Монғол империясының құрылуы

Әсіресе кіріктірілген сыныптарда жаңа технологияларды пайдалану өте тиімді, өйткені 45 минут уақытта екі сыныпты бірдей қамтып, сабақты сұрап, жаңа сабақты түсіндіріп, оны қорытындылау кезеңінде әр түрлі әдістерді пайдаланса уақытты үнемдеуге болады. Сондай сабақтардың бірін Қазақстан тарихынан <<Монғолдардың Қазақстан жерін жаулап алуы>> 7-сыныпта, ал қайталау сабағын 8-сыныпта өткіздім.

Сабақтың мақсаты:

Білімдік: 8- сынып 7-сынып
Оқушылардың алған білімдерін ХІІ ғасыр басында монғол империя-
толықтыру, өткен сабақтарды пы- сының құрылуы, қоғамдық құрылысы
сықтау ретінде қосымша деректер және империяның басқыншылық
арқылы тақырыптарды қайталау. саясаты, жаулап алудың зардаптары,
оларға қарсы халықтарға қарсы ха-
лықтар күресі жөнінде түсінік беру.
Білім-біліктілігін қалыптастыру.
Дамытушылық;
Оқушының ой өрісін, ойлау, сөйлеу қабілетін ашатын сұрақтар қою және сұрақ-жауап әдісі бойынша сабақтың тақырыбына сай білімін толықтыру. Қосымша материалдарды, әдебиеттерді пайдалана отырып оқушылардың ой-өрісін дамыту.
Тәрбиелік:
Қазақстанның тарихын, шаруашылығын, көрші елдермен қарым-қатынасын талдай отырып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру. Елді, жерді, отанды қастерлей білуге тәрбиелеу. Тәуелсіздікті құрметпен сезінуге баулу.
Сабақтың көрнекілігі:
Қазақстан Республикасының картасы, кестелер, әр түрлі әдебиеттер, карточкалар, термин сөздер, сөзжұмбақтар т.б.
Жаңа сабақ жоспары: I.Монғол империясының құрылуы
ІI. Монғол империясының қоғамдық
құрылысы.
ІІІ. Монғолдардың Қазақстанды жаулап
алуы.
ІV. Жаулап алу зардаптары.
V. Ұлыстардың құрылуы.
Сабақтың тұрі: Білім-білік дағдыларын қалыптастыратын аралас сабақ.
Сабақтың әдісі:Деңгейлеп оқыту, түсіндіре отырып, оқушыдан қайта сұрау арқылы жүргізу және жазу.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру.
Кіріспе сөз (мұғалім).
Балалар, біз бүгінгі сабағымызды өткен сабақтарға шолудан бастаймыз. ІХ-ХІІ ғ. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттердің, тайпалардың Қарахан, Қимақ, Оғыз мемлекеттері, қыпшақ, найман, керей тайпаларының тарихына шолу жасап және ғылым мен білімнің дамуына байланысты алған білімдерімізді тексеріп көрейік.
Тақтаға сұрақтардың нөмірлері жазылған, балдық жүйе көрсетілген кесте ілінеді.
Кестедегі сұраулар бөлек карточкаларға жазылады. Оқушы І,ІІ,ІІІ деңгей-лердің сұрақтарына жауап беру үшін кез келген (шеңбердегі) нөмірді таңдай-ды, сол нөмірдің сұрағын карточкадан мұғалім өзі оқиды.
5 Жасыл
4 ІІ
3 І
2 Қызыл
1Сары ІІІ
І деңгей 2 бал Сары
ІІ деңгей 3 бал Жасыл
ІІІ деңгей 4 бал Қызыл
Оқушы жауап береді.
Барлығы әр сыныпқа 13 сұрақтан
дайындадым. 13 санына байланысты
қандай ұлттық ұғым бар? деген сұрақ
қойдым.
І деңгей. 8-сынып І деңгей 7-сынып.
1.Абылай ханның шын аты. 1.Қазақтан жеріндегі алғашқы түркі
(Әбілмансұр) тілдес мемлекет. (Түрік қағанаты).
2. Абылай ханға Бөгенбай 2. Түркі тілдес халықтардың жоғары
батыр өлімін естірткен қай мемлекеттік лауазымы қалай аталады?
жырау? (Бұхар, Үмбетей ) (Қаған, Ябғу)
3.С.Датұлы бастаған көтеріліс- 3.Оғыз мемлекетінің астанасы (Янгикент,
тің басты мақсаты қандай? Жаңа Гузия)
(ежелден жерді пайдаланып 4.Қимақ қағанаты қай кезде құрылды? келген жүйені қалпына келтіру) ( ІХ ғасырда)
4. Нұралы ханның өкілі ретінде 5.Көне түркі жазуында тас мүсіндерді
Зәбір молданың Е.И:.Пугачев- қандай атаумен жазған? (<<балбл>>, пен кездесу қай жерде, қай жылы балбық>>)
болды?(1773ж. қарашаның 17- ІІ деңгей.
нен 18 - не қараған түні Усиха 1.Қарахан мемлекеті Қазақстанның қай
өзені бойында) бөлігінде құрылды? (Жетісуаймағы мен )
5. Жоңғар шапқыншылығына Шығыс Түркістанның бір бөлігінде)
байланысты үш жүздің басын 2.Мұсылман діні қашан, қай мемлекеттің
қосқан жиын қай жерде, қай тұсында қабылданды? (Х ғ. бас.Қарахан)
жылы болды?(1710 жылы 3. Наймандар мемлекеті қай жерде, қашан
Қарақұм маңында) құрылды?(ХІІ. ІІ-ші жарт.Орхон өзенінің
ІІ деңгей. бойында)
1.Декабристер ісі бойынша 4.Тарихшы Рашид ад-Дин керейттер тура-
жауапқа тартылғандар саны? лы не деп жазды? (<<Монғол жеріндегі ІХ-
(579 адам) ХІІІ ғ. өмір сүрген керейлер-күшті дамыған
2. Достоевский Семейде кім- ел... Олар тек Шыңғысхан әсерінен әлсіре-мен кездесті? (Шоқан?) ді.Олардың мәдениеті өте жоғары болып,
3. Орыс үкіметі мен Әбілқайыр көне түрік жазуларын пайдаланған>>)
арасындағы жікті ретке келтіру- ІІІ деңгей
ге үлес қосқан орыс елшісі кім? 1.Махмұд Қашғаридың еңбегі? (Диуан ат-
(А. Тевкелев) түрік)
4. 1805-1806ж. Ресей үкіметі 2. <<Құтадғу білік>> поэмасын қай ғалым
жіберген, Ургадан қайтып жазды? (Баласағұн)
оралуға мәжбүр болған елші- 3.Қай ортағасырлық еңбекті түркі тілді
ні атаңыз. (Ю.А.Головкин). халықтардың энциклопедиясы деп санайды?
ІІІ деңгей (Махмұд Қашғаридің <<Диуани- Лұғат ат-тү-
1. ХІХ ғ.басында Шыңжан рігі>>)
мен Қазақстанда сауда айна- 4.Аса көрнекті ойшыл әрі ақын, сопылық лымдарын дамытуда ерекше ағымды таратушы? (Ахмет Яссауи).
рөл атқарған бекіністерді ата. Сәйкестендіру тесті
(Бұқтырма,Кереку,Өскемен, 1.Махмуд Қашғари <<Даналық кітабы>>
Семей, Петропавл) 2.Ахмет Яссауи <<Ақиқат сыйы>>
2. 1811ж. ерекше өкілдікпен 3.Жүсіп Баласағұн <<Түркі тілдерінің сөздігі>>
жіберілген тілмаш. (Н.Г. Пу- 4. Ахмет Иугнеки <<Құтадғу білік>>
тимцев) Оқушылардың жауаптарын тыңдап болған
3. 1809 ж. Қытайдың Шәуе- соң, олардың жинаған балдары бойынша ба-
шек қаласында сауда жасаған ғаларын қоямын. Өткен сабақтарды былай адамды атаңыз (копес Нерпин) қорытындылаймын.
4. Мұражайды экспонаттармен Енді, балалар, мынадай сұраққа жауап
жабдықтау ісіне қатысушылар- беріңдерші...
дың бірі (Бөкей ханы Жәңгір) Түркі халықтарының жерлері, мемлекет-
Сәйкестендіру тесті тері, тайпалары деп жатырмыз.Сонда
1. И. Тайманұлы өмір сүрді 1822ж. түркі тектес халықтар>> деп кімдер-
2. Бөкей Ордасының негізі қаланды 1771-1781ж.ж. ді айтамыз?
3. Сібір қазақтары туралы жарғы 1803-1846жж. Кестемен жұмыс
Оғыз
ІХ-ХІ ғғ.
Қарахан
Хғ.
Найман
ХІІғ.
Қарақытай
ХІІ-ХІІІғғ.
Қыпшақ
ХІ-ХІІІғғ.
Қимақ
ІХ-ХІғғ.
4. Абылай ханның билік құруы 1801ж.
5. Махамбет Өтемісұлы өмір сұрді. 1791-1838жж.
Кестемен жұмыс
<<Ақтабан шұбырынды,Алқакөл
сұлама>>
1723-1727жж
Е.И.Пугачев бастаған шаруалар
соғысы
1773-1775жж.
Сырым Датұлы бастаған көтеріліс
1783-1797жж.
Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс
1837-1847жж.
Бөкей Ордасындағы шаруалар көтерілісі
1836-1838жж.
Жанқожа батыр Хиуа бекінісін құлатты
1843ж.
Кестенің екінші бөлімін оқушылар
толтырады. Жауаптары тексеріледі.
ХІІІ ғ. дейін бұл мемлекеттер қалып-тасты. Бүгінгі сабақта олардың ендігі тарихымен танысамыз.
Лото ойыны. Жаңа сабақтың жоспарымен таныс-
1.Мехти Рафаил Семейден Қашқар- тыру.
ға тікелей апаратын жаңа жолды Балалар, бүгінгі сабағымыздың күн-
ұсынды. делікті сабақтан ерекшелігі бар. Ол
2.Орынбор қаласындағы тұңғыш ерекшелік-мен жоспар бойынша сен-
мұражай 1831 жылы ашылды. дерге түсіндіріп отырамын. Мұқият
3.Семейде Достоевский Шоқан тыңдаймыз. Сосын сабақтың әр жос-
Уәлихановпен кездесті. пардағы тақырыпшалары бойынша
4.Батыс қытайға тауарлар жет- мен сұраймын, сендер жауап бересің-
кізу үйреншікті іске айналды. дер.
<<Кім жылдам?>> оқушылар І. Монғол империясының құрылуы.
сұраққа жауап береді. Империя дегеніміз не?-(оқушыларға 1. Ресейдің отарлау саясатына түсінікті болу үшін тақтаға жазып қоя-
шек қою, патша үкіметінің мын).
құрамына кірмеген өңірлердің <<Монғолдың құпия шежіресі>> деген еңбек-
дербестігін сақтау, қазақ жеріне тен белгілі, монғол тайпалары ХІІІ ғасыр-
бекіністер мен әскери шептердің дың басында Керей, Найман, Жалайыр,
салынуын тоқтату. қазақтарды хандықтарының шекарасында іргелес
Қоқан бектері мен Хиуа ханды- өмір сүрген.Орманды алқапты аң аулау
ғының езгісінен азат ету. Көтері- кәсібі мен қырдың мал өсіруші тайпала-
лістің қозғаушы күші қарапайым рының басын біріктірген Шыңғысхан
қазақ шаруалары болды. (бала кезіндегі аты Темүжін)1155 жылы
Көтеріліске үш жүздің қазақ- (кейбір деректерде 1162)монғолияның
тарымен қатар ақсүйектер, Кендітау аймағындағы Онон өзенінің жа-
сұлтандар, үстем тап өкілдері ғасында ,Болдың деген жерде Есукей ба-
қатысты. Дерек бойынша, бұл тырдың отбасында туған. Темүжін 9 жас- көтеріліске 80 ге таяу старшын қа толғанда әкесі татарлар қолынан қаза
мен сұлтан қатысқан.Қанқожа, табады. 1206 ж. барлық монғол тайпала-
Шерген.Тани Тортайұлы, Күшік рының бас қосқан құрылтайында Монғол
сұлтандар көтерілісті қолдаған. империясы құрылып,оның ұлы ханы болып
1841ж. тамызда бұл адам хан- Шыңғысхан(Темүжін) сайланды.
дық билікті қалпына келтіріп, Сұрақ-жауап.
хан атанып, феодалдық мем- 1. Империя дегеніміз не?
лекет құрды. Бұл көтеріліс қай 2.Шыңғыс ханның әкесін кімдер өлтірді?
жылы болды және кім басқарды? 3. Бала кезіндегі аты?
(К.Қасымұлы.1837-1847жж) 4. Қашан, қай жерде туылды?
2.Осы көтерілістің мақсаты қазақ- 5.Қай жылы хан сайланды?
тардың бұрынғы жерлерін қайта- ІІ.Монғол империясының қоғамдық рып алу, Жайық қазақтарының, құрылысы.Схема арқылы түсіндіру.
Нұралы ханныңозбырлығына <<Жасақ>>-мемлекеттің басты заңы. Ол
шек қою.Басты қозғаушы күш- 2 бөлімнен тұрады.(Түсіндіріп, жаздыру)
тер көшпенді қазақ шаруала- Сұрақ-жауап.
ры болды. Бұлармен қатар 1.Империя неше әкімшілік билікке бөлін-
патша үкіметінің саясатымен ді?
келіспеген үстем тап өкілдері 2.>>Барунгар>>,>>Кул>> сөздерінің мағына-
де қатысты. Көтеріліске қатыс- сын түсіндір.
қан Кіші жүз рулары: жағалбай- 3.>>Жасақ>> дегеніміз не?
лы, шекті, беріш, алаш, байбақ- ІІІ.Монғолдардың Қазақстанды жаулап
ты.Көтерілісті байбақты руы- алуы. (Кесте бойынша түсіндіру).
нан шыққан адам басқарды. Сұрақ-жауап.
Хиуада қайтыс болды. Бұл 1.Монғолдар көрші елдерді қай кезден
кім және көтерілістің болған жаулап ала бастады?
уақытын атаңыз? 2.Қытай жерін қашан басып алды?
(С.Датұлы, 1783-1797жж) 3.Логикалық сұрақ.
Кестемен жұмыс. Монғолдар Жетісу жеріне неліктен Кенесарының қарым қатынас шабуыл жасады?
жасаған мемлекеттері 4.Қандай қаланы олар опасыздықпен
Ресей басып алды?
Қоқан 5.>>Отырардың күйреуі>> жайлы не
Кенесары Бұхар білесіңдер?
Хиуа ІV. Жаулап алу зардаптары.
<<Математикалық сұрақтар>> 1.Жетісу аймағында шапқыншылыққа дейін
1.Кіші жүзді Ресей Құрамына 200-ден астам елді мекендер болса, одан
қабылдау жөнінде жарлық кейінгі ХІІІ-Х ІV ғ. 20 жуық елді мекендер
1731ж. шықты содан бері қалған.
неше жыл өтті? (276) 2. Баласағүн қаласының орнымүлдем жоға-
2.Абылай 1711 ж. туып 1781 ж лып кеткен.
қайтыс болды. Ол қазір неше 3. Егін шаруашылығының жүйесі бұзылды.
жаста,неше жыл өмір сүрді? 5. Қазақ халқы қалыптасуының аяқталуы
(296 жаста,70 жыл өмір сүрді) 200 жылға кешеуілдеді.
3. Ақын Махамбет өмір сүрген 6. Мәдениеттің дамуына кедергі болды.
жылдар 1803-1846жж. Ол қа- (Отырар кітапханасы)
зір неше жаста, неше жыл өмір. Сұрақ-жауап.
сүрді? (204 жаста, 43 жыл) 1. Шапқыншылық зардаптары қандай
4.С. Датұлы көтерілісі 1783- болды?
1797 жж. Ол басталғалы қазір 2. Этникалық құрамы мүлде бұзылды
неше жыл болды, неше жылға дегенді қалай түсінеміз?
созылды? (224 ж. болды,14ж.) V. Ұлыстардың құрылуы.
Сөзтізбек шешу Тірек сызба.
Е
П
Ө
К
А
М
Т
К
Е
Д
Д
Е
<<
М
А
Е
С
М
Ө
М
П
Т
І
К
Р
,
К
Ө
П
Ы
<<
Б
Ұ
Қ
Т
Шыңғысхан

Жошы Шағатай Үгедей Төле
ұлысы ұлысы ұлысы ұлысы

Жерлері Жерлері Жерлері Жерлері
М.И.Муравьев-Апостол Шығысы Ертіс Оңтүстік Батыс Монғолия Монғолия
естелігінде жазды. өзенінен батысы және Оңтүс- Алтай,Тарбаға-
<<Бұқтырмада көп емдеп, Еуропа жеріне тік-шығыс тай,Ертістің жо-
көп көмектестім>> дейінгі аумақ, Қазақстан ғары ағысы бойын- Сөзжұмбақ шешу қазақ жерінен мен Орта дағы жерлер қарады.
<<Қайталау>> Шығыс Дешті Азия жерлері
1.Халық батыры Қыпшақ, Арал, қарады.
2.Достоевскийдің досы. Сырдың төменгі Ұлыс туралы түсіндіру,
3.Қазақстанның сауда- ағысы, Жетісудың картадан көрсету
экономикалық байланыс солтүстік-шығысы
елі. қарады.
4.Көтеріліс басшысы. Сұрақ-жауап
5.1838 жылы мамырда Кене- 1.Шыңғысхан жаулап алған жерлер қандай
сары отрядтары өртеп бөліктерге бөлінді?
жіберген бекініс. 2.Жошы ұлысы жерлерін атаңдар.
6.1858 жылы Қоқан езгі- 3. Шағатай ұлысы жерлерін атаңдар.
сіне қарсы ең ірі көтеріліс 4.Үгедей ұлысы жерлерін атаңдар.
болған бекініс. 5. Төле ұлысы жерлерін атаңдар.
7.>>Георгий>> орденінің кавалері Сөзтізбек.
Жанжігіт ұлының аты. 1962 ж. Кендітау жерінде Гурван көлі
8. Ю.А.Головкиннің елші- жағасында үлкен мәрмәрден ескерткіш
лігі барып қайтқан қала аты. орнатылған, онда төмендегі Шыңғысханның
өсиет сөзі жазылған. <<Құлаш денем құласа,
1
Ж
а
н
Қ
о
ж
а

2
Ш
о
қ
А
н

3Қ
ы
т
а
Й

4
И
с
а
Т
а
й

5
А
қ
м
о
л
а

6
Ә
у
Л
и
е
а
т
а

7
Н
А
р
ы
н
б
а
й

8

у
р
г
а

құласын, құраған елім, қолымдағы
А
Л
Ұ
Қ
А
С
С
Ғ
А
Д
М
А
Ы
Ы
М
А
Ы
Л
Н
Б
А
Л
Л
Ұ
Қ
А
С
Ұ
О
Қ
Ұ
Й
Ы
Қ
Қ
М
Р
Р
Н
М
М
Е
А
А
Ғ
Ы
І
Н
Ғ
А
Н
Е
Л
Е
Қ
Ұ
Л
А
Ш
Д
байрағым құламасын>>
Қорытынды: Жаңа сабақты бекіту
Оқушылардың білімдерін Сөзжұмбақ шешу.
тексеріп, жауаптарын толықтырып <<Теміршін>>
бағалау.
Үйге тапсырма: Қайталау. §21. Хрестоматия 56-57 бет.
қосымша мәліметер жинақтау