Қазақ тілінде

Тақырыбы: Қазақ тілінің заңдылықтары – математикада.
Мақсаты:
- қазақ тілі мен математика пәндерінің ережелері мен заңдылықтары,
олардың құрылысы мен түрлері арасындағы байланыстарды зерттеу;
- математика пәніне қызығушылықтарын арттыру;
- қазақ тілін құрметтеуге тәрбиелеу, ұлттық сана-сезімдерін дамыту;
Міндеттері:
- математикалық сауаттылықты дамыту;
- пәнаралық байланысты қолдану арқылы оқушылардың математика пәніне
қызығушылықтарын арттыру;
- оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге қалыптастыру;
- ізденімпаздыққа, өздігінен білім алуға ұмтылдыру;
Өзектілігі:
- қазақ тілі пәні ережелерімен салыстыра отырып, математикалық
анықтамалар мен теоремаларды, символдарды есте сақтауға қалыптастыру;
- оқушылардың ғылыми-шығармашылықпен жұмыс жасауларына бағыт беру;
«Математика» сөзі грек тілінде «білім, ғылым» дегенді білдіреді.
Олай болса
ежелгі заманнан-ақ математикалық білім ғылымдықтың жоғарғы дәрежесі ретінде
қабылданған екен. Сондықтан да математика барлық ғылымдардың негізі, күре
тамыры ретінде қарастырылады. Математика әлемде болып жатқан түрлі
құбылыстар мен жаңалықтарды дұрыс қабылдап, түсінуге көмектеседі.
Барлық пәндер сияқты математика пәнін оқып-үйренудің алдына қойған
мақсаты бар екені айқын. Ол – тек қана есеп шығара білу емес. Есеп шығару
не үшін қажет, оны қалай есте сақтауға болады, математика қайда
қолданылады, т.б. сұрақтарға жауап беру үшін оның басқа пәндермен қандай
байланысы бар екендігін ойланып көрейік.
Италияның ұлы суретшісі, физик Леонарда да Винчи «математикалық
ғылымдардың бірі қолданылмаған және математикамен еш байланысы жоқ
ғылымдарға еш сенім жоқ» деген болатын. Шындығында да, қай пәнді алсақ та
математикасыз елестету мүмкін емес. Мысалы, география сабағында нүктенің
координатасын, ауа температурасын, ылғалдылықты, т.б. табуда математикалық
есептеулер қолданылса, химия сабағында кез келген тәжірибені жасау үшін
оның мөлшерін анықтап, реакция теңдеуін жазуда математикалық сауаттылық
ауадай қажет. Сол сияқты қандай да бір жаңа терминдер мен ұғв\ымдарды
енгізгенде оның тарихына мән беріледі. Ал математиканың теориялық бөлімін
дұрыс ұғынып, оны өз ойыңмен жеткізу үшін әдеби тіл байлығың мен сөздік
қорың жеткілікті болуы шарт.
Мынадай сұрақ тууы мүмкін: қазақ тілі мен математиканың арасында
қандай байланыс бар? Мен осы сұрақтарға жауап іздеп, екі пән арасындағы
мынадай байланыстарды сараладым.
Қазақ тілінде: Математикада:
Әріптер – 42 Цифрлар – 10
Сөздер жиыны – шексіз. Сандар жиыны – шексіз.
Әріптерді көреміз, жазамыз. Цифрларды көреміз, жазамыз.
Дыбыстар – дауысты, дауыссыз. Сандар – нақты, жорамал.
Дауысты дыбыстар-ашық, қысаң; Сандар – оң, теріс, нөл саны;
жуан, жіңішке; бүтін, бөлшек;
еріндік, езулік; рационал,
иррационал, т.б
Сөйлемнің түрлері(айтылуына қарай): Сөйлемнің түрлері (айтылуы мен
мағынасына қарай):
хабарлы, сұраулы, лепті; аксиома, анықтама, теорема.

Сөйлемнің түрлері (құрылысына байланысты) немесе өрнек:
жай, күрделі; жалаң, жайылма; санды, әріпті, рационал,
иррационал, атаулы, құрмалас, т.б.
тригонометриялық, т.б.
Бөлімдері:
фонетика – тіл дыбыстарының ерекшелігін, арифметика – натурал сандар
және оларға амалдар қолдануды
үйретеді;
синтаксис-сөз тіркесі мен сөйлемдердің алгебра – әріпті өрнектер мен
теңдеу,
лексика – сөздің мағынасын; теңсіздіктерді шешу, функциялардың
морфология – сөз құрамын; қасиеттері т.б. зерттейді;
пунктуация – тыныс белгілерінің анализ – жоғарғы математика негіздерін
емлесін т.б. зерттейді. геометрия – жер бетіндегі
өлшеу жұмыстарын жүргізіп,
фигураладың қасиеттерін
зерттейді;
Тригонометрия – үшбұрыштар қасиеттерін оқып-үйренуге арналған
геометрияның бөлімі;т.б.
Тыныс белгілері: Математикалық белгілеулер:
- . , ! ? ; : «», т.б. +, -, ≤, × ,
Қысқарған сөздер:
БҰҰ, БАҚ, ҚазМҰУ, ҚР, т.б. ЕҮОБ, ЕКОЕ, ММЖ, Д(у), Е(у), т.б
Қысқарған сөздерді тасымалдауға Дәреженің негізі мен дәреже
болмайды. Көрсеткішін, тригонометриялық функциялардың аты мен
аргументін,үшбұрыштардың
белгісі мен атауын, т.с.с
тасымалдауға болмайды.
Антонимдер – қарама-қарсы мағыналы Қарама-қарсы мағыналы сөздер оң және

сөздер. Мысалы ақ-қара, жоғары-төмен, тері сандармен белгіленеді.
ұзын-қысқа т.б.
Синонимдер – айтылуы әр түрлі, бірақ мағынасы бірдей
Мысалы: батыр, ержүрек, қаһарман; – бұрыштың белгіленуі;
А . Оқылуы: А нүктесі а түзуіне тиісті; А нүктесі а түзуінде
жатады, а түзуі А нүктесі
арқылы өтеді.
Шеңбер үшбұрышқа сырттай сызылған немесе үшбұрыш шеңберге іштей
сызылған деген сөйлемдер бір
ғана мағынаны білдіреді.
Омонимдер – жазылуы бірдей, айтылуы әр түрлі
Мысалы «түс» сөзі а) мезгілді білдіреді; (-1;7) – нүктенің
координаталары,
ә) етістік- аттан түсу; (-1; 7) – сан аралығы
б) ұйқыдағы адамның түс көруі т.с.с
Шартты бағыныңқылы сөйлем: Тура және кері теоремалар:
(2 бөлімнен тұрады: (2 бөлімнен тұрады:
басыңқы, бағыныңқылы) шарты, қорытындысы)
Мысал: 1)Егер көктем келсе, онда Мысал: 1)Егер екі түзу параллель болса,
құстар жылы жақтан қайтады. онда үшінші түзумен қиғанда пайда болған ішкі
айқыш бұрыштар тең болады.
Егер құстар жылы жақтан қайтса, Егер екі түзуді үшінші түзумен қиғанда
онда көктем келгені. пайда болған ішкі айқыш бұрыштар тең болса, онда екі
түзу параллель болады.
Бұл мысалдарда сөйлемнің екі бөліктерінің сөйлемдегі қызметтерінің
орындарын ауыстырғаннан сөйлемнің мағыналары тура болады. Ал кейбір сөйлем
мен
теоремаларға кері сөйлемдер тура бола бермейді. Мысалы:
2) Егер күн ашық болса, онда мен 2) Егер екі бұрыш вертикаль болса
киноға барамын. онда олар тең болады.
Егер мен киноға барсам, онда күн Егер екі бұрыш тең болса, онда олар
ашық болады. вертикаль болады.
Соңғы сөйлем екі жағдайда да әр уақытта орындала бермейді. Өйткені күннің
ашық
болуы менің киноға баруыма тәулді емес. Сол сияқты тең бұрыштар тең бүйірлі
үшбұрыштың табанындағы бұрыштары болуы мүмкін.
Әрине, қазақ тілі мен математиканың байланысын бір ғана мақалаға
сыйғызу
мүмкін емес, екі пән арасындағы заңдылықтар мұнымен ғана шектеліп қалмайды.
Математикадағы сандар сыры мен оның халық педагогикасындағы маңызы, мақал-
мәтелдердің математикалық мағыналары бөлек зерттеуді қажет етеді. Мен бұл
зерттеуімде тек екі пәннің кейбір құрылымдық байланыстарына ғана тоқталдым.