Сүйек өңдеу өнерінің түрлері

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі

БАЯНДАМА

Тақырыбы: Сүйек өңдеу өнерінің түрлері

Орындаған : Қарағанды обл, Жезқазған қаласы, №9 жалпы білім беретін орта мектебінің бейнелеу өнері, сызу және технология пәнінің мұғалімі Мейрманов Жездыбай Турганалиевич

СҮЙЕК ӨҢДЕУ ӨНЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
Қазақ халқының көне дәуірден өшпес мұрасы болып,ұрапқтан-ұрапаққа сабақтасып,өзіндік тарихымен,әдет-ғұрыпымен,сәндік көркемдік жолымен елімізді бүкіл әлемге таныта білген қол өнері.Оның ішінде зергелік,тері өңдеу,ағаг өңдеу өнерімен өнерімен қатар күнделікті пайдаланатын тұрмыстық бұйымдарды,музыкалық аспаптарды және тағы басқаларына көркем түр беретін сүйек өнері.
Археологиялық қазба деректеріне сүйенсек қазақ шеберлерінің жан-жануралар сүйек-мүйіздерін қол өнерге ерте замандардан-ақ пайдаланғанын көреміз.Етін,сүтін азық қылып,жүнін,терісін киім-кешек,баспана,тезегін отынға пайдаланған халқымыз жан-жануарлар сүйегінде кәдеге асырып,өңдеп қол өнер бұйымдарын әшекейлеп безендіретін негізгі материал ретінде пайдалана білген.
Петербургтің ‹‹Иллиюстративная газетасы 1877 жалдың өзінде қазақтар арасында көршілес орыс селоларына ағаштан істелген бұйымдарын сататын шеберлер бар екенін жазған.Сондай-ақ Жезқазған археологиялық мұражайындағы сүйектелген кебеженің 1913 жылы Атбасар жәрмеңкесінен алынғаны көрсетілген.Бұдан қазақ шеберлерінің тек өз қажетгілігіне ғана емес,сату мақсатында да қол өнер бұйымдарын жасағанын көреміз.Қазақ шеберлері сүйек ұқсатуға ірі қара жылқы,сиыр,түйенің және ұсақмалдың жақ,жауырын,қабырға,жілік т.б. сүйектерін таңдап алған.Өңделетін сүйек семіз жас малдікі болғаны дұрыс.Себебі бұл сүйектер өңдеуге тез көндігеді.Май сіңген сарғыштау,шытынамаймын майысқақ келеді.Мұндай сүйектер тесуге де,кесуге де,ақсары түсті әдемі өң беруге де өте қолайлы,әрі өңі де бұзылмай ұзақ сақталады.
Сүйекті өңдеудің бірден-бір жолы оны жұмсарту.Халық шеберлері сүйекті екі түрлі әдіспен өндеген:
1.Қазаңда суға қайнатып өңдеу,ол үшін жиналған сүйектерді үлкен қазанға салып батып тұратындай етіп су құйылады да,әбден жұмсарғанша қайнатылады;
2. Ыстық күлге көміп,қыздырып өңдеу,ол үшін тезекті жағып әбден жалыны басылып болған соң сүйекті жұмсарғанша көміп қояды.
Сүйек өңдеу ісі шеберлікпен қоса аса ұқыптылықты талап етеді.Сондықтанжұмысқа әуел бастан мұқият қараған жөн.Керекті таңдап алынған сүйектер қалыпты температурада сақталуы керек.Жылыдан суыққа немесе ауаның шұғыл өзгеруіне байланысты сүйек шытынап жарылып сапасын жоғалтады.Сүйекті қайнатар алдында оны салқын сумен шайып,артық еттерінен арылтып алады.Суда қайнату ұзақтығы сүйектің қалыңдығына байланысты.Жұмсараған сүйекті алып шапашот немесе қашаудың көмегімен қабаттарынан ажыратып,ортасындағы кеміктерін тазалау керек.Бірінші ірі одан кейін майда түрпілі егеулермен екі беті бірдей тазаланады.Кептіріп,істелетін заттың көлеміне,пішініне қарай дайын сүйек пластикалар арнайы құралдар арқылы кесіледі.Сүйек бұйым беттеріне көп жағдайларда үш,төрт,алты,сегіз бұрыш жасай отырып тұтастай қапталады немесе батырп орнатылады.Ою-өрнектер бедерлеп және тоор көзден ою тәсілімен орындалады.Бедерлеп ою-қияылып алынған сүйек пластинкалар бетіне өткір әр түрлі пышақтар арқылы қажетті ою-өрнектер салынады.
Тор көздеп ою-үлгі бойынша ою-өрнектер ойылыпалынып бұйым беттеріне бекітіледі.Сүйектегі ою-өрнектерді көрнекті ету үшін оюларды әр түрлі түске сіңімді бояулармен бояйды.Бояуды шеберлер ешкі тал,қайың,емен секілді тал қабықтарынан және итмұрын тамыры,қына т.б. өсімдіктерден қара,қоңыр,қызыл,сары сияқты түстерді бөліп алған.Ал сүйекті ағарту үшін оны қайнатып қоламтаға көміп кептіреді,ал сарғылт түске келтіру үшін май жағып,шөптің түтініне ыстаған.Сүйек ұқсатушы шеберлер кесуге,жонуға,қырнап тазалауға жылан,әр түрлі түрпілі егеулер,шапашот,асыл ыңғыру,қайқы пышаұ,біз,үскі,майда шарық сияқты құралдарды пайдаланған.Бұл аспаптар асыл металлдардан істелген өткір болу керек.Сүйекті түзетіп,тегістейтін құралды бастырық немесе қысқы деп атайды.
Жан-жануарлар сүйектерін пайдалану әр түрлі халықтардың қол өнерінде де дәстүрлі қалыптасқан.Ресейдің солтүстігінде сиыр сүйектерін пайдаланса,Орта Азияда түйе,жылқы және басқада ірілі-ұсақ жануарлар сүйектерін пайдаланған.Сібірде мамонт,морж,кашалот тістері және сойдақ тістерін өңдеген.Бұл аталмыш жануарлар тістерінің іштері бітеу тұтасып келетіндіктен сібір халықтарының қол өнерінде жұмырлап тұтас ою тәсілдері кең өріс алған .
Мүйіз сүйекке қарағанда жонуға,июге,қалыпқа салуға,кесуге,тесуге,шегелеуге қолайлы.Мүйізді оюлап басқа заттарға қиюластыру да басқа заттарды оюлап мүйізге жапсыру да оңай.Мүйіз ұқсатуға керекті құралдар да сүйек пен ағаш шеберлерінің құралдарындай.Бірақ бұларда әр түрлі мәнердегі қалыптар басым.Мүйіз алтындаған немесе күмістелген мық шегелермен,алтын-күміс құрсаулармен білезіктеуге де икемді.Мүйіз ұқсату жұмысына сиырдың,серкенің,қошқардың,тау текенің,құлжанның мүйіздері,жылқы тұяғы,түйе табан мүйіздерін пайдаланады.Әсіресе семіз жас малдың мүйіздері жақсы.Тұяқ пен мүйізді балқытып,кейін түзетіп алып қалыпқа салады да пышақпен тілмелей отырып тарақ,шақша,ожаулар,түйме және басқада ұсақ-түйек заттар жасаған.Кейде түймені балқыған мүйізден қалыппен ойып алып ішінде өрнегі бар қысқылармен қатты қысып бедерлейді де үскімен тесіп көз шығарады.Осы сияқты әдіспен мүйізден жасалынған,әшекйленген заттар өте көп.
Әлкей Марғұлан еңбегінде шығыстанушы ғалымдардың ұйымдастыруымен Петербургте көрмеге XYӏӏӏ-XӏX ғ.ғ. шеберлерінің жасаған қол өнер бұйымдары қойылғаны көрсетілген.1877 жылы Ақмолада көрме ұйымдастырылып арнайы мамандар жоғарғы бағалаған.Бұдан қазақ шеберлерінің ерте кездерден-ақ сүйек өңдеу өнерінің барлық әдіс-тәсілдерін жете меңгеріп,халқымызды қол өнері арқылы әлемге таныта білгенін көреміз.
Қазіргі таңда техникалық прогрестің дамып жетілген уақытында сүйекті шеберханаларда өндіріс орындарында арнайы жабықталған станоктармен өөңделетініне байланысты сүйек өңдеудің мынадай тәсілдері қалыптасқан:
1.Қажетті сүйектерді арнайы орындарда бір қалыпты температурада кептіру;
2.Сүйек қалыңдығына қарай суға қайнаталады.Жұқа сүйектер 3-4 сағат,қалың сүйектер 12-16 сағат аралығында созылады.Майынан арылту үшін суға аз мөлшерде каусикалық сода қосылып қайнатылады;
3.Сүйек қабаттарын ажыратып кеміктерін тазалап алып,екі бетін бірдей түрпілі қағаздармен немесе арнайы станокта жылтыратып тазалайды;
4.Сүйекті түзету үшін ернеуі ағаш қысқылармен қатты қысып кепкенше ұстайды;
5.Сүйек пластинкаларды қол лобизгімен және тоқ лобзигімен немесе өткір пышақтармен керекті формаға келтіріп кесіп алады.Кесу кезінде кесілетін жерін оңға қарай шығарып,қалғанбөлегін қысқамен қысып қояды.Өйткені сүйек жарылып немесе сынып кетуі мүмкін;
6.Сүйек пластинкаларды қол істелінген бұйым беттеріне әр түрлі желімдер арқылы бекітеді.Оған керекті желімдер БФ-2,БФ-4 және ПВА.БФ-желімдері сүйек астынан қарайып көрініп тұруы мүмкін.Сондықтан ПВА желімін пайдаланған дұрыс;
7.Тіс порошогі -1,шошқа майы-0,3,скипидар-0,5 қосылған арнайы қоспаларды жағып қолмен және станокта қатты ысқылап сүйекті жылтыратып өңдеу;8.Көрнекті болу үшін сүйектелген бұйымдар боялады.Ол екі түрлі жолмен жүзеге асады:
а)жеңіл реңктер беру,ол үшін түрлі-түсті қарындаш графитін майдалап қырып алып,селдір матаға түйіп,ою-өрнек бетін ысқылап немесе акварель бояуымен,қылқалам көмегімен тегістеп бояймыз;
б)сіңіріп бояу- ол ыдысқа құйылған бояуға сүйек пластинкаларды топтастырып байлап,батырып қоямыз.Ал ақ түске енгізу касикалық соданың 2-3% ертіндісін қайнатып,бояу жақсы сіңу үшін 70-80% жылылықты ұстайды.
Әрине сүйек өңдеу төңірегіндегі барлық мәселелерді бірден қамтып шығу тіпті мүмкін емес.Біз тек кейбір негізгі деген жайларға ғана тоқталдық.