай қызмет атқарады?
* Жергілікті желінің қызметі қандай?
* Корпоративті және аймақтық желілер деген не?
* Модемнің қызметі қандай?
* Шлюз деп нені атайды?
* Желілік құрылғыға не жатады?
* Желілік адаптердің қызметі қандай?
* Ауқымды желі дегеніміз не?
* Брандмауэрлер дегеніміз не?
* Интернетке қанда анықтама беруге болады?
* ТСР/ІР хаттамасы қандай қызмет атқарады?
* Электрондық пошта дегеніміз не?
* Іздеу каталогтары, іздеу индекстері қалай сипаттауға болады?
* Модель дегеніміз не?
* Модельдің өмірдегі нақты объектіден немесе процестен қандай
айырмашылығы
неде?
* Модельдеу деген не?
* Модельді қандай топтарға жіктеуге болады?
* Статистикалық модель мен динамикалық модельдің айырмашылықтары
қандай?
* Материалдық модель дегеніміз не?
* Ақпараттық модель дегеніміз не?
* Вербальдық модель дегеніміз не?
* Көрсету әдісіне қарай модель қандай топтарға жіктеледі?
* Компьютерлік модельдеу не үшін қажет?

Үйге тапсырма: 9 сыныпта өткенді қайталау
-----------------------

-----------------------
Программа тақырыбы

блок

Операторлар

Меншіктеу операторы

Енгізу-шығару операторы

Басқару операторы

Функция мен процедураларды анықтау операторлары

шарт

begin

оператор

end