Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі

МАЗМҰНЫ

Кіріспе.....................................................................
...............................................3

І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Қазақ отбасындағы рухани-адамгершілік
тәрбие........................................5
2.2 Өзін-өзі тану-рухани тәрбие көзі
................................................................12
2.3 Қазақ отбасы тәрбиесіндегі мәдени
құндылықтар.....................................17

ІІ. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
2.1 Қарттарға қамқорлық жасайық
(Тәрбие сағатының сценарийі.)
..................................................................20

ІІІ. Қорытынды
............................................................................
....................23

Қолданылған әдебиеттер
............................................................................
....24

КІРІСПЕ

Мақсаты: Бүгінгі таңда XXI ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат
ұрпаққа тәлім-тәрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын
айқындап, педагогика ғылымында ұлттық сананы қалыптастыру көкейкесті
мәселелердің бірі болып отырғаны анық. Сондықтаы келешек ұрпақты ұлттық,
халықтық тұрғыдан тәрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің
негізгі бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан
- 2030» халыққа жолдауында былай деп жазылған: «Толық өркениетті ел болу
үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан
кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн».
Олай болса, басты мақсат - жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық
құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу.
Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға
тәрбиелеу үшін:
- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;
- жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш
сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;
- ана тілі мен дінін , оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін,
рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;
- жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық
мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты
мақсатқа жетеміз.
Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді:
ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды
жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар,
нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және
олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы.
Ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды,
еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие - ел
болашағы.
Міндеті: Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте
қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани
мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып,
салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны
арқылы жетіп отыр. Сонымен бірге ұрпақ тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани
дамуына байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-
Фараби, Қожа Ахмет Йассауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт
Қашқари, Асанқайғы, т.б. қазақ ақын- жырауларының мұраларынан, билер мен
шешендердің тәлімдік сөздерінен көреміз.[17,26]
Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын, мәдениетін түсіне алады.
Өз халқына деген сүйіспеншілігі, өзінің туған жеріне өз халқы өмір сүретін
ортаға деген сезіммен ұласып жату керек. Халықтық әдет-ғұрып, салт-
санасының байлыҒы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін
қалыптастырады.
Зерттеу объектісі: Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері
оның халықтық педагогика мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген.
Көне заманнан-ақ қазақ халқында жазбаша педагогикалық еңбек жазып
қалдырмаса да білгір педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған. Олар өз
көзқарастары мен әрекеттерінде белгілі-бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып,
халықтың мұраттары мен арман-тілектеріне сүйеніп отырған.
Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық,
экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында
аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты жетілген азамат
тәрбиелеу болды. Отбасындағы дене тәрбиесінің мақсаты бала денесін дамыту,
денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру және күн тәртібін дұрыс
ұйымдастыруға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу болды. Сондай-ақ қазақ
отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл ой тәрбиесі деп есптелінеді. Ақыл-
ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорымен
қаруландыру, негізгі ойлау операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен
дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешіледі. Қазақ халқында ерекше
кұрметтелетін адамшылдық қасиеттің бірі - ар болып есептеледі. Ары бар
адамда намыста, әділдікте, адамгершілік пен имандылықта болары сөзсіз.
Өзектілігі: Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған
кезден-ақ, ағайын туысты, нағашы жұртын, ата-тегін, руын, ел жұртын
білдіруге ерекше көңіл бөлген. «Жеті атасын білу» заң болған. Ата-
бабаларымыз өз тегінің шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан.
«Жеті атасын білмеген ер жетім»,«Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын
жер» деген аталы сөз содан қалса керек. Баланың өзі шыққан тегін білуі оның
азаматтық, елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырады деп
есептеген. [5,20]
Отбасы мүшелері балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын
жаттатып қана қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, өнегелерін үлгі етіп
отырған. Әрі сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен.
Қазіргі медицина ғылымы дәлелдегендей, жеті атаға дейін қыз алыспай қанның
тазалығын, яғни ұлттың таза болуына әкеледі екен, екіншіден, қазақ ұрпағы
жеті атасына дейін араласып, ынтымағы бір болсын деген болса керек. Мектеп
қабырғасында тәрбиеленіп жатқан жас ұрпақтарға осы ұлттық тәрбиені сіңіріп,
оның ерекшелігін терең білуге, құрметтеуге, үйретуге тиіспіз.
Қазақ халқының салт-дәстүрінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі аса зор,
мәні үлкен. Ендеше құрметті ата-аналар, ұстаздар оқушыларымызға білім беру
барысында ұлттық салт-дәстүрлерді пайдалану олардың ұлттық рухты
қалыптастыруға мол үлесін қоспақ.

2.1 Қазақ отбасындағы рухани-адамгершілік тәрбие

Адамгершілік тәрбиесі жастардың қоғамға, отбасына, еңсе, білімге,
Отанға, жер бетіндегі бейбітшілікке қатынасын қалыптастырады. Осы заманғы
адамгершілік тәрбиесі жекелеген бағыттарға емес, адамгершілік құндылықтарға
негізделеді.
Адам - ең әуелі адамгершілігімен, парасатының биіктігімен көрікті.
Мәдениеті жоғары адам айналасындағылармен қарапайым қарым-қатынаста болады.
Адамгершілік тәрбиесі оқушыларды адамгершілік ұғымы, принциптері,
мінез-құлық нормалары жайындағы біліммен кемелдеңдіреді. Оқушылар оларды
оқып үйренумен шектелмей, оқу, тәрбие, еңбек процесінде іске асырғанда
адамгершілік олардың сеніміне айналады. [3,34]
Адамгершілік қатынастар моральдық нормалармен өлшенеді. Моральдың
негізгі міндеті - адамның мінез-құлқын тәрбиелеу, осы арқылы олардың
бойында әдеп сақтау қатынастарын қалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы
қатынасты реттеу.
Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың моральдық сенімдерін, жағымды мінез-
құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастырады.
Адамгершілік тәрбиесінің теориялық мәселелері Әл-Фараби, Ыбырай, Абай, т.б.
еңбектерінде кеңінен қолданыс тапқан.
Әл-Фараби "Адам өз өмірінің қожасы, сондықтан өз бағытын өзі жасауы
керек. Ол не нәрсеге де ұқыптылықпен қарап, жиған-тергенін орынсыз шашпай,
кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсат мүдделері жөнінде достарымен
ғана бөлісіп отыруы керек. Осылайша өмір сүрген адамның ғана ар-ожданы таза
болады" деген.
Абай адамгершілік, әдептік нормалары жайында көптеген пікірлер
қалдырды.
Абайдың бірінші қоятын талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу,
сыпайы мінезді, жақсы құлықты, әділетшіл, шыншыл болу. Әдепсіз, арсыз,
байлаусыз, сұрамсақ, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман
мінездер мен әдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары
санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады .
Абайдың қоятын екінші талабы - тұрақтылық, "Қылам дегенін қыларлық, тұрам
дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі,
қайраты бар болсын" дейді.
Үшінші талабы - әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті - дүниені белсене
құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі.Ақын
мейірімділік қасиетке терең мән береді (төртінші қара сөзі).[6,27] Қазақ
халқы – мәдени бай мұрасы, өзіне біткен табиғи ерекшелігі бар, сергек ой,
сезімтал жүрек, дәстүрлі тәрбие, әдіс-тәсілдері бар халық. Қазақ
топырағында туып, білім алған, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырған ұлы
тұлғалар: Әбу Насыр Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари,
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров,
М.Сералин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Көбеев, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, тағы
басқа ойшыл ғалымдар мен ақындар ғылымның әр саласы мен әдебиеттің,
мәдениеттің дамуына игі ықпал жасады.
Тәлім-тәрбие берудің басты саласының бірі - ұлтжандылық, халқы үшін
адал қызмет ету. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш екендігін терең
сезінген ежелгі қазақ ақын-жыраулары, ойшылдары өз шығармаларына осы
тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп, халықты елі үшін жанын пида
етуге, жастарды елжандылық рухта тәрбиелеуге баса көңіл бөлді. Мысалы,
ХҮП-ХҮШ ғасырда өмір сүрген жырау, қолбасшы батыр, қоғам қайраткері
Ақтамберді Сарыұлы:
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айқайлап
Дұшпаннан көрген қорлықтан
Жанды жүрек, қан қайнап.,
Ел-жұртты қорғайлап
Өлімге жүрміз бас байлап,-деп елінің бас бостандығы үшін жаумен жан
аямай, кескілесе күресуге шақырады.
XIX ғасырда өмір сүрген Д.Бабатайұлы жігерсіз адамнан ерлік іс
шықпайтындығын, ерік-жігердің, қажыр-қайраттың елі үшін күрестегі маңызын
былай деп суреттеді:
Ер қолынан іс келмес, Жігерім болса жетем де,
Сарбаздайын тайсалмай. Еліме барып ел болам.
Буынып белін бекінбей, Жігерсіз болсам жетесіз,
Зердесі жігер қайнамай... Қойын жайып құл болам...
Жастарды ұлтжандылық рухта тәрбиелеу XIX ғасырдағы қазақтың ақиық
ақыны, жауынгер жыршысы Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын
алады. Ол жастарды ерлікке, отансүйгіштікке, ар-намысты қорғауға,
адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа адал қызмет
ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға, әділет үшін, халық
үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы сөздер өрнектеледі. [1,30]
Махамбет, Ақтамберді, Шал, т.б. ақын-жыраулар шығармасында ерекше сөз
болатын ерлік, Отанын, елін, жерін жаудан қорғай білушілік, отбасы, ауыл-
аймақ, ел намысын қорғау жолында жан аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді
дәріптей отырып, жастардың бойына ұлтжандылық пен гуманистік қасиеттерді
сіңіре аламыз.
Профессор М.Ғабдуллин өзінің "Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес"
еңбегінде "Бүгінгі жастарды ұлтжандылық рухта тәрбиелеуде ақын-жыраулардың
өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені нақ. [24,29]
Мұндағы тәрбиелік мәні бар әңгімелер жастарға жат емес. Халықты сүй,
халық үшін ерлік еңбек ет, ел-жұртқа қорған бол деушілік қазіргі күнде
ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мәнді сөздер. Сондықтан бұлардың
ішінен жастарымызды тәрбиелеуде әсер ететіндерін таңдап алып, орнымен
пайдалана білсек, нұр үстіне нұр болар еді" дейді. Осы тұрғыдан алғанда
қазақтың ұлы ойшылдарының кемеңгерлік ой-пікірлерін оқу-тәрбие ісінде
орынды пайдалана отырып, оқушы-жастарды ұлтжандылыққа тәрбиелеу - әрбір
тәрбиеші ұстаздық басты парызы. Әскери ұлтжандылық тақырыптарына ой
толғаған жауынгер жазушы, тәлімгер педагог Б.Момышұлы жас жауынгерлерді
ерлік, ұлтжандылық, Отанын, елін, жерін сүю, ұлттар достығына тәрбиелеу
қажеттілігін өз шығармаларының арқауы етті. Ол ұлттың дәстүрді,
елжандылықты жастардың қанына сіңіруде мақал-мәтелдердің, батырлар
жырларының, терме-толғаулардың мәніне тоқталады.
Ал жауынгер жазушы, фольклорист ғалым, Кеңестер Одағының Батыры Мәлік
Ғабдуллин өзінің "Менің майдандас достарым" еңбегінде сұрапыл соғыстың бір
толастаған кезінде тар окопта Ер Сайын, Ер Қосай, Қобыланды жырларын өзінің
майдандас достарына әңгімелеп беру арқылы қазақ жастарын ерлікке қалай
рухтандырғанын баяндайды.
"Ерлік тәрбиеден туады" деп Бауыржан атамыз айтқандай, өзінің бар
саналы өмірін жас ұрпақты оқыту-тәрбиелеу ісіне жұмсаған, қазақ халқының
прогрессивті, педагогикалық ой-пікірлерін қалыптастырып, ұлт мектебінің
іргетасын қалаушылардың бірі - қоғам қайраткері, белгілі жазушы, аудармашы,
ағартушы-демократ С.Көбеевтің өмірі мен педагогикалық мұрасын саралап
қарастырсақ, оның жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиеттерді
қалыптастырып, оларды ұлтжандылыққа баулуда еткен еңбегінің мол екенін
байқаймыз. [2,43]
Жеткіншек ұрпақты тәрбиелеуге қажетті негізгі адамгершілік қасиет,
С.Көбеевтің пікірінше, ұлтжандылық болып табылады. " Туған елін сүю сезімі
туа біткен сезім болып табылмайды, оны адамға табиғат тарту етпейді.
Елжандылықты қоғам мен жекелеген адамдар бойына сіңіріп, дамытып, тиісті
деңгейге көтереді. Отбасы мен мектеп жастарды асқақ ұлтжандылық сезімге
тәрбиелеуге тиіс" - дейді ол.
С.Көбеев жастарды елжандылыққа тәрбиелеуде география, жаратылыстану,
тарих пәндерінің маңызын атай келіп, оқушыларды елжандылық пен ерлікке
тәрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану керектігін, әсіресе,
өлкетану мұражайларына және туған өлкедегі тарихи жерлерге саяхатқа апару,
еңбек және соғыс ардагерлерімен кездесу кештерін өткізіп отыру істерімен
бірге мәдени-әдеби мұраларды да тиімді пайдалану керек дейді.
С.Көбеев баланың өз Отаны үшін қажетті азамат болып қалыптасуында ата-
ананың алатын орны мен атқаратын мәнін зор бағалап, отансүйгіштік тәрбие
негізі ана тілі екенін терең түсіндіре білді.
Оның пікірінше, жас ұрпаққа білім беру өз ана тілінде жүргізілуі
керек. Барлық ақыл-ойын, күш-жігерін аянбай жұмсап, өз өмірінің жарты
ғасырдан астамын мектепте өткізген С.Көбеев халықтар достығы жолында
жалынды жаршы бола білді, жастарды туған халқын құрметтеуге тәрбиеледі.
Еліміз егемендік алып, мемлекет ретінде қалыптасты. Экономикадағы,
саяси-әлеуметтік, ғылым салаларындағы жетістігіміз мақтануға тұрарлық. Осы
жетістіктер аясында жас ұрпақта Отанын сүюге, ол үшін аянбай қызмет етуге
тәрбиелеу - әр педагогтың басты міндеттерінің бірі.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамды бөлігі – отаншылдық (патриоттық)
қасиеттер. Патриоттық сезім және ұлттық құндылықтарды құрметтеу арқылы
Отанға деген сүйіспеншілік артып, оның қуатты, тәуелді болуы үшін
жауапкершілікті сезіну пайда болады.
"Патриот" деген сөз, гректің раітів - отан деген сөзі, ең бірінші рет
1789-1793 жылдары Француз төңкерісі кезінде қолданылды. Монархияға қарсы
күресіп революцияны қорғаушыларды патриоттар деп атады.
В.И. Даль сөздігінде: Патриот -отанын сүйіп, оның қуатын арттырушы,
отаншыл - деп жазылса, басқа сөздікте "патриот-отанын сүюші, өз халқына
берілген, ол үшін жанын қиып, отан қорғау үшін ерлік көрсететін адам" -
делінген. [4,26]
Философия сөздігіндегі "патриотизм - Отанды сүю, оған берілгендік,
оның өткені мен болашағы үшін мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға ұмтылу".
Педагогикадағы анықтамасы: адамгершілік сапа, Отанға берілуді қажетсіну,
оны сүю және адалдық көрсету, оның даңқын сезіну, рухани байланысын сезіну,
ар-намысын қорғау, қуаты мен тәуелсіздігіне іс жүзінде үлес қосу.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлтаралық экономикалық және рухани
байланыстардан көрінеді. Адам басқа ұлт өкілдерін құрметтейді, оның тіліне,
ұлттық әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне тіл тигізбейді. Патриотизм
ұғымына енетіндер:
- адамның туған жерін сүйіп, өз халқының тілін құрметтеуі, Отанының
мүддесін қорғау, азаматтың көрсетуі және Отанға адалдықты сақтау;
- елінің әлеуметтік және мәдени салаларда жеткен жетістіктеріне мақтану;
- оның ар-намысын, еркіндігі мен тәуелсіздігін қорғау;
- өткен тарихын, халқының әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін құрметтеу, Отан
игілігі үшін еңбек ету.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мазмұнына енетіндер:
- әр түрлі елдердің және ұлттардың халқын құрметтеу;
- басқа халықтардың тілін, әдет-ғұрыптарын және салт-дәстүрлерін сыйлау;
- басқа халықтардың рухани өмірі мен мәдениетіндегі жетістіктерге оң баға
беру;
- олармен жақсы қарым-қатынаста болу. [13,28]
Патриотизм мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін
істелетін тәрбие жұмыстары.
Бұл аса аяулы сезімдерді балалардың бойына ұялата білудің жолдары көп
болғанымен, төрт саласына тоқталсақ:
- Халқымыз баланың жақсы, жаман болуы оның жаратылысынан деген қағиданы
келтірді. Шындығында бала әке, шешесінің бір-біріне деген таза сезімінен
жаралуы, ана құрсағында ортаның, үлкендердің, қоғамның ықпалында дамып
жетілуі, ана бауырында уызына тойып, ана сөзінің үніне бағынып өсуі,
жаратылысының дұрыстығы.
• Баланың ата-анасымен, өскен ортасымен ана тілінде қарым-қатынасқа түсуі.
• Бала өзінің әке-шешесі, ата-бабасы өсіп-өнген жерінде өсуі, туған-тұрған
жерінің қадір-қасиетін, табиғат сырын терең ұғынып, болашақты жалғастыратын
ұрпақ екендігін сезініп өсуі, өз өлкесінің суын, нуын қастерлей білуі,
ұғынуы. Баланың туған халқының елдік, ұлттық тарихын білуі, оның ащы-тұщы
кезеңдеріне мән беріп өсуі.
Жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуде ұлттық сана мен мінез
ерекшеліктерінің орны ерекше. Ұлттық тәрбие жүйесінің негізі ретінде Мұхтар
Шахановтың мына бір өлең жолдарында жырланған төрт ана, төрт құндылық, төрт
негізді ұсынамыз.
"Тағдырыңды тамырсыздық індетінен қалқала
Әр адамнан өз анасынан басқа
жебеп тұрар, демеп тұрар арқада
Болу керек құдіретті төрт ана:
Туған жері - түп қазығы айбыны,
Туған тілі — сатылмайтын байлығы.
Туған дәстүр, салт-санасы-тірегі,
Қадамына, шуақ шашар үнемі
Және туған тарихы еске алуға қаншама
Ауыр әрі қасіретті болса да
Төрт анаға жағдай жасай алмаған
Пенделердің басы қайда қалмаған
Төрт анасын қорғамаған халықтың
Ешқашанда бақ жұлдызы жанбаған.
Қасиетті бұл төрт ана - тағдырыңның тынысы,
Төрт ана үшін болған күрес - күрестердің ұлысы.
Ұлттың қадір-қасиет дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып,
біздің заманымызға дейін жетіп отыр. Халқымыздың рухани бейнесін әдебиет,
өнер, ғылым, мінез-құлық, ұлттық сезім, әдет-ғұрыптар, т.б. бейнелейді.
Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік, қонақ
жайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың асыл, абыройлы қасиеттерін
жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ету үшін, әрбір тәрбиелі ұстаз, халық
педагогикасын, салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты
терең білуі қажет. [27,40]
Жетілген мінез-құлық үш нерсенің - жүректің, ақылдық және қолдың
бірлігі мен келісімі. Бала өз жүрегін тыңдауға үйренсе, жүрегінің айтқанын
істейтін болса, өмірден өз орнын табады. Адам баласының өмір тәжірибесінде
қалыптасқан үлкендерге құрмет көрсету ізеті өшпес дәстүрге айналған. Қорыта
келе, адамгершілік тәрбиесін мына сызбадағы құрамды бөліктерден көруге
болады.
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері мен мазмұны және
негізгі бағыттарын алып қарастыратын болсақ:
Халықты азаматтық, гуманистік рухта тәрбиелеу. "Ел боламын десең,
бесігіңді түзе". М.Әуезов. Адамгершілік тәрбиеде гуманистік рухта тәрбме
берудің бір негізі-діни рухтық тәрбие болып табылады. Дінге көзқарас
өзгеруіне байланысты елімізде жер-жерлерде діни медреселер ашылып,
балаларды имандылыққа баулуда игілікті іс-шаралар іске аса бастады. Жалпы
білім беретін орта мектептерде діни-рухтық тәрбиеден хабардар ете бастауға
болады. Балалардың жасына, білім дәрежесіне қарай діни-моральдық ахуалмен
таныстыратын, балалар бойына адамгершілік, мейірімділік, болашаққа сенім,
тазалық пен пәктік сияқты қасиеттерді түсіндіретін хадистерді үйрете беруге
болады.
Мұхаммед пайғамбардың хадистерін, мұсылмандықтың бес парызын, Халифа
Алтайдың "ғылымхалын", Абайдың "Қара сөздеріндегі" діни рухтық идеяларды
және қасиетті Құранның сүрелерінен бала қабылдауына сай лайықтарын үйрете
беру артық емес. Мұғалім молда не діни лауазымды кісілермен кездесулер
ұйымдастырып, діни-рухтық тәрбие сағаттарын жүргізе беруіне болады. Діни-
рухтық тәрбиенің ең негізгі мақсаты - баланың өзіне сенімін қалыптастыру,
өзін-өзі тәрбиелеуге баулу. [21,41]
Қыздар тәрбиесі. Қыз бала қай халықта болмасын әдемілік пен
әдептіліктің, сұлулық пен іскерліктің символы. Халқымыз қыз психологиясы
ерекшелігін түсіне білген. Отбасы, әке-шешесі, аға-жеңгелері, бойжеткен
қызын жібектей мінезімен, уыздай тәтті қылығымен, іскерлік-ұқыптылығымен,
сыпайы-салмақтылығымен, әдепті-ізеттілігімен көргісі келген. Оларды
кішкентайынан көздің қарашығындай сақтап, жаны мен арының таза, мінезінің
жайсаң болуын қадағалап отырған, олардың мінездерінің өзгеретіндігін ескере
отырып, "қырық үйден тыю" керектігін үнемі ескеріп отырған. [25,56]
Сұлулық пен сымбаттылықты, шеберлік пен іскерлікті қажетсінетін үй
ішілік еңбекке (кесте тігу, өрнек, кілем тоқу) көркем сөз, ән-күй, айтыс
секілді өнерге баулуды-бойжеткен тәрбиесінің басты міндеті санаған.
Халқымыздың ұлттық дәстүрінің бір ерекшелігі - ақыл-кеңесті жас ұрпақ
санасына, әсіресе қыз балаға тұспалдап,астарлап жеткізу. Мысалы, "Келінім
саған айтам, қызым сен тыңда". Қыз тәрбиесінде-күш көрсету, қорқыту
тәсілдерінен бойды аулақ ұстап, мәпелеу, сендіру, үлгі өнеге әдістеріне
ерекше мән берген.
Әдепті қыз үсті-басын таза ұстап, сәнді киінуге, айналадағыларға қарап
бой түзеуге тырысады, шаш күтімі, тіс күтімі сияқты кісіге ажар беретін
косметикалық-гигиеналық талаптарды сақтайды.
Жақсы мінезге қыз бала жастайынан үйренсе ғана ол бойға қонымды
болады. Мінез-құлық тәлімі, бойжеткеннің мінез-құлқы, психологиясы туралы
жазылған, жақсы ақыл-кеңестер беретін кітаптар: Ж.Байжанова "Қызым саған
айтам"(Алматы, 1985 жыл); А.Хрипкова, Д.Колесов "Ұл өссе, қыз өссе"(Алматы
1988 жыл); И.Қарақұлов "Қырық сұрақ" (Алматы, 1985 жыл) жарыққа шықты.
Қыз абыройы - болашақ отбасының, босағаның беріктігіне қатысты
мәселе."Қыздың жолы жіңішке" деп, оның абыройын сақтауын қатаң қадағалап
отырған. Қыз баланың абыройы оның ақыл-парасатына, инабаттылығына,
махаббатты жоғары бағалауына байланысты. Әр әке-шеше, туған-туысқан, бауыр
өз қыздарының абыройлы болуына ерекше мән беріп, қадағалайды, әсіресе қыз
тәрбиесіне анасы жауапты. Халқымыз бойжеткен қыздың алдына келешектегі
өмірлік міндеттерін қойып, орындап отыруды қыздың абыройы деп санаған.
Олар: ізетті болу, әсем киіну, әкені күту, шешені сыйлау, дөрекі
сөйлемеу, қабақ шытпай жүру, үлкендердің алдынан кесіп өтпеу, ұқыпты болу,
өсек айтпау, ұрпақ тәрбиесінен хабардар болу, ұлт дәстүрлерін құрметтеу,
ана тілін ардақтау, орынсыз сөз айтпау, арқан, жіп есе білу, сиыр сауа
білу, кілем тоқып, кесте тіге білу, т.б. секілді мінез-құлықтық қасиеттер
мен дағды икемділіктері. Отбасында, бала бақшасында, мектепте, көпшілік
орындарда қыз абыройын тәрбиелеу баршамыздың міндетіміз.
Отбасы өміріне даярлау Әр халықтардың дәстүр-салтындағы келін
түсіріп, қыз ұзату, баланы үйлендіріп, ұрпақ жалғастыру мәңгілік құбылыс.
Осы заманға лайықтап, өткеннің мұрасын байыптап жастарды жұбайлық өмірінің
дұрыс басталуына бағыт-бағдар беру -қоғам мен мектептің, ата- ананың,
бүгінгі тыныс-тіршілігіміздің маңызды шаруасы.
Бұл мәселеде халықтың ақыл-ойын, болмысын, арманын, тәлім-тәрбиесін
Абайдан терең ұғындырған ақын болған емес. Сондықтан да Абай идеясына
тоқталғанды жөн көрдік.
Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайлық өмірге баулуда мына мәселелерге
назар аударды. [6,15]
• Адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар
таңдауда тәрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбексүйгіш адамгершілігі мол таза
жүректі адаммен бас қосу. Жастың шақ адам өмірінің ең қызық ең мағыналы, ең
жауапты шағы, оның басты ерекшелігі, алданғыш көңіл, албырт сезім, сенгіш
жүрек, батыл әрекет, қызыққа құмар, қызылға өш, өткінші дәурен екендігі.
• Жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қаракетіне төселу
-адамшылықтың басталу шағы, оны дұрыс бастау қажет. Отбасын құру бақыты екі
адамның тілек-мүддесінің бірлігі, жастар өз бақытының қожасы, мұны берік
дәстүрге айналдыру олардың өз қолдарында.
Абай келешегіне үміт еткен жастарды жұбайлық өмірге алдын ала
даярлықпен баруына ерекше мән береді. Отбасындағы тіршіліктің барлық жай-
жапсарын, жетістік-кемістігін олардың алдарына жайып салып, жақсысын
үйреніп, жаманынан жиренуге шақырды.

2.2 Өзін-өзі тану-рухани тәрбие көзі

Адамгершілік-рухани тәрбиелеудің қажеттілігін қазірден-ақ байқауға
болады. Бүгінгі күні бүкіл әлем жалпы адамдық құндылықтар бойынша жаңа
білім беру бағдарламаларын іздеу үстінде.
Қазақстан қоғамының білім беруге әлеуметтік тапсырысы - адамның дара
тұлғасы мен бостандығы қадірленетін, әрқайсысысының абыройы, намысы мен
беделі бағаланатын, жоғары мораль мен этикалық стандарттар және рухани
құндылықтары сияқты мүмкіндіктері бар қоғам ретінде болашақ еліміздің
бейнесін құраған бағдарламалық мақсаттарды көздейді.
ҚР Білім және ғылым министрілігімен «Өзін-өзі тану» пәнін 2010-2011
оқу жылынан бастап балабақшалар, жалпы білім беру мекемелері және жоғары
оқу орындарының бағдарламаларына енгізуге шешім қабылданды. Бағдарламаның
негізі - балалардың жеке дара ерекшеліктерін ескерумен қатар олардың
адамгершілік және рухани сапаларын дамыту. Жаңа тарихи контексте ең апдымен
гуманистік ұлттық идеялардың, халық бірлігінің, отбасы мен жеке тұлға
кұндылықтарының сақталуын қамтамасыз ету керек. Оған еліміздің әр аймағында
бірегей оқу курсын көп жылдық тексеруден өткізу алғышарт болды. [14,37]
2002 жылы еліміздің бірінші ханымы Сара Назарбаева өсіп келе жатқан
ұрпақты адамгершілік-рухани тұрғыда дамыту бойынша «Өзін-өзі тану» атты кең
ауқымды білім беру бағдарламасын ұсынды. Автордың ойынша даналықтың шыңы,
ол - махаббат, ал бақыт құпиясы, ол-адамның өзін-өзі тануы, бақыт пен
өмірлік табысқа жетуі үшін шексіз мүмкіндіктерін аша алуы. «Өзін-өзі тану»
пәнінің бағдарламасын апробациялау бойынша эксперименттің басталуы жаңа
мыңжылдыққа дөп келуі өте мәнді.
Өзін-өзі тану-рухани тәрбие көзінің бірі «Өзін-өзі тану» курсы болып
табылады. «Өзін-өзі тану» пәнінің мұғалімдерімен балалардың оқудағы және
тұлғалық жетістіктеріне жүргізілген мониторинг нәтижесі психофизиологиялық,
жеке дара психологиялық, тұлғалық, шағын топтық, әлеуметтік деңгейде
балалардан тұрақты оң динамика байқалатындығын көрсетті. Бұл-жаңа курсты
енгізудің мақсаты болып табылады
Эксперимент аяқталды, бірақ өзін-өзі тану курсын енгізу курсы бойынша
жұмыстар әлі аяқталған жоқ және білім беру ұйымдарының алдында жаңа
міндеттер тұр! Әрине, өзін-өзі танушы педагогтың тұлғасына қойылатын
талаптар ерекше, егер адам шынайы педагог болса, одан махаббат сәулесі
төгіледі, сондықтан өзін-өзі тану пәнін бала оқытуды өзіне міндет етіп
қойған адамдарға ғана дәрістей алады.
Ол үшін оларды бірінші сыныптағылар сияқты махаббат пен рақымшылық
«алгебрасы» бойынша өмір сүруге үйрету керек. Педагог кадрлардың және
облыстың басшылық қызметтегі жұмыскерлердің біліктілігін арттыру үрдісінде
курстық және әдістемелік іс-шаралар, соның ішінде білікті дистанциондық
жоғарылату курстары өткізілді. Жұмыс орнында педагогтарды оқыту,
тәлімгерлік, мұғалімдердің бір-бірінен білім алу мүмкіндігін құру әлемде
оқытушылықтың сапасын арттырудың тиімді әдістері болып табылады.
Сондықтан семинарға қатысуға барлық дерлік экспериментшіл-педагогтар
шақырылды, олар облыс пән мұғалімдерін шеберлік сыныбы форматында
тәжірибелерімен таныстырды. Өткізілген семинарлар мен шеберлік сыныптар
барысында қатысушылар өзін-өзі танудың бүгінгі таңдағы педагогикалық
технологияларын енгізудің практикалық тәжірибесімен танысты: жобалық іс-
әрекет, дамыта оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар және т.б.
Өздерінің тәжірибелерімен экспериментатор мұғалімдер педагог
оқуларында, ғылыми-практикалық конференцияларында белсене бөлісті
Уақыты бойынша ұзақ және қамтуы бойынша кең эксперимент балалар мен
студенттік жастарда адамгершілік-рухани білім берудің оң тәжірибесі
жинақталғанын көрсетті. Эксперимент жылдарында өте бай жұмыс тәжірибесі
жиналды, әдістемелік қоржын жинақталды, мемлекеттік және педагогикалық
құрылымдармен, кең қауымдастықпен табысты және өте тығыз қарым-қатынас
орнады.
Негізгі алаңдар тәжірибесінен педагогтар, өзін-өзі тану арқылы
оқушыларда ең жақсы сапапы және шығармашылық қабілеттер дамитынына, өзінің
ішкі жан дүниесін ұғу арқылы өзін-өзі оң тану қалыптасатына көз жеткізді.
Балалар ар-намысты бағалауға, жаңашылдыққа ашық болуға, ұлттық және
жалпы адамдық мәдениетті дамытуға үйренеді, материалдық игілікке ғана емес,
рухани байлыққа да ұмтылады.
Адамды үйлесімді дамыту міндетіне білім беру үрдісінде оның әлемдік
және ұлттық мәдениеттің ең жақсы үлгілерін, құндылықты игеру арқылы ғана
қол жеткізілетіндігіне көз жеткізілді. Өйткені, тұлғаның дүниетанымдық және
мінез-құлық бағдарлары қамтамасыз етілсе ғана берілген білім сапалы болады
[28,59]
Өзін-өзі тану-рухани тәрбие көзінің бірі Адамгершілік тәрбиесінің
рухани маңыздылығын: «Адамгершілікке тәрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана
үлгісі» деп көрсетті Ыбырай Алтынсарин
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал
үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан
баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни
адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде
отбасы мен педагогтар шешуші рөль атқарады. Рухани -адамгершілік тәрбие-
екі жақты процесс.
Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға
белсенді ықпалын, екінші жағынан- тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын
қылықтарынан, сезімдері мен қарым-қатынастарынан көрінеді. Сондықтан
белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың әр түрлі әдістерін
пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың нәтижелерін,
тәрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.
Адамгершіліктің негізі мінез-кұлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық
өзара қарым-қатынастарды басқарады.Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам
игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тән
адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-кұлық
пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде
қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық кұндылықтары жатады.
Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы
тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары
балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке
тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру
процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады.
Тәрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды
қатынасында, жан-жақты іс әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен
танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен
танысу негізінде іске асады. [22,58]
Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке,
ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз
қолымен жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер
еңбегінің нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір
нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері
қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық
бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте
қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау-
бүгінгі күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті
көңіл бөлуі талап етіледі.
«Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы» мектепке дейінгі балалардың
жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы
жүзеге асыруда басты ролді атқарады.
Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және үлкендермен қарым-қатынасы
балалар үшін үлгі бола отыра, педагогтың ықпалы әсерлі енеді, баланың жеке
басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың
сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, олардың ерік күшін жұмылдырып,
санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы
мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай
жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін,
өзіндік ерекше жағдайлар жасалады.
Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік
сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу,
сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер,
патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады.
Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі
міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік бастамасымен тәрбиелеу,
балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас/ тұрмыстың қарапайым
ережелерін орындау/ кеңпейілдік, қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен
қарау және т. б./ Ұжымға тәрбиелеу, балалардың өзара ұжымда қарым-қатынасын
қалыптастыру, Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, әр түрлі ұлт
өкілдеріне қадір тұту және сыйлау. Осылайша мейірімділіктің негізі
қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына, құрбыларына, төңіректегі
үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі жасалмайды. [19,43]
Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі
шын пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды
мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.
Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа
дейінгі аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де
ертегіден алады. [18,35]
Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің
рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат
бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар
рухани азық«, деп атап көрсеткен.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың
негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-зі бағалау және
адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
кұлқы мен іс әрекетін анықтайды.
Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы
алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан
басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде
тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай
білген.
«Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-
қаларсың ұятқа...» «Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға» — деген мақалдардан
көруге болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық
құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар,
ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі.
Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне
бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік
тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.
Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-
қатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты
белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-
қатынасы, көзқарасымен сипатталады.
Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік,
қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б.
Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті,
адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас
ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың
басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында.
Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған
табиғаттан бойына сіңіреді.
Көрнекті педагог В. Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере
білсек, ол бала солай бола алады», — дейді. Демек, шәкіртке жан-жақты терең
білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына,
айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. [18,35]
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің
ең бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу.

2.3 Қазақ отбасы тәрбиесіндегі мәдени құндылықтар

Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне қарай отбасы тәрбиесінде де
өзгешеліктер болады.
Белгілі ғалым Я.И.Ханбиков: «Халықтық әмприкалық білімдер саласы,
оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекші – лердің кең бұқарасы
қолданылатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдары, іскерліктері мен
дағдылары көрініс табады», - деп текке айтпаса керек.
Ал, Г.Н Филоновтың: «Белгілі бір халық белгілі бір жерде қолданылатын
тәрбие тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы болады. Ол бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа беріліп отырады және олар ең алдымен адамдардың тіршілік
процесінде ие болған белгілі бір білім мен дағдылар ретінде меңгеріледі.
Адамзат баласының пайда болған кезінен өмір сүре отырып, ол өз бойына бала
тәрбиесіне деген ғасырлық ғұрыптары мен талантарын сіңірген», - деген
пікірі де әр халықтың бала тәрбиесінде өзіндік ерекшеліктері болуының заңды
құбылыс екенін дәлелдей түседі. [10,54]
Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктері арқылы сол халық
отбасы тәрбиесінің де өзіне ғана тән мәдени құнды – лықтары қалыптасады.
Мәдени құндылық деген ұғым философиядағы, қоғамтанудағы және
педагогикадағы негізгі құбылыстардың бірі болып табылады. Мәселен,
философияда құндылық қоршаған дүниедегі объек -тілердің әлеуметтік
ерекшеліктерін, олардың адам мен қоғам үшін, қоғамдық өмір мен табиғаттағы
құбылыстардың дұрыс немесе бұрыс мәнін көрсету, түсіндіру үшін қолданады.
Сондай – ақ, мәдени құндылықты қоғамдық сана түрінде сипаттап қана
қоймайды, сонымен бірге оларға баға береді, оларды мақұлдайды немесе
айыптайды және олардың жүзеге асуын талап етеді, немесе кемшілікті жоюдығң
өлшемі деп санайды. Мәдени құнды -лықтардың арасында философтар, прогресшіл
ойшылдар мен педагогтар әрқашан бірінші орынға адамның құқығын, оның
бостандығы және оған сәйкес келетін тәрбие мен білімді болып қарастырған.
[24,33]
Кез келген халықтың өмірінде мәдени құндылық -тардың орнығуы қоғамның
тарихи дамуының заңды нәтижелері болып табылады. Адам құқығының
адамгершілік мүмкіндігі басқа мәдени құндылықтар сияқты мыңдаған жылдар
бойы жинақтала -ды және жаңа үлгінің негізі адаиның мінез – құлқын реттеуші
ретінде қызмет етті.
Мамандар дәлелдегендей, оқушылардың рухани – адамгершілік тұлғасын
қалыптастыру ісі оларға адамзат баласының қолы жеткен қоғамдық – тарихи
тәжірбиесін игерту және тұтастай алғанда әлеуметтік – этикалық нормалар мен
жалпы адамзаттық ізгіліктерді қатар игеруге болатынын дәлелдеп берді. Бұл
өлшемдер халықтық дәстүрлерде, адаигершілік уағыз -дарда діни мәдениетте
жазылып қойған және әлеуметтік ойдың дәуір белгілері, тұлғаның қасиеттері,
адамгершілік үлгілері шоғыр - ландырылған күйде әдептіліктің қоғамда
қабылданған үлгісі ретін де көрінеді.
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері оның халықтық
педагогика мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген. Көне заманнан –
ақ қазақ халқында жазбдаша педагогикалық еңбек жазып қалдырмаса да білгір
педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған Олар өз көзқарастары мен
әрекеттерінде белгілі бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып, халықтың мұраттары
мен арман – тілектеріне сүйеніп отырған.
Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл – ой, адамгершілік, экономикалық,
экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында
аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан – жақты жетілген азамат
тәрбиелеу болды. Отбасындағы дене тәрбиесінің мақсаты бала денесін дамыту,
денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру және күн тәртібін дұрыс
ұйымдастыруға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу болды.
Қазақ халқы еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күретамыры деп қарастырды.
Еңбекке асыл мұрат деңгейінде қарады. [9,53]
Еңбек тәрбиесі деп баланы еңбекке сүйіспеншілікпен, еңбек адамдарына
құрметпен қарауға, халық шаруашылығының салаларындағы еңбек түрлеріне
баулу, еңбек іс - әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін
қалыптастыру, болашақта мамандық таңдауға дайындауды түсінді. Отбасында
еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар беру баланың қоғамға пайдалы,
өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген сапалы көзқарасты тәрбиелеудің,
жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі
болып табылады.
Қазақ отбасы баланы қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру,
олардың тәртіп және мінез – құлық тәжірбиесін қалыптастыру, Отанға,
халқына, еңбек және қоғамдық іс - әрекетке жауапкершілік сезімін тәрбиелеу
арқылы адамгершілікке тәрбиелей білді.
Сондай – ақ, қазақ отбасында адам зиялылығының негізі – ақыл – ой
тәрбиесі деп есептелінді. Ақыл – ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс -
әрекетінің шарты болатын білім қорымен қаруландыру, негізгі ойлау
операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен дүниетанымын қалыптастыру
міндеттері шешілді.
Тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланысты тәрбиенің түрі
экономикалық тәрбиеге де қазақ отбасында ерекше мән берілді. Қазақ халқы
бала тәрбиелеуде экономикалық тәрбие деген ұғымды пайдаланбағанымен,
тәрбиенің бұл түрі отбасында мақал, өсиет айту, өнеге көрсету арқылы жүзеге
асқан. Мысалы: «Еңбегі қаттының ембегі тәтті», «Еңбек - өмірдің тұтқасы,
тіршіліктің көзі», «Еңбек түбі - береке», «Үнемшілдік – сараңдық емес»,
«Ескі киімді баптағаның, жаңа киімді сақтағаның», «Сараң дүниенің малын
жыйса да тоймайды»деген мақалдары дәлел бола алады. Бұл қазақтардың
экомомикалық тәрбиенің негіздері еңбек тәрбиесінде екенін жақсы түсінгенін
байқатады.
Қазақ халқы ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін бөліп қараған.
Ұлды мал бағуға, отын шабуға, қолөнер шеберлігіне, мал табуға, отбасын
асырауға, ал қыз баланы нан пісіруге, кесте тігу, өрмек тоқу сияқты үй
ішінің ішкі жұмыстарына үйрету арқылы экономикалық тәрбиенің көзі болып
табылатын үнемшілдікке, тәуекелшілдікке үндеп, сараңдыққа салынып кетуден
жирендіріп отырған.
Қорыта келгенде, қазақ отбасында экономикалық тәрбие берудің мәні
бланы жасынан еңбекті бағалауға, уақытты, ұтымды пайдалануға,
үнемшілдікке,сараңдыққа салынбауға, ұқыптылыққа, ақша қаражаттқа дұрыс
көзқарас қалыптастыру, олардың қалай келетінін немесе табысты да таза
еңбекпен жасауға үйрету, тәрбиелеу болған деуге толық негіз бар. Қазақ
отбасындағы тәрбие құралдарының бірі болып есептелетін тыйым сөздердің
мазмұны ата – бабаларымыздың экологиялық тәрбиеге зор мән бергенінң дәлелі
болып табылады. Мәселен, «суға дәрет сындырма», «көк шөпті жұлма», «отқа
түкірме»және т.с.с.
Қазақ отбасы тәрбиесінің құралдары дегенде халық ауыз әдебиетін,
ұлттық ойындар, айтыс, және шешендік сөздерді, ойын – сауықтарды т.б
атаймыз.
Қазақ отбасы тәрбиесінде ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан
ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасы мүшелері қатынасының маңызы зор. Қазақ
халқының отбасы тәрбиесіндегі өзіне тән жарасымдылықтың бір ұшы олардың
жасы кішісінің үлкеніне «сен» деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі, үлкен
тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз сөйлемеуінде деп
есепиейміз. Және қазақ отбасындағы бала тәрбиесін ұл тәрбиесі, қыз тәрбиесі
деп жеке – жеке мән беріп қарастыруда оның өзіндік ерекшеліктерінің
ішіндегі маңыздысының бірі.
Үлкенді құрметтеу отбасы мүшелерінің бір – бірінің тәрбиесіне
жауапкершілік, борыштылық, адамгершілік сезімдерін туғызған.
Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден – ақ,
ағайын – туысты нағашы жұртын, ата тегін руын ел жұртын білдіруге ерекше
көңіл бөлген. «Жеті атасын білу» заң болған. Ата – бабаларымыз өз тегінің
шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. «Жеті атасын білген ұл,
жеті жұрттың қамын жер»деген аталы сөз содан қалса керек.
Сонымен қорыта келгенде, қазақ отбасы тәрбиесіндегі мәдени
құндылықтары деп төмендегілерді айтуға болады:
1. Жетілген адам, яғни «Сегіз қырлы, бір сырлы адам» тәрбиелеу.
2. Отанды, халқын, жерін, елін сүю. «Атаның ұлы емес, халықтың ұлын»
тәрбиелеу.
3. Адал, арлы азамат тәрбиелеу, яғни «Малым жанымның садағасы, жаным
арымның садағасы».
4. Жеті атасын білуге тәрбиелеу. «Жеті атасын білмеген жетесіз».
5. Отбасы шежіресі және мұрагерлік (туыстық қарым – қатынас, үш жұрт,
отбасындағы кенже ұлдың ерекше рөлі). Ата – баба дәстүрін жалғастыру.
[16,24]

ІІ. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

2.1 Қарттарға қамқорлық жасайық
(Тәрбие сағатының сценарийі.)

Сабақтың мақсаты:Отбасындағы қарияның рөлін түсіндіру, қарттарды сыйлауға,
ізет көрсетуге баулу. Ата-әжеге ілтипат көрсету. әр баланың борышы екенін
ұғындыру. Мейрімділік пен адамгершілікке тәрбиелеу.
Білімділік:Ата-әжелер мен кездесу арқылы кәсіптік бағдар беру (ұстаз,
шешендік өнер, салт-дәстүр, энография).
Дамытушылық:Өлең жазуға, әңгме, новелла, шығарма жазуға, тез ойлауға, мақал-
мәтел арқылы , танымдық ойын арқылы баулу.
Тәрбиелік:
1.Үлкенді сыйлауға, мейірімді, кішіпейіл болуға тәрбиелеу.
2.Көліктерде ата-әжелерге орын беруге, әңгімелерін тыңдауға баулу.
3.Ата-әжелердің алдынан кесіп өтпеуге, көмектесуге баулу.
Әдісі:Ауызша журнал.
Түрі:Кездесу-сұхбат, театрландырылған сайыс, шығармашылық отырыс.
Көрнекілік:Магнитофон, «Сөнбейді, әже, шырағың» әнін тыңдау.фотостенд
«Қариялар-қазынам, » жиналмалы кітапша «Үлкеннен-ұлағат, кішіден-ілтипат»,
мақал-мәтел жазылған бетшелер:а) «Кім біздерге, балалар, ақыл берген»,
б) «алтынды үйден, ата-ананың жыртық лашығы артық»
в) «Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер».
Ата-әже суреті салынған үлкен бетше.
Пәнаралық байланыс:Қазақ тілі, қазақ әдебиеті, тарих, әдеп.
Өнеге сағатының өту барысы:
1-жүргізуші:
-Кеңдікті сыйғызыпты-ау кеудесіне,
Ақыл құяр ұрпақтың зердесіне.
Шежіре, даналықтың қазынасы-
Әңгімесі қоймайды сенбесіне.
2-жүргізуші:
-Кеңдігі қазақтың даласындай,
Ақылы, парасаты жарасымды-ай.
Қазақтың дана шалы, қариясы
Біздермен ақылдасар баласындай.
1-жүргізуші:
-Қартты сыйлау-ісі ғой көргендінің
Ата-ананың тәрбие бергендігі.
Дәлелдейсің ісімен парасаттың
Көрсетіп пасықтықты жеңгендігін.
2-жүргізуші:-Құрметті кешке шақырылған қонақтар, ауылдың ардагер ата-
әжелері! Бүгінгі «Үлкеннен-ұлағат, кішіден -ілтипат» атты атамекен
бағдарламасының «Ата-ана» бағыты бойынша өтетін ашық өнеге сағатына қош
келдіңіздер бұл өнеге сағаты «қайырымдылық» аялдамасын қамтиды.
1-жүргізуші:-Бүгінгі ашық өнеге сағатына құрметті қонақ ретінде ата-әжелер
шақырылған. Шақыруды құп алып, кездесуге уақыт тауып, көңіл бөліп
келгендеріңізге рахмет!
Ауызша журналдың бірінші бетшесі: «Өткен күн шежіресі-қариялар» Бұл бөлімде
біз ата-әжелерге арналған өлеңдерімізді оқимыз.
1-оқушы:
-Неменеңе жетістің бала батыр,
Қариялар азайып бара жатыр
Бірі мініп келместің кемесіне,
Бірі күтіп, әнеки, жағада тұр...
(Мақатаев М.)
2-оқушы:
Қарсы тұрған қасқайып дауылдарға,
Қариялар-кәрі емен дауың барма,
Күйбең сәттер бір мезет қажытқанда
Ақыл беріп отырар қауымдарға.
3-оқушы:
-Ат басы алтын берсе табылмаған
Еншім бар менің сенде алынбаған
Бір түйір кәрі көздің жасы емес пе?
Ұшында сақалыңмен дамылдағын.
(Мақатаев М.)
«Қарттарым аман-сау жүрсін» әні орындалады.
1-оқушы:
Ата- қыран балапанын өсірген
Ақыл айтқан, қате болса кешірген
Аталарым майданда да бюолғансың
Қарсы тұрып, сұм фашистке есірген.
2-оқушы:
-Ата десіп құрметтейсіз ағайын
Кешірді ол қиындықтың талайын.
20 жаста етігімен қан кешті
20 жаста қырау басты самайын.
3-оқушы:
-Қыз ибалы , ұлың болса-көргенді.
Жақсы мінез-барлық кезде жол берді.
Әке көрген оқ жонады деген бар
ата бізге солой ақыл береді.
Соғыс ардаггері ата сөз сөйлейді.
Әжелерге арналған өлеңдер:
1-оқушы:
Әжелерім сәнді болып ақ-жацлығың
Тілейсіз сіз ұрпақтың денсаулығын
Келіндерді тәрбиелеп отырсыздар
Өзгелерге үлгі-өнеге-ау мұның
2-оқушы:
Ұл мен қызды татулыққа шақырып,
Ұрпақ қамын ойлаумен таң атырып.
Әжелерім бірлікпенен достыққа
Табылмайтын ең негізгі тақырып.
«Ақ әже» әні орындалады.

Қорытынды

Отбасы - мемлекеттің іргетасы. Отбасы - қоғамның бастапқы бөлшегі,
алғашқы ошағы. Бірге өмір сүріп, бала өсіруді мақсат етіп, екі адам шағын
қоғамды құрады. Отбасының қызметтері көп: жеке, әлеуметтік, экономикалық
т.б. Отбасының негізгі қызметі - баланы әлеуметтендіру, яғни қоғамда өмір
сүруге жан-жақты дайындау. Әлеуметтендіру - қоғамда қалыптасқан мәдени-
әдептілік нормаларға, әлеуметтік құндылықтарға сәйкес және заңмен
бекітілген тәртіп аясындағы барлық ережелерді сақтап, қоғамның басқа
мүшелерімен ынтымақтастықта өмір сүруге, қызмет етуге үйрету.
Ұжымдаса іс-әрекет жасауға бейімдеудің басты шарты кез-келген
әлеуметтік жағдаяттарда қоғам мүшелерінің өзінің тұлғалық қажеттілігін
қызығушылығын қанағаттандырумен қатар өзгелердің құқықтары мен мүддесін
ескеруге міндетті болуы. Жағдаяттық дауларды шешу барысында қоғам мүшелері
өз ой-пікірін дәлелдеп, көзқарасын білдіреді, адамдармен араласып, тіл
табысуға үйренеді, адамдар ұжымдасып, іс-әрекет жасауға бейімделеді.
Адамның әлеуметтенуіне орта мен әлеуметтендіретін дәуір ықпал етеді.
Ғалымдардың айтуынша, адамның әлеуметтенуі мен дамуы «әлеуметтік ортада
әлеуметтік нормаларды меңгеру мен ынтымақтастық іс-әрекетте жүзеге асады».
Баланы әлеуметтендіруде отбасы рөлі ерекше.
Қазақи жанұя -отбасылық қарым-қатынасқа зор мән беретін, отбасына
ерекше сеніммен қарайтын дағдылы отбасылар, әулеттер қатарына жатады
(Күнәнің ең зоры - Құдайға серік қосу, кісі өлтіру, ата-ананы ренжіту,
өтірік куәгер болу; Ерлі-зайыптыларды татуластыру үшін айтылған өтірік
кешірімді; Адам ақылымен сымбатты, ұрпағымен қымбатты).
Қазақ отбасының әрбір мүшесінің орны бөлек. Халық ауыз әдебиеті
қорындағы мақал-мәтелдерге сүйене отырып, қазақи жанұя құндылықтарын
шығарып көрелік. Ата - елдің бірлігін, болашағын ойлайтын дана қария: Аталы
сөз-баталы сөз; Халықтың қартын сыйлауы - елінің салтын сыйлауы.
Әже - әке-шешенің анасы. Қазақ әжесін ақ жаулықты, алақаны алтын,
аяулы, ардақты, мейірімді жан дейді. Ол - жанұя бірлігін сақтаушы,
балалардың тәрбиешісі, ақылшысы.
Қазақ отбасында ата-ана орны ерекше: Ақ жүрек әке - күншуақ, ақ жүрек
ана – ақ бұлақ; Әкем - асқар тауым; Әкеден артық орман жоқ, әкеден артық
қорган жоқ, әкеден артық дана жоқ, әкеден артық пана жоқ; Анаңның алдында
асқар тау да аласа; Әке сөзі - парыз, ана сүті - қарыз; Ана сүті бой
өсіреді, ана тілі ой өсіреді.
Қазақ халқы - ырымшыл, думаншыл халық. Баланың дүниеге келген күнінен
бастап, ержеткен ұлы мен бойжеткен қызы қосылып, оларды отау етіп
шығарғанға дейін ата-ана баласының жастық шақтарына қарай той жасаумен
болған. Олар: шілдехана, қырқынан шығару, бесік той, тұсау кесу, ашамайға
(кішкентай балаға арналған атқа) мінгізу ырымдары және т.б. Қазақ
отбасында бала - ең үлкен құндылық: Бала - бауыр етің; Балалы үй - базар,
баласыз үй - мазар.
Қазақтың түсінігі бойынша, ұл бала - өмірдің жалғасы: Әке - бәйтерек, бала
- жапырақ; Атадан ұл қалса - өзі қалғаны, қыз қалса - ізі қалғаны; ¥л өссе
- ұрпақ, қыз өссе - ырыс.
«Қыз бала - қонақ» дейді қазақ. Ол болашақ жар, ана. Сондықтан
жанұядағы адамдар қыз баланы мәпелеп, аялап, сыйлап жүреді. Оң жағына
отырғызу тіркесінің шығуы қыз баланы құрметтеуден болса керек.
Ата-аналардың басты міндеттері - баланың денсаулығын сақтау, тәрбие
және білім беру. Осы ұстанымдарды келесі аңыздан байқауға болады.
Осы аңыздағы ойды М.Жұмабаевтың сөзімен жалғастыруға болады. Ол тәрбие
негізінен "дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі һәм құлық
тәрбиесі" деген төрт түрге бөлінетінін атап өткен болатын. Жүсіп
Баласағұни: «Адам білімсіз туады...
Білім алған соң, ол барлық кәдеңе жарайды...», - дейді. Балаға жақсы
білімді ана тілінде беру жөнінде, адамның туған халқына адал еңбек етуі
жайлы айтылған данышпан Абайдың сөзі күні бүгінге дейін өзекті болып
келеді.Қүлық тәрбиесіне келетін болсақ, қазақи отбасында үлкендерді
сыйлауға, жасампаздықты, кішіпейілдікті тәрбиелеуге үлкен мән беріледі.
Жағымды мінез-құлық, тәртіп, сыйластық - отбасы мен қоршаған орта
әсерінен бойға сіңетін қасиеттер.Ертеде бір патша білімді етіп «тәрбиеле»
деп, ұлын ұстазға береді екен. Бір күні ұстаз: «Тақсыр, білім алды, балаңыз
зерек екен», - дейді.
Патша ұстазға рахметін айтып, баласының білімін сынайды. Арнайы
тапсырма беріп, өзінің тәжінің астына тығылған заттың не екенін сұрайды.
Қолына қағаз, қалам алған баласы есептеп, ол заттың дөңгелек, ортасының
сары екенін айтады. «Аты не?» - дейді патша. «Шамасы, күн болар», - дейді
бала. «Түсін түстегеніңмен, атын дұрыс айтпадың, ол - жұмыртқа еді», -
дейді патша баласының біліміне көңілі толмай. Сонда ұстаз: «Тақсыр, балаңыз
алған білімінің арқасында жасырған заттың пішіні мен түсін тапты. Әйтсе де,
тәждің астына күннің сыймайтынына қабілет жеткенімен, сезімталдығы жетпеді.
Мен шәкіртіме білім үйреткеніммен, сезімталдығын бере алмадым. Білім -
бізден, парасат - сізден» деген екен.
Қорыта келе адамгершілік тәрбиеде білімділік пен біліктілік ғана емес,
ақыл, парасаттылық та тәрбиелеу аса маңызды екендігіне үнемі жадымызда
ұстауымыз қажет екендігіне көз жеткіздім.

Қолданылған әдебиеттер:

1. А.Т.Ильина. Педагогика. – Алматы, 1977.
2. А.И.Қайыров. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы,1980.
3. А.Қ.Оразбекова. Иман және инабат.Алматы, 1993.
4. А.Құнанбаев шығармаларының толық жинағы. – Алматы,1954.
5. А.Байтұрсынов. Ақжол. - Алматы, 1991.
6. А.Көбесов. Әл – Фараби. – Алматы, 1971.
7. А.Э.Измайлов. Орта Азия. Қазақстан халықтарының халық педагогикасы. –
Москва, 1991.
8. ‘’Атамекен’’ бағдарламасы.
9. Б.Қ.Сейталиев. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1976.
10. В.А Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. – Алматы, 1976.
11. Г.Исаева. Шаңырақ шаттығы. – Алматы, 1992.
12. Ғылыми практикалық конференция материалдары. – Алматы, 1992.
13. Ел ауызынан. – Алматы, 1989.
14. Ж.Дәуренбеков. Мектептегі айт мерекесі. – Алматы, 1993.
15. Ж.Байжанова. Қызым саған айтам. – Алматы, 1990.
16. М.М.Тілеужанов. Қазақ халықтық педагогикасының кейбір мәселелері. –
Орал, 1992.
17. Мұхтасар. Алматы, 1992.
18. Құран хикаялары.
19. Ш.Құдайбердиев шығармалары. – Алматы, 1988.
20. Ү.Жәнібеков. Уақыт керуені. – Алматы, 1992