Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Күй түрі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Мамандығы: 0108000 <<Музыкалық білім беру>>
Біліктілігі: 0108013 <<Мектепке дейінгі және негізгі орта білім беру ұйымдарындағы
музыка пәнінің мұғалімі>>
Сабақ тақырыбы:
<<Сейтек Оразалиев.
Өмірі мен шығармашылығы>>
Пәні <<Қазақ музыка әдебиеті>>, <<Негізгі аспап (домбыра)>>
Тобы: 2,3 курс КШМ
Оқытушылар: А.А.Батырханова, Қ.Б.Ишанбергенова
<<Қазақ музыка әдебиеті>>, <<Негізгі музыкалық аспап (домбыра)>> пәндерінен кіріктірілген сабақ.
Пәні
<<Қазақ музыка әдебиеті>>, <<Негізгі аспап (домбыра)>>
Тобы
2,3 курс КШМ
Уақыты
Сабақ тақырыбы
<<Сейтек Оразалиев. Өмірі мен шығармашылығы>>
А)ақпараттық құзыреттілігі
Сейтек Оразалиев туралы мәлімет бере отырып, домбыра аспабындағы күйлер арқылы шығармашылығын талдау, педагогикалық жаңа технологиялар элементтерін пайдалана отырып, ақпаратты толық меңгерту.
Б)комуникативтік құзыреттілігі
Шығармалары арқылы күйге деген қызығушылықты арттыра отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу, өз өңіріміздің күйшілік өнерін құрметтеу, насихаттау, мұрасын қастерлеуге тәрбиелеу.
В) проблеманы шешу құзыреттілігі
Күйшілік өнеріне байланысты сұрақ-жауап, жеке жұптық, топтық жұмыс жүргізу арқылы логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, аспапта ойнау мен алған білімдерін еркін баяндауға дағдыландыру.
Сабақтың типі
Кіріктірілген сабақ
Педагогиқалық технологиялар
<<Жылулық >> сергіту сәті, <<Көңілді гамма>> стратегиясы, <<Кім жылдам>> стратегия блиц-турнир, <<Мәтінмен жұмыс INSERT>>, <<Зигзаг>> , <<Кезбе тілші>> (интервью), <<Жуан, жіңішке сұрақтар>>, семантикалық карта, эссе
Power Point бағдарламасы презентациясы арқылы ақпарат беру және алмасу.
Сабақтын әдісі
Білім алу көзіне қарай топтастырылған әдістер: пікір алмасу, сөздік, көрнекілік, практикалық
Пәнаралық байланыс
музыка әдебиеті, негізгі аспап (домбыра), тарих, музыка пәнінің әдістемесі.
Оқыту құралдары
Мультимедиялық құралдар, домбыра аспабы, компьютер, бейнематериал, бағалау парағы, портреттер, ноталық материал, фонотекалық материал, иллюстрациялар, постер, маркер, магнит.
Сабақтын барысы
Оқытушының қызметі
Студенттің қызметі
Күтілетін нәтиже
1.
Ұйымдастыру бөлімі.
-студенттерді түгелдеу;
-сабаққа әзірлігін
қадағалау,
-назарларын аудару.
Оқу құралдарын әзірлеп сабаққа -дайындалады,
-назарларын оқытушыға аударады
Оқу құралдарын әзірлеп
-сабаққа дайындалып,
- ойлары жинақталады;
-сабаққа зейін қояды
<<Жылулық>> сергіту сәті.
- Шеңберге тұрып бір-бірінің алақандарын көршісінің алақанына қойып, бастаушы <<Мен саған...>> деп бастап, келесі адамға жай сын есімді бір зат есімнен тұратын тілек айтып, шеңбер аяғында барлығы <<тілеймін>> деп аяқтайды.
Әр студент (бір-бірінің алақандарын алақандарына қойып, жай сын есімді бір зат есімнен тұратын жақсы тілекті шеңбер аяғына дейін айтады.
-Сәтті күн, көтерінкі көңіл, қажымас қайрат, адал дос, шаттық өмір және т.б.
Жақындық, мейірім, жақсы сөз, жақсы тілек айту арқылы көңілідерінде қуаныш, шаттық пайда болып, сөздік қоры баиды.
<<Көңілді гамма>> стратегия Топтарға бөлу-
<<Көңілді гамма>> стратегия арқылы топтарға бөлу.
-До-Ре-Ітоп;
-Ми-Фа-ІІтоп;
-Соль-Ля-ІІІтоп;
-Си-До-ІҮ топ.
<<Көңілді гамма>> атты стратегия арқылы дөңгеленіп тұрған студенттер До мажор гаммасын әр қайсысы бір нотадан барлығы орындап 4топқа бөлінеді.
-До-Ре-Ітоп;
-Ми-Фа-ІІтоп;
-Соль-Ля-ІІІтоп;
-Си-До-ІҮ топ.
<<Көңілді гамма>> атты стратегия арқылы 4 топқа
-До-Ре-Ітоп;
-Ми-Фа-ІІтоп;
-Соль-Ля-ІІІтоп;
-Си-До-ІҮ топ.
бөліне алады.
2.
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир.
Үй тапсырмасын тексеру, өткен тақырыптарға шолу.
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир әр топқа 4сұрақтан қою арқылы студенттердің өткен тақырыпты қаншалықты меңгергенін анықтау.
1).Күйші деген кім?
а)Жыр орындайтын адам.
ә)Күй шығаратын адам.
б)Ән айтатын адам.
2).Музыкада неше нота бар?
а).7 ә).5 б).8
3). Төкпе күйшілік мектебі қай жерде қалыптасқан?
а)Арқа, Жетісу
күйшілік дәстүрі
ә)Шығыс өңірінің күйшілік дәстүрі.
б)Батыс Қазақстан күйшілік дәстүрі
4).Домбыра неше құрлыстан тұрады?
а).5 ә).3 б).2
5).|Х-ХХ ғасырлар арасында өмір сүрген кім?
а)Айгүл Үлкенбаева
ә)Құрманғазы Сағырбаев
б)Нұрғиса Тілендиев
6).Альтерация белгілеріне қандай белгі жатады?
а)Скрипка ә)Бас б)Бемоль
7).Домбырада неше перне бар?
а).18 ә).19 б).15
8).Домбырада кездесетін октава түрлері?
а) Контр октава
ә) 2-ші октава
б)Субконтр октава
9).Музыкада қандай кілттер болады?
а)Альт ә)Бекар б)Диез
10).Күйдің қандай түрі болады?
а)секіртпелі, көңілді
ә)төкпе, ауыспалы
б)шертпе, төкпе
11).<<Қорқыт <<қандай аспапта ойнайды?
а)Домбыра ә)Қобыз б)Сырнай
12) Құрманғазының шәкірті?
а)Дәулеткерей ә)Қазанқап
б)Дина
13)Күйлерінде әйел адамдар образын бейнелеген күйші?
а)Тәттімбет
ә)Дина
б)Дәулеткерей
14)Ұлы күй-атасының мекені?
а)Бөкей Орда ә)Қаратөбе
б)Ақжайық
15) <<Көреғұлы>> күйін эстрада түрінде орындайтын топ?
а)Муз АРТ ә)Ұлытау
б)Жігіттер
16) Жамбыл Жабаевпен кездескен күйші?
а)Тәттімбет ә)Дина
б)Дәулеткерей
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир сұрақ жауап арқылы өткен тақырыпты қаншалықты меңгергендерін көрсетеді.
1).Күйші деген кім?
а)Жыр орындайтын адам.
ә)Күй шығаратын адам.
б)Ән айтатын адам.
2).Музыкада неше нота бар?
а).7 ә).5 б).8
3). Төкпе күйшілік мектебі қай жерде қалыптасқан?
а)Арқа, Жетісу
күйшілік дәстүрі
ә)Шығыс өңірінің күйшілік дәстүрі.
б)Батыс Қазақстан күйшілік дәстүрі
4).Домбыра неше құрлыстан тұрады?
а).5 ә).3 б).2
5).|Х-ХХ ғасырлар арасында өмір сүрген кім?
а)Айгүл Үлкенбаева
ә)Құрманғазы Сағырбаев
б)Нұрғиса Тілендиев
6).Альтерация белгілеріне қандай белгі жатады?
а)Скрипка ә)Бас б)Бемоль
7).Домбырада неше перне бар?
а).18 ә).19 б).15
8).Домбырада кездесетін октава түрлері?
а) Контр октава
ә) 2-ші октава
б)Субконтр октава
9).Музыкада қандай кілттер болады?
а)Альт ә)Бекар б)Диез
10) Күйдің қандай түрі болады ?
а)секіртпелі, көңілді
ә)төкпе, ауыспалы
б)шертпе, төкпе
11).<<Қорқыт <<қандай аспапта ойнайды?
а)Домбыра ә)Қобыз б)Сырнай
12) Құрманғазының шәкірті?
а)Дәулеткерей ә)Қазанқап
б)Дина
13)Күйлерінде әйел адамдар образын бейнелеген күйші?
а)Тәттімбет
ә)Дина
б)Дәулеткерей
14)Ұлы күй-атасының мекені?
а)Бөкей Орда ә)Қаратөбе
б)Ақжайық
15) <<Көреғұлы>> күйін эстрада түрінде орындайтын топ?
а)Муз АРТ ә)Ұлытау
б)Жігіттер
16) Жамбыл Жабаевпен кездескен күйші?
а)Тәттімбет ә)Дина
б)Дәулеткерей
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир сұрақ жауап арқылы өткен тақырыпты еске түсіре отырып нақты, жылдам жауап беруге үйренеді.
3.
Өткен сабақ пен жаңа сабақтың байланысы.
(Қызығушылық ояту)
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру үшін дайындаған сұрауларын қоя отырып, жаңа сабақпен байланыстыру.
1.Өлкеміздің қандай әйгілі күйші композиторларымен таныстық?
2. Аталған ұлы күйші композиторлар күйлері қай өңірдің күйшілік мектебіне жатады?
3. Өлкеміздің төкпе күйшілік мектебіне жататын күйші <<Сейтек-перне>> деп кімді атайды?
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру үшін дайындаған сұрауларға жауап бере отырып, жаңа сабақпен байланыстырады.
1. Құрманғазы Сағырбаев, Дина Нұрпейісова, Дәулеткерей Шығайұлы
2. Батыс өңірінің төкпе күйшілік мектебіне жатады.
3. Сейтек Оразалиев
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру үшін дайындаған сұрауларға жауап бере отырып, жаңа сабақпен байланыстыра алады.
Ұлы күйшілерді еске түсіреді, танымал күйлерін ажырата біледі. Бұрыннан білген білімдерін ойларын жинақтап, ортаға салып, бөліседі.
4.
Жаңа материал.
Сейтек Оразалиев.
Сейтек Оразалиев туралы бейнеролик көрсете отырып, қысқаша мәлімет беру.
Бейнероликті көреді.
Сейтек Оразалиев туралы қысқаша мәлімет алады.
Күйші туралы ақпараттары кеңейеді.
(Мағынаны тану). Жеке, топтық жұмыс.
<<Мәтінмен жұмыс-INSERT>>.
4топқа Сейтек Оразалиевтің
өмірбаяны мен шығармашылығы туралы ақпаратты мәтінмен жекелеп танысу, топта талқыла, кестелерін толтырады.
1.Өмірбаяны (косымша №1)
2. Шығармаларына шолу. (косымша №2)
3.Сейтектің маңызды кездесулері. (косымша №3)
4. Сейтек туралы деректер (косымша №4)
(косымша №5)
Кесте толтыру.
Ү Бұрыннан білем
+ Мен үшін жаңалық
-Басқаша ойлап едім
? Қызықты
Түсініксіз
Шешім табу керек
Күйшінің өмірбаяны мен шығармаларының шығу тарихымен танысады,
-тақырыпты топпен талқылайды
-күйлер туралы мәлімет алады.
1.Өмірбаяны туралы оқиды.
2. Шығармаларына тоқталып, жалпы мәлімет алады.
3. Сейтектің маңызды кездесулері.
4. Сейтек туралы деректер
Кесте толтырады.
Күйші туралы білімдері тереңдетіледі, маңызды ақпаратты белгілеп сараптай алады, талдау жасай біледі.
Мәтінмен жұмыстана отырып,
дәптерлеріне маңызды ақпараттарды нақтылай алады, күйші шығармаларының шығу тарихтарын біледі, тыңдап, ерекшеліктерін ажырата біледі.
Топтық жұмыс
<<Айналмалы бекет>> стратегиясы
Әр топтан бір студент-баяндаушы келесі топқа ауысып, өз оқыған мәтінін 3минут уақыт аралығында түсіндіріп, үш рет шапалақтағаннан кейін келесі топтарға ауысады. Осы бағытта 3бекетті айналып өз тобына оралып келу.
Әр топтан бір студент-баяндаушы келесі топқа ауыса келе, өз оқыған мәтінін 3 бекетке түсіндіреді. Әр топ мүшелері студент-баяндаушы арқылы көршілес бекеттер мәтіндерімен танысып шығады.
Алған ақпаратпен бөлісе алады, бір-бірін тыңдайды, күйші туралы білімдерін тереңдетеді.
Топтық жұмыс- постермен жұмыс
Әр топтан жиналған мәліметтерді ортаға салу, ой-пікірлерімен бөлісу, постер дайындау.
Әр топтан жиналған мәліметтерді ортаға салады, ой-пікірлерімен бөліседі, постер дайындап, қорғауға әзірленеді.
Алған білімдерін жинақтап,іріктей отыра постер арқылы көрсете алады.
<<Кезбе тілші>> (Интервью) стратегиясы.
Постер арқылы-қорғау-
барлығына
Музыкалық материал тыңдау.
Әр топ күйшінің өмір-шығармашылығын постер арқылы қорғау.
1.Сейтектің өмірбаянын -телефон арқылы хабарлама түрінде дайындау;
2. Күйшінің шығармалары туралы мәліметтерді телестудия дикторы ретінде жеткізу;
3. Сейтектің маңызды кездесулерін тілші оқиға орнынан ақпарат түрінде көрсету.
4. Сейтек туралы деректерді тілші сұхбат алатын куәгер ретінде баяндайды.
Әр топ күйшінің өмір-шығармашылығын постер арқылы қорғайды.
-шығармаларды зейін қойып тыңдайды.
1. Аудиторияға Сейтектің өмірбаянын телефон арқылы хабарлама түрінде жеткізіп, 2курс студенті <<Заман-ай>> күйін орындайды.
2. Күйші шығармалары туралы мәліметтерді телестудия дикторы ретінде хабарлап, А.Үлкенбаеваның орындауында <<Жантаза>> күйін тыңдатады.
3. Сейтектің маңызды кездесулерін тілші оқиға орнынан ақпарат түрінде көрсетіп, күйлер шығу тарихына, ерекшеліктеріне тоқталады, 3курс студенті <<Сексен ер>> күйін орындайды.
4. Сейтек туралы деректерді тілші сұхбат алатын куәгер ретінде баяндап, <<Торы ат>> күйін Арман Жүдебаевтің
орындауында бейне ролигін көрсетеді.
<<Кезбе тілші>> (Интервью) стратегиясы арқылы, алған білімдерін нақтылайды, өзгеге жеткізе біледі. Күйші өмірі, шығармашылығы туралы ақпараты толығады, күйлерін ажырата біледі.
Қосымша ақпараттар.
Тақырыпты бекіту:
<<Жіңішке жуан сұрақтар>>
Қосымша ақпараттар.
Алған білімдерін бекіту мақсатында <<Жіңішке жуан сұрақтар>> стратегиясы арқылы, бір біріне сұрақтар қояды.
Қосымша ақпараттарды зейін қойып тыңдайды.
Сабақта алған білімдерін бекітіп, бір бірінің сұрақтарына жауап береді.
<<Жіңішке жуан сұрақтар>> стратегиясы арқылы білімдерін бекітеді.
5.
Семантикалық карта
(жазбаша жұмыс)
Семантикалық карта толтыру (қосымша№ 6)
Алған білімдерін түйіндеп семантикалық карта толтырады
Семантикалық карта толтыру арқылы алған білімдерін жинақтайды.
Бағалау.
<<Екі жұлдыз>> -бір пікір, бір ұсыныс
Өз-өзін бағалау картасы.
Үй тапсырмасы мен жаңа сабақтағы меңгерген біліміне қарай әр түрлі әдіспен бағаланады:
<<Екі жұлдыз>> -бір пікір, бір ұсыныс. Топ басшысы әр топты бағалау, түсінік беру.
Өз-өзін бағалау картасын толтыру.
Мәтінмен таныстырған, сұрақ қойған және жауап берген студенттерді <<Екі жұлдыз>> стратегия арқылы бір-бірінің жауаптарын талдап әр топ бағаланады.
Өз-өзін бағалау картасын толтырады, өз-өздерін бағалайды.
Пікірлер
Жеке жұмыс
Жұптық жұмыс
Топтық жұмыс
Сабақтан көп мәлімет алып, белсенді қатыстым
Сабақтан алғаным көп емес, орташа белсенділік таныттым
Сабақ қызықтырмады.
<<Екі жұлдыз>> стратегиясын қолдана топты, өз өздерінің жұмыстарын талдап, бағалай алады.
6.
Үйге тапсырма.
-<<Егер мен Сейтек болсам...>>тақырыбына
Эссе жазып келу;
-орындалған күйлерді қайталау.
-күйшінің өмірбаяны мен шығармашылығы туралы қосымша мәлімет іздеп, эссе дайындайды;
-күйлерді қайталайды.
-қойылған міндетті шешу үшін берілген тапсырмаға ізденіп, дайындалады.
(қосымша№ 1)
Сейтек Оразалыұлының өмірі туралы
Ел аузынан атын естіп жүрген, оқыған әдеби кітаптардан жазушы Тәкен Әлімқұловтың <<Сейтек сарыны>> деректі баян кітабында және профессор Тымат Мергалиевтің <<Жаңа дәуір жыршысы>> атты музыкалық зерттеу кітабындағы бас - ты образы Сейтек күйшінің баласының деректері мұрағатта кездескендігі тың ой салды. Сейтек күйші жөнінде ізденіп өмір жолын, музыка әлеміне сіңірген еңбегін білуге деген ынтызарлық туындады. Ол кісіні күйші деуіміздің астары өзі күй шығарды және өзінің де басқаның да туындысын шебер орындаушы.
1991 жылы Батыс Қазақстан облысы, Орда ауданының орталығы Сайхында Сейтектің туылғанына 130 жыл толуына орай шара ұйымдастырылды. Қазақстанның Батыс өңірінен, көршілес Ресейден күй дәріптеуші өнерпаздар шақырылып, Сейтек күйлерін және басқа туындыларды орындаушылар сайысы өткізілді. Біздің ауданнан орындаушылық қабілеті жоғары Махамбет Долдашев қатысты. Бекітілген ережеге сай - Сейтек күйшінің <<Сексен ер>> деген күйінің орындалуы міндетті шарт болатын. Күйдің музыкалық туынды ретінде өзіндік әуендік, сарындық ерекшеліктерімен қатар аңыздық желісі болатын.
Қазақтың төкпе күй әдібінің негізін салушы. Бес жасында әкеден қалып, ағайыны Шошақтың тәрбиесінде болған. Алғаш домбыра тартуды ағасынан үйренген. Ауыл арасында бала домбырашы атанып, сол кездегі Әлікей салауаткерей, Тұрып, мәди сияқты домбырашылардың алдын көреді. Олар арқылы әйгілі Дәулеткерейдің күйлеріне ден қойып, оның күйлеріндегі шеберлік-шалымдарды игереді.
Сейтек Оразалиев 1861 жылы Бөкей Ордасына қарасты Хакки сорының шығыс етегінде белгілі ноғайлы Шамақ байдың тұрақты қонысының шығысында Нарынның Жасқұс құмының қатқыл етегінде орналасқан, төленгіттердің қонысында, қазір <<Сейтек қыстауы>> атанатын жерде дүниеге келген. Атасы Байшора Жәңгір ханның ордасында қызметшілік атқарған. Мыңғыраған малды болмаса да, бір басына жетерлік дәулеті болған. Оның бізге белгілі ұлы Оразәлі де, әкеден қалған енші мал-мүлікпен қатар, ауылына жақын орналасқан Хан жәрмеңкесінің қызметшісі, кейде сатуға малын әкелген құм қазақтарының малын жайғап, көмек жасап нәпақасын тапқан. Кейіннен Басқұншақтағы тұз көлдегі кәсіпке араласып жалданып, жалақымен күнделікті тұрмысын күйттеген. Оның үш ұлы Шошақ (Сұлтанғали), Сейтек (Сейтқали), Мәнкей (Нұрғали) атты ұлдары ата кәсібін жалғастырған азаматтар. Малды шаруасын және тұзды кәсіп еткен үлкен ағасы мен інісінің ортасында өнерге жақын Сейтек жастайынан серілік құрып, әнші, күйшілер арасынан табылады. Әкесі ертерек өмірден өткенде бүкіл әулеттің жүгі ағасы Шолақтың мойнына түседі.
Сейтектің өр мінезді, өз дегені болмаса көне бермейтін бір беткейлігіне орай ірі денелі, қайраттылығы туа біткен қасиеттің көрінісі болғандай. Анасы Бәтима Сейтекке аяғы ауыр кезінде қасқырдың жүрегіне аусары ауыпты дегенді айтады. Оның қаншалықты шындыққа жанасатынын ашып айта алмаспыз. Жалпы нағашы жұрты Ысықтар екені анық сияқты.
Өнерге құштар жас, елгезек аң - ғарымпаз болып өседі. Қазақи салт дәстүрде той-топыр жиындар жиі болып тұрады. Бір ауылдың қызығы сол маңдағы қанаттас отырғандардың ортақ мерекесіндей өтеді. Алыс-жақыннан келетін домбырашы, әнші мен жыршылардың шеберліктеріне тәнті болып таңдай қағысқандардың арасындағы бала Сейтек тамашалаумен қатар сиқырлы әуенді көңіліне қондырып іштей қайталап отыратын. Үйіне келгенде оңашаланып құлаққа қонған сазды қос ішекте қайталап ойнатуға машықтанды.
Інісінің домбыраға әуестігін байқаған ағасы Сұлтанғали өзінің білетін өнерін үйретті. Үлкендік қамқорлығын жасап, алғашқы ұстазы болды. Ауылдағы Әлікей, Салауат, Тұрып, Мақар сынды білікті домбырашылардан дәріс алуына жағдай жасады. Олар арқылы Дәулеткерей күйлерінің шеберлік танымдарын игерді.
10 жасқа келгенде <<Күйші бала>> атанып, халық алдында есімі шықты. Сейтектің жағымды, келістігі жағынан ел арасына тараған әңгіме нағашыларының құлағына тиеді. Әжептәуір дәулеті бар, ортасында беделді, ашып айтар билік иесі нағашы атасы Дәулетияр, <<Жиеннің жақсылығы нағашыдан>> дегендей сырттай марқайып риза болып жүреді. <<Халық айтса, қалып айтпайды>> дегендей талабы алдындағы жасөспірімді көнекөз Қариялар мен танымал өнерпаздарды жинап, жиенін сынату ниетімен әдейі шақырып, тиісті құрметін жасайды. Жиналғандар қонақасыға риза болып, маңдайлары тершіп, қолдарының майын саптама етікке сүртіп, арасында қамшыларын майлаған, тістерін шұқып, іргеге сүйенісіп отырысқан сәтте нағашысы: <<Жиенім елдігіңді көрсет, қонақ қаде бер, мына отырған жақсылардың өзіңе көрсеткен ауылдың алтыауызының қарымтасын қайтаршы>> деп алдын ала әдейі даярлаған домбыраны ығыстырып қолына ұстатты.
Жиналғандар көп нәрседен хабары бар дала сарапшылары, балаға жақсы бағаларын жамыраса беріп, ризашылықтарын білдіреді. Олардың пікірлері бір арнаға тоғысады.
Асығып аптықпайды, Құрман - ғазының дауылды, жүрдек күйлеріне құлқы шамалы. Дәулеткерейдің сезімге толы үзіліп, талықсыған лирикаларына да көп бара бермейді. Бірақ төкпе күйдің табиғатынан ауытқымай, оған өз өрнегін енгізуге тырысқан көңіл күй әуендері баршылық және әр шығарманы орындағанда белгілі бір ойды түйіп-түйіп тастағанды ұнатады. Бірақ одан туынды тұтастығы үзілмейді, қайта сабақтасып, қайрымдағы негізгі тақырыпты мезгіл-мезгіл ойға оралтады, буын араларын үзбестен жалғап отыратындығын бағалайды.
Теңіз маңы округіндегі нағашылар ауыл арасы шалғайлау болса да, Сақмадағы ұлы күйші Құрманғазыға Сейтекті бата алу үшін апарады.
Бұл жөнінде Тымат Мерғалиев <<Жаңа дәуір жыршысы>> кітабында <<Осы кездесуде Құрманғазы күй тартудың небір ғажайып үлгілерін көрсетіп, әр шығарманың характеріне қарай орындау ерекшеліктерін Сейтекке уақыттың тығыздығына қарамай үйретуге тырысып бағады. Сол жолы Сейтек Құрманғазының <<Қайран шешем>>, <<Сарыарқа>>, <<Қызыл қайың>> сияқты күйлерін оның өзінен үйренеді>> деп жазған.
Сейтек мүшел жасқа толғанда ата салтымен нағашылап Атырау бойындағы Дәулетиярдың ауылына аттанады. Өзімен бірге домбырасын ала шығады. Осы сапарында Сейтектің жолы болып, Ұлы күйші Құрманғазының алдын көреді, ықыласына бөленіп, тілеуқор лебізін естиді. Бұл оның өміріндегі елеулі кезеңі еді. Мұнан кейін күй өнерін өмірінің мағынасына балап, күйдің өмір жырлағыш ұлы қасиетіне құныға ден қояды. Ел ішіндегі шет-шегі жоқ небір інжу-маржан күй нөпірін естіген сайын құнығып, енді бірье-бірте өріс ұзартып, өнерді өмірлік мұратына айналдыра бастайды.
Албырт жастың өнерге құш - тарлығы артып, Еділ-Жайық арасы, Ішкі Бөкей Ордасын аралап, барын елге беріп, халық арасындағы құндылықтарды бойына сіңірді. Бұл орайда іргелес Қалмақ қырына Түрікмен құмдарына асып, ел кезген жиһангердей ұзақ сапарларда жүрді. Домбыра әуенінің қыр-сырын игере отырып шыңдалып, талай өнер саңлақтарымен сайысқа да түскен. Ордада жылына екі рет болатын Хан базарында Берғали, Мырзакерей сынды күйшілермен өнер жарыстырған. Сол кездегі елді күймен тәнті еткен Көлборсындағы (Волгоград маңы) Жақиямен кездесіп, күй қағысып бағын сынаған.
Өнер шыңына шығып шыңдалған сәт - терден бастап, өзі де артына өш - пестей із қалдырар күйлер шығарды.
Әрідегі <<Ақсақ құлан>>, <<Ер айрылған>>, сияқты қарт көкірек күйлерден бастап, берідегі ел өмірінің дыбысқа айналған шежіресі сияқты күйлеріне дейін жаттап тартып, жүрегіне сіңірумен болады. Ел ішін армансыз аралап, Орал, Астрахан аймағындағы Еділ мен Жайық бойындағы, нарын алыбындағы күйшілік дәстүрлермен танысады.
(қосымша№ 2)
Сейтек Оразалыұлының шығармашылығы
Күйші-композитор, қазақтың төкпе күй әдебінің негізін салушы СейтекОразалыұлы 1861 жылы Батыс Қазақстан облысы Орда ауданы Саралжын жерінде дүниеге келген. Бес жасында әкеден қалып, ағайыны Шошақтың тәрбиесінде болған. Алғаш домбыра тартуды ағасы Сұлтанғалидан, Дәулеткерейдің шәкірттері Әлікей, Макар, Салауаткерей, Тұрып сынды өнерпаздардан үйренген.
Сейтек заман әділетсіздігіне карсы шыққаны үшін қуғындалып, Орда, Иркутск, Астрахан, Бутырка (Мәскеу) түрмелеріне қамалады. Оның <<Арпалыс>>, <<Шарипа>>, <<Жантаза>>, <<Қарашаш>>, тағы басқа күйлерінде жан әдемілігін, халықтын мұңы мен қайғы-қасіретін бейнелеген.
1897 жылы Сібірге, соңынан Сахалинге жер аударылады. Осы кезеңде <<Айдау>>, <<Түңілдім>>, <<Арман>> атты күйлерін шығарды. 1905 жылы каторгадан босап, еліне оралады. Мұнда ол анасы мен баласының қайтыс болғанын естіп, өзінің қайғы-қасіретін <<Жоқтау>>, <<Ғазиз>> атты күйлерінде бейнелейді. <<Жігер>>, <<Заман-ай>> тағы басқа терең психологиялық мазмұнға құрылған күйлері Сейтек шығармаларының жан-жақты өріс алғандығын танытады.
1923 жылы Мәскеуде өткен Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесіне қатысып, <<Той бастар>> күйін орындады.
1937 жылдан бастап Сейтектің <<Он алтыншы жыл>>, <<Заман-ай>>, <<Жантаза>> атты шығармалары қазақтың Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің репертуарына еніп, жұртшылық арасына кең тарауға мүмкіндік алды.
З.Жанұзақованың <<Қазақ халқының аспап музыкасы>> атты жинағында да Сейтек өмірі жайлы қысқаша мәлімет пен оның <<Айдау>>, <<Балқаймақ>>, <<Бұлбұл Айша>>, <<Көк ала ат>>, <<Қарашаш>> күйлерінің ноталары бірілді.
Бұл күйлерді кезінде Ф.Сұлтановтың орындауынан Ж.Қаламбаев жазып алып, нотаға түсірген. <<Жаңа дәуір жаршысы>> 1980 жылы Алматы қаласының <<Ғылым>> баспасынан жарық көрген кітабының авторы Т.Мерғалиев Сейтектің өмірі мен творчествасын зерттеу, оның халық арасында сақталған күйлерін жинау мақсатында, 1965 жылы күйшінің туып өскен жерінде болды. Бұл еңбектерді нотаға түсіріп, <<Домбыра сазы>> атты еңбегінде жариялаған. Аталған кітапта Сейтектің <<Он алтыншы жыл>>, <<Арман>>, <<Ғазиз>>, <<Маржан>>, <<Жантаза>>, <<Бес қыз>>, <<Сексен ер>> күйлерінің ноталары, шығу тарихы жайлы әңгімесімен берілген.
Сондай-ақ атақты музыка зерттеушісі, композитор Ахмет Жұбановтың 1962 жылы Алматы қаласының <<Қазақ мемлекеттік саяси әдебиет баспасынан <<Қазақтың халық композиторлары>> атты еңбегінен Сейтек шығармашылығы туралы біраз мәліметтер алуға болады.
Ал 2002 жылы Астана қаласының <<Күлтегін>> баспасынан жарық көрген белгілі ғалым-зерттеуші Ақселеу Сейдімбектің <<Қазақтың күй өнері>> атты үлкен монографиясынан Сейтек өмірі туралы тың деректер алып, оның <<Заман-ай>> күйінің нотасын табуға болады.
Өзінің шабытты да жігерге толы серпінді күйлерін халық атынан сөйлетіп, домбыра өнерін ту етіп көтерген өнерпаздың жетпіс екі жас өмірінің жиырма бес жылы үстем тап өкілдерімен арпалыста, қуғын мен қамауда өткен Сейтектің күйлері, бастан кешкен ғұмыр шежіресі болғанымен, ханның зердесіндей, уақыт үніндей, замана тынысындай болып жаңғырары сөзсіз.
Жоғарыда аталған әдебиеттерді және Сейтектің өмірі мен шығармашылығы туралы басқа да мағлұмат алғысы келетін оқырмандарды Ж.Молдағалиев атындағы Батыс Қазақстан облыстық ғылыми-әмбебап кітапханасының өлкетану бөліміне шақырамыз.
Сейтек сонымен бірге ән де шығарған. Композитордың шығармалары <<Сейтектің әндері>> тақырыбымен А.Затаевичтың <<1000 ән>> жинағына енгізілген. Жалпы, Сейтек Оразалыұлы туралы мәліметтермен мәдени қауымды алғаш таныстырушы белгілі музыка маманы А.В.Затаевич болатын. Ол өзінің 1925 жылы басылып шыққан белгілі жинағында композитордың <<Сейтек>> атты әнінің нотасын берді.
Ал қазақ ғалымдары ішінде Сейтектің өмірі мен шығармашылығы туралы жан-жақты зерттеу жүргізген академик А.Жұбанов оның болмысын жан-жақты ашып берді. Күйшiнiң өз баласы Есқайыр Сейтеков (1893-1968 жж., ол да домбырашы болған): <<Әкем моңғол тәрiздi қияқ көздi, шашы тiп-тiк, шиiреле қайырған қара мұрты бар, иықты, кең жауырынды, iрi саусақты, домбырасын солақай тартатын адам едi>>, - дейді. Сейтектiң қасын - да жүрiп, оның күйлерiн өзінен үйренген шәкірті Смағұл Көшекбаевтан жеткен дерек те көп нәрсені аңғартады: <<Сейтекең шарт мiнездi, күй тартқанда отыр - ған тыңдаушыларына да домбыраның пернесiне қарамай, мойнын сәл ғана сол жағына бұрып, көздерiн тас жұмып, тек әуенге берiлiп, домбырасын күйлейтiн едi. Егер осы тұста бiреулер дауыстап, не болмашы сөйлесiп отырғанын байқаса, қаба - ғын түйiп, домбыра тартуын шарт тоқтата - тын. Ал күй тартқанына өзi риза болса: <<Домбыраны тартқан орындаушы - күйшi емес, күйге түсiнiп тыңдай бiлген адам - күйшi>>, дейтін>>.
Күйші түрікпен күйлерінде қолданылатын негізгі бас пернені домбыраға пайдаланады. Бұл перне қазір де <<Сейтек перне>> деп аталады.
Сейтектің көптеген күйлері бүгінгі таңда Құрманғазы атындағы қазақ академиялық халық аспаптар оркестрінің негізгі репертуарына енді. Ару қызға деген адал көңіл, ақ тілегінің айғағы <<Бұлбұл Айша>>, қазақ қыздарының ақжарқын, бауырмал қасиетіне тәнті болып <<Бес қыз>> күйін тарту етсе, азаттықты аңсаған асық көңілдің күйін <<Заман-ай>> күйімен білдірген. Күй арқылы қайғы мен ащы азапты сыр етіп айтады.
Суреткер Сейтек құлашын кең жайып, алысты шолып, ел қамы, халық тағдыры, уақыт сыйы туралы толғанады.
Сейтек Оразалыұлы 1933 жылы 20 мамырда Астрахан облысы Харабали ауданы Киров ұжымшарында дүниеден өтті.
(қосымша№ 3)
Сейтектің маңызды кездесулері.
Сейтек 1875 жылдың орта шенiнде Атырау өңiрiндегi нағашысы Дәулеткер ауылына бара жатып, аты аңызға айналған Құр - манғазының хабарын естiп, Жиделi жерiне жетеді. Оны С.Көшекбаев былай суреттейдi: <<Ұзақ жолдан жолсоқты боп келе жатқан Сейтек бiр ауылға келгенде үлкен тойдың үстiнен түседі. Сол жерде халықты ойын-күлкiге бөлеп отырған атақты Құрманғазы - мен кездеседi. Оның қасында екi-үш күн бiрге жүредi. Сейтектiң қол алысын байқа - ған Құрманғазы одан болашақта үлкен күйшi шығарын сезедi. Көршi ауылда тағы бір той болады. Тойға келген күйшiлердiң домбыра тартудан бас тартқанын көрген Құрманғазы қасындағы бала Сейтекке басын изеп: <<Тарт>> деген белгi бередi. Сейтек домбырасын күңiренте жөнеледi. Домбырадан шыққан үн: <<Айтыңдаршы ағайын, осы да әдiлдiк пе? Мен шындықты жырлаймын. Он үш жасар қызды қырық бестегі болыс - қа ұзатып отырған қатыгез әкенi мақ - тау - ға бола ма? Әрине жоқ, жоқ!.. деп домбырам қақ - сайды...>>, - дейдi.
Өкiнiшке қарай, Құрманғазы екеуi екi-ақ күн бiрге болған. Себебi, Құрманғазы Астра - хань жаққа сапар шеккен екен. Осы кездесуде Құрманғазы Сейтекке күй тарту - дың небiр ғажап үлгiлерiн көрсетедi. Сейтек Құрманғазының бiрнеше күйлерiн өз қолынан үйренеді. Бұл кездесу екi күйшiнiң арасындағы тұңғыш әрі ең соңғы жүздесу болады. Бұдан соң Сейтек өз нағашысы Дәулеткер ауылына бет алады.
Нағашысы елiнен қоржыны күй мен шежiреге толған Сейтек ауылына тайлақ мiнiп қайтқан жолында құм iшiнде бейтаныс төрт-бес адам тоқтатады. Олар Арыс - танбек, Сарыбай адамдары боп шығады. Сейтектi Арыстанбек бiрден танып:
- Е, мынау баяғы Оразалының баласы ғой, әкесi өлтiрген екi биенiң құны үшiн астындағы тайлақты тартып алыңдар! - деп әмiр етедi. Сөйтiп, бұрын әкесi Оразалы - ға салынған құрық ендi баласы Сейтекке салынады... Осы оқиғадан кейiн, ел билеген төрелер мен үстем тап өкiлдерiне деген Сейтектiң ыза-кегi өрши түседi. Оның ойынан бала кезiндегi естiген Пугачев бастаған шаруалар көтерiлiсi, Сырым Датұлының, Жәңгiр ханға қарсы Исатай-Махамбеттің күрестері кетпейді. Ол Махамбеттiң <<Өкiнiш>>, <<Қайран нарын>>, <<Жұмыр-қы - лыш>> күйлерi туралы ел iшiндегі қарттардан талай естiген-ді. Сейтек Махамбеттi көрме - се де өзiнiң ұстазын - дай көрдi. Оның үстiне Сейтек орыс шаруалары мен қазақ кедей - лерi арасындағы достық, туысқандық қарым-қатынасқа дұрыс көзқараста болды. Бала кезiнде көр - ген байлардың озбыр - лығы, әсiресе, наға - шысы Дәулеткер ауылынан қайтар жол - дағы Арыстанбектің зор - лық-зомбы - лығы көз алдынан кетпейдi. Бiр күнi Сейтек сол оқиғаны есiне алып:
- Ол менiң ең алғашқы билермен арпалысым едi, - деп <<Арпалыс>> атты күй тартады. Сейтектiң бұл iсiнен хабардар болған Арыстанбектің ашу-ызасы оянып, Бақты - герей бастаған болыс, билерімен бірге оны <<баукеспе ұры, бас кесер қарақшы, бүлi - к - шi>> деп iзiне түсiп, 1880 жылы қапияда қолға түсіріп, Орда түрмесiне жабады. Сейтек - тiң күйін тыңдап, өнерiн жоғары ба - ғалай - тын Шәрипа есiмдi түрме қызмет - керi оған тамақ, киiм апарып, сыртқы жағдайды хабарлап, түрмеден босауына көмектеседi.
Сейтектің <<Шәрипа>> атты күйi осы жағ - дайлар - ға байланысты туған.
<<Атандым он төрт жастан - бала Сейтек,
Төреден ұл туған жоқ мендей тентек!
Жамандап жала жапқан правитель,
деп жүр ғой, елдi бұзған - ұры, тентек>>, - дейтіні сол Секеңнің.
Орда түрмесiнен қашып шыққан Сейтек үйге соқпай, Нарын құмында ел аралап жүре бередi. Артынан ауылға келгенде оның хабарын естiп, бұрынғы қарсылас - тары 15 адам ертiп, Сейтектiң үйiн қор - шайды. Бұны көрген Сейтек қолына қару алып, топты жарып, ақтабан торымен қоршауды бұзып, қашып құтылады. Осы кеткеннен тiке Жанатауға (Енотоевка) барып, жолдасы Ботаның үйiнде аялдайды. Қолыма домбыра алсам мен не дейiн,
Шыбын жан қиналмайды-ау, соған шейiн. Сыпыртып ақ торымен жөнелгенде, Серпiлiп дұшпан қалды-ау менен кейiн, -
деп баяу үнмен әндетiп, правительдермен бетпе-бет келгенде ұстауға батпағаннан келеке етiптi Сейтек. Көптен кездеспеген жолдасымен әңгiмелесiп отырған Сейтек: <<Егер бұлар менi кездейсоқ жерде қақпанға түсiрсе, осы торы атым саған аманат>>, - деп Ботаға тапсырып, аулаға шығып, торының қасына келедi. Сыптай жарап тұрған атына көзi түсiп: <<Шiркiн, жануарым, сен ат емессiң, ұшқыр құссың ғой>>, - деп, сол жерде киiз қаптан домбырасын шығарып, торының шабысын қос iшектiң сиқырлы үнiмен төгілдіре жөне - ледi. Сүйтiп Сейтектiң тебiрене тартқан, <<Торы ат>> күйi осы Ботаның үйiнде дүниеге келiптi... Сейтек Бота үйiнен кеткен соң, қуғын - шылар кеп Сейтектi сұрайды. Бота оларға шынын айтпаған соң: <<Оның орнына өзiң барасың>>, - деп Ботаны түрмеге айдайды. Сейтек бұл сапарынан бiр айдан соң оралып, болған жайды естиді. Ботаны босату үшiн Ордаға қайтып барады. Осы жәйдi бiлетiн Сейтектiң шәкiртi Аққали күйшi: <<Сейтектiң Ордаға келгенiн естiген правитель, оны ұстауға полицей жiбередi. Сейтек бiр танысының үйiнде тамақтанып оты - рады. Екi полицей кiрiп келгенде: <<Тоқ - таңдар! Мен ауқаттанып алайын, оған шейiн бiреуiң барып, түрме есiгiн аша берiң - дер. Бiрақ, жатар жерiм жылы болсын. Ендi менi қашады екен деп ойламаң - дар, қайта анау мен үшiн жатқан адамдарды тезiрек бо - са - тыңдар, мен соның орнына барамын>>, - деп полицейдi мазақ етедi. Сейтекке тағылған жала көбейiп, оны 1882 жылы Үркiтке үш жылға жер аударады. Сейтек бұл жерде де көп тұрақтамай, бiр жылдан кейiн қашып шығып, бурят-монғол жерiне келедi. Церен атты бурят азаматымен танысып, жылқы бағады. Елiне ат мiнiп қайтады. Атына көңiлi толып <<Ортпа>> атты күйiн тербейдi. Сейтек Үркiттен келгенде өзi аманатқа қалдырған торы атын Ботаның мәпелеп баққанын көрiп, қатты разы болады. Бота мен әйелi - не ар - нап <<Жантаза>> күйiн шығарады. <<Бас-аяғы жинақы, шымыр ойнақы, көңiлдi күй>>, - деп жазды А.Жұбанов. 1883 жылы жазда Сейтек елiне оралып, тыныш өмiр сүре бастайды. Оның жанына жаңа шәкiрттер топтасып, күй тартып үй - ре - - недi. Шонай көлiнiң жанында бар өмiрiн байдың малын бағумен өткiзген Жүнiс деген азаматтың Зәбира деген қызымен танысады күйші. Ақылына көркі сай, зеректi - гiн ел мақтайтын бойжеткенмен сөз байла - сып, күзге қарай бас қосуға уәделе - седi. Бұл хабар правительге де жетедi. Ол Жүнiстi шақыртып, мәселенi турасынан қояды. <<Қызыңды маған бер, менен керегiңше мал, алтындай құнды заттар ал>>, - дегендей.
Бұл кезде Сейтек қасында Сахаман атты досы бар Астрахань губерниясында Құмөзек уезiнде жер аралап жүрген. Сол өңiрде мекен еткен Каспий теңiзiнiң шығыс бетiнен көшiп келген бiраз түрiкпен ауылдарына барып, олардың атақты дутаршысы Кәрiммен танысып, бiраз түрiкпен күйлерiн үйренедi...Сейтектер бұдан кейiн бiраз уақыт Қалмақ қыры елiн аралап, қайтар жолда өзiнiң уәделескен Зәбира қыздың әкесiн зорлықпен көндiрiп, ұзату тойын жасатып жатқанының үстiнен түсіп, өз қалыңдығын ұрлап әкетіп, бiраз уақыт қашып жүреді. Араға жетi жыл салып: <<Мен туралы сөз басылған болар, ендi ауылға барайын>>, - деп, 1894 жылы наурыз айында үйiне келедi. Ел аралап жүрген Сейтек бiрде Орда - қаласындағы жекжат Мұхамбеткерей - дiң әйелi Үрзаданың үйiне барады. Осыны тыңшылар бiлiп, уақытша Советке хабарлайды. Үрзада жеңгесiне әңгiмесiн айтып, күйiн тартып отырған Сейтектi аттылар үй сыртынан қоршайды. Секеңді ордадағы ставка түрмесiне қамайды. 1894 жылы тамызда Москва Бутырси түрмесiне айдайды. Сейтек түрмеге кетер алдында туған халқына, елi-жерiне, сүйгенi Зәбираға арнап <<Түңiлдiм>> күйiн шығарады. 1894 жылы қыркүйек айында тұтқындағыларға <<өте қауыптiлер>> деген үкiм тағылып, Сахалин аралына жер аударады. Оларды Одесса арқылы кемемен жөнелтедi. Қақа - ған қыс айында Сахалинге жетедi. Бұлар тек 1905 жылы, соғыс аяқталғанда орыс тұтқындары ретiнде Ресейге қайтарылады. Олардың iшiнде Сейтек те бар. Оған Амур өлкелiк генерал-губернаторының 1905 жылы 9 тамызда қол қойылып берiлген куәлiгi айғақ. Сейтек оны Хабаровскiде болған кезде алады. Ол қазiр Алматыда Мемлекеттiк архивте сақталған (Ф-78, оп 2 д №3712, л.2).
Осылайша он жылға созылған айдаудан келген Сейтектi елдегi аштық пен жалаңаштық қарсы алды. Ұсталып кетер - дегi 3 жастағы баласы Ғазиз Сейтек келерден бiр жетi бұрын аттан құлап, опат болыпты. Сүйiктi анасы Бәтиманы да көре алмай қалған Сейтек қатты қапаланады. Қолына домбырасын алған Сейтек <<Ғазиз>> атты күйiн тартады. Көп кешiкпей <<Арман>> атты күйiн де шығарады. Күйдiң мазмұны халықты еркiндiк пен бостандыққа ша - қыра - ды. Әсiресе, күйшiнiң қолдары домбыраның ортаңғы және саға бөлiмде - рiне қарай барғанда шығатын ащы дыбыс - тардан адамның ашу-кегi, ашынған ызғарлы үнi естiледi. Сондағы Сейтектiң тартқан күйi <<Заман-ай>> күйі болатын... Ендi Сейтектiң жанына шәкiрттерi жинала бастайды, күйшiнiң ендiгi өмiрi ел арасында өтедi. 1918 жылы Орданың Шонай ауылында Совет құрылады, Сейтек кедейлер комитетiнiң бiр мүшесi боп сайланады. 1918-19 жылдары ел арасында бандылар топтарын құртуда Сейтек те елеулi ең - бектер сiңiредi. Сейтек ендi елдi-мекен - дердi аралап, қазақтың I-үлгiлi атты әс - керi қатарына қазақ жастарын тартуға өз үлесiн қосады. Ол осы атты әскери полкке арнап өзiнiң <<Марш>> күйiн шығарады, <<Сексен ер>>, кейiнiрек <<Еркiндiк>> күйлерін орындайды.
Осылай ел iшiнде, еркiндiкте, күй тартып халық арасында жүрген Сейтекке бiрде Губкомнан шақырту келедi. <<Сiздi жаңа сапарыңызбен құттықтаймыз. Сiз Москваға көрмеге өз өнерiңiздi көрсетесiз. Мынау жолдама! Сапарыңыз сәттi болсын!>> дейдi. Сейтек Москваға барады. Осы жолы Қазақстаннан Қанзия атты әншi де барады. Екеуiнiң салған әндерi мен тартқан күйлерiне Москва жұртшылығы таң қалады. Сейтектiң бұл сапары туралы А.Затаевич: <<Сейтек Оразалыұлы - Бөкей елiнiң қарт домбырашысы, Москвада Бүкiлодақтық ауылшаруашылық көрме - сiнiң Қазақ павилонында өте разы болды>>, - деп жазады.
1927 жылы Совет үкiметінің құрылға - ны - на 10 жыл толды. Ордада үлкен жиналыс өткiзiледi. Бұған Сейтек қатысып, мерекеге арнап <<Тойбастар>> деген күйiн шыға - рады. Сол жылы күзде Сейтектiң кiшi ұлы Есқайыр Сейтеков көршi Астраханның Крас - нояр (Қызылжар) ауданына дәрiгерлiк жұмысқа орналасып, әкесi Сейтек пен шешесi Зәбираны сонда көшiрiп әкетедi. Өкiнiштiсi, 1931 жылы осы жерде Сейтектiң үлкен ұлы Қайырлы қайтыс болады да, оның Батырқайыр, Мұхаметқали, Уәсила деген үш баласы Сейтек қолында қалады.
Осы жылдың күзiнде Есқайыр Красноярдан Қарабайлы ауданының Ақтөбе ауылына дәрiгерлiк жұмысқа ауысқанда, Сейтек Қайырлының балаларын Қаракөлдегi нағашыларына алып кетедi. Қайырлының кiшi ұлы Мұхаметқали да домбырашы болған. Қаракөлде Сейтек немерелерiнiң қасында бiр жыл болып, 1933 жылы қасына Мұхаметқалидi ертiп, ел аралап, домбыра тартуға шығады. Бұл нағыз ашаршылық жылдары болатын. Осы сапарында олар Басқұншақта тұратын жиенi Мәжит Досмұха - медовтың үйiне келiп, таң атқанша немересiмен алма-кезек домбыра тартып, тыңдаушыларын дән риза етедi. Содан кейiн Басқұншақтан қайтып, Мұхаметқалидi Қаракөлдегi нағашыларына тапсырып, Ақтөбедегі ауылына қайтады.
Арада бiр жетi жүрiп үйге келгенде жұ - байы Зәбираның қайтыс болғанын естiп, қатты қапаланады. Ұзақ жол еңсесiн басып, буынын әлсiреткен малерея (безгек) ауруы асқына түсiп, Сейтек 1933 жылы 20 шілдеде сол Ақтөбеде қайтыс болады. Сонда жерленедi.
1977 жылы 10 мамырда Астрахань облысы, Қарабайлы аудандық комитетi мен еңбекшi депутаттарының аудандық Советi қаулысы бойынша Сейтек Оразалыұлының зиратына ескерткiш орнатады. Ұстазы Құрманғазымен аралығы 90 шақырымдай. <<Қазір күйші бейіті үлкен қорымда жалғыз қалды. Айналасындағы молалар құлатылып, құлпытастар қиратылған. Күйші зиратына жөндеу жұмыстары жүргізілмесе, ол да жоғалып кетуі мүмкін>>, - дейді Манап Аманғалиев қария. 2007 жылы 19 қазанда Сейтек туралы <<Қазақ әдебиеті>> газетіне жарияланған мақалаға орай БҚО-нан жауап хат та келген болатын. Бірақ Сейтек зиратына сол күйі күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілмеді.
Ләтифолла ҚАПАШЕВ.
(қосымша№ 4)
Сейтек туралы деректер
ҚазАқпарат - Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма театрында домбырашы, ҚР мәдениет саласының үздігі, Құрманғазы атындағы республикалық байқаудың бас жүлдегері, Ғ.Құрманғалиев атындағы облыстық филармония жанындағы Дәулеткерей атындағы қазақ ұлт аспаптар оркестрінің концертмейстері Асылхан Қазиевтің <<Нарын күй>> атты жеке концерті ұйымдастырылды.
Жалпы, Бөкей ордасында өсіп-өнген күйші Қазиевтер әулетін Ақ Жайық өңірі жақсы біледі. Есел Қазиев Сейтектің шәкірті Саркенже Сәрсембиевтен 100-ден астам күйді үйреніп, алып қалған. Туындыны шебер орындаумен бірге оның тарихын талмай айтып отыратын Есел қария сирек тартылатын отызға жуық күйді кейінгі ұрпаққа табыстап кетті. Оның ұлы, <<Құрмет>> орденінің иегері, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Ермек Қазиевті бүкіл ел біледі. Күйшілік одан ұлы Асылханға дарыды.
Кешті күймен әдемі бастап берген Е.Қазиев: <<Мынау қара домбыраны кезінде Сейтек тартқан. Содан шәкірті Саркенжеден менің әкеме қалған. Бүгін осы киелі домбыраны көпшіліктің көзінше ұлым Асылханға аманат етемін>>, деді.
ОРАЛ. 24 сәуір. ҚазАқпарат - Батыс Қазақстанмен шекаралас жатқан Астрахан облысы Қарабайлы ауданы Ахтуба ауылында күйші, халық композиторы Сейтек Оразәліұлының зираты жаңартылды.
Осыған орай Бөкей ордасынан аудан әкімінің орынбасары Лариса Қайырғалиева бастаған делегация Ахтубаға арнайы барып қайтты.
Қарабайлы ауданы, Ахтуба ауылына қарасты Көшетау елді мекенінде күйші баба зираты басында құран оқылып, Атырау облысының әкімі Бақтықожа Ізмұхамбетовтің тікелей қолдауымен бой көтерген халық күйшісі Сейтек Оразәлиевтің құлпытасына жабылған ақ матаны ашу құрметі Қарабайлы ауданының әкімі В.Виноградов пен осынау іске ұйтқы болған Атырау облысы, Құрманғазы ауданының әкімі Ә.Барақатовқа бұйырды.
Күйшіні еске алу кеші Ахтуба ауылындағы мәдениет үйінде қазақтың <<Қара жорға>> биімен ашылды. Жалпы, Астрахан өлкесінде қазақ халқының тарихы сайрап жатыр. Аты көпке мәшһүр күйші Дина Нұрпейісова осы маңда өмір сүрсе, Володар ауданында оның ұстазы Құрманғазының кесенесі бой көтерген. Сейтек Оразәлиев те қуғын-сүргінмен кешкен ғұмырының соңғы күндерін осы Ахтуба ауылында өткерген екен.
С.Оразәліұлы 1861 жылы Бөкей ордасының Саралжын деген жерінде дүние есігін ашқан. Төре тұқымынан шыққан Сейтек домбырашылық өнерді алғаш рет ағасы Шошақтан үйреніп, кейін халық құрметтісі Әлкей, Салауаткерей, Тұрып, күй атасы Құрманғазының алдын көріп, Мәдидің, түркімен Кәрімнің күй ойнауының небір ғажайып үлгілерін шеберлікпен меңгерген ол музыкаға өз тілін, өз стилін енгізген. Сейтектің домбыраға лайықтаған жаңалығы өзіне дейін қазақ күйшілерінде болмаған домбыраның <<Шайтан тиегі>> мен бірінші перне арасына қосымша перне тағып, сол пернені өз күйлеріне кеңінен қолданды. Бұл перне қазір <<Сейтек перне>> деп аталып кетті. Сейтектің өзі соңына біршама шәкірт ілестірген. Олар: өз ұлы Есқайыр Сейтеков пен жиені Мәжит Досмұхамбетовтен бастап Смағұл Көшекбаев, Жұқа Өтегенов, Аққали Сәрсенбиев, Кәрім Кеналиев, Арон Сапишев, Жанғазы Темірәлиев және басқалар.
Хан базарда Берғали, Мырзагерей сынды атағы еліне танылған белгілі домбырашылармен өнерлерін байқатып, Көлборсыда (Волгоград облысы, Палласовка өңірі) Жақиямен күй сайысына түскен. Өзінің шабытты да жігерге толы күйлерін халық атынан сөйлетіп, домбыра өнерін ту етіп көтерген өнерпаздың жетпіс екі жыл ғұмырының жиырма бес жылы түрмеде, айдауда өткен.
(қосымша№ 5)
<<Инсерт>>
Ү Бұрыннан білем
+ Мен үшін жаңалық
oo Басқаша ойлап едім
? Қызықты-Түсініксіз-Шешім табу керек
(қосымша№ 6)
Семантикалық карта
Күйлер
авторы
Күй түрі
Орындалу мінезі
Не туралы?
Құрман-ғазы
Дәулет-керей
Дина
Сейтек
төкпе
шертпе
Тез,
жылдам, көңілді
Жай,
байсалды,
мұңды
Араласты мінезде
табиғат
арнаулы
басқа
Балбырауын
Торы ат
Бұл-бұл
Сары Арқа
Қос алқа
Заман-ай
Сексен ер
16 жыл
(қосымша№ 7)
Студенттің аты-жөні___________________
Өз-өзін бағалау мақсатында жаңа тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді 3тен-5-ке дейін балдық түрде және түсінігіңізгі белгілеңіз.
Жеке жұмыс
Жұптық жұмыс
Топтық жұмыс
Сабақтан көп мәлімет алып, белсенді қатыстым
Сабақтан алғаным көп емес, орташа белсенділік таныттым
Сабақ қызықтырмады.
Мамандығы: 0108000 <<Музыкалық білім беру>>
Біліктілігі: 0108013 <<Мектепке дейінгі және негізгі орта білім беру ұйымдарындағы
музыка пәнінің мұғалімі>>
Сабақ тақырыбы:
<<Сейтек Оразалиев.
Өмірі мен шығармашылығы>>
Пәні <<Қазақ музыка әдебиеті>>, <<Негізгі аспап (домбыра)>>
Тобы: 2,3 курс КШМ
Оқытушылар: А.А.Батырханова, Қ.Б.Ишанбергенова
<<Қазақ музыка әдебиеті>>, <<Негізгі музыкалық аспап (домбыра)>> пәндерінен кіріктірілген сабақ.
Пәні
<<Қазақ музыка әдебиеті>>, <<Негізгі аспап (домбыра)>>
Тобы
2,3 курс КШМ
Уақыты
Сабақ тақырыбы
<<Сейтек Оразалиев. Өмірі мен шығармашылығы>>
А)ақпараттық құзыреттілігі
Сейтек Оразалиев туралы мәлімет бере отырып, домбыра аспабындағы күйлер арқылы шығармашылығын талдау, педагогикалық жаңа технологиялар элементтерін пайдалана отырып, ақпаратты толық меңгерту.
Б)комуникативтік құзыреттілігі
Шығармалары арқылы күйге деген қызығушылықты арттыра отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу, өз өңіріміздің күйшілік өнерін құрметтеу, насихаттау, мұрасын қастерлеуге тәрбиелеу.
В) проблеманы шешу құзыреттілігі
Күйшілік өнеріне байланысты сұрақ-жауап, жеке жұптық, топтық жұмыс жүргізу арқылы логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, аспапта ойнау мен алған білімдерін еркін баяндауға дағдыландыру.
Сабақтың типі
Кіріктірілген сабақ
Педагогиқалық технологиялар
<<Жылулық >> сергіту сәті, <<Көңілді гамма>> стратегиясы, <<Кім жылдам>> стратегия блиц-турнир, <<Мәтінмен жұмыс INSERT>>, <<Зигзаг>> , <<Кезбе тілші>> (интервью), <<Жуан, жіңішке сұрақтар>>, семантикалық карта, эссе
Power Point бағдарламасы презентациясы арқылы ақпарат беру және алмасу.
Сабақтын әдісі
Білім алу көзіне қарай топтастырылған әдістер: пікір алмасу, сөздік, көрнекілік, практикалық
Пәнаралық байланыс
музыка әдебиеті, негізгі аспап (домбыра), тарих, музыка пәнінің әдістемесі.
Оқыту құралдары
Мультимедиялық құралдар, домбыра аспабы, компьютер, бейнематериал, бағалау парағы, портреттер, ноталық материал, фонотекалық материал, иллюстрациялар, постер, маркер, магнит.
Сабақтын барысы
Оқытушының қызметі
Студенттің қызметі
Күтілетін нәтиже
1.
Ұйымдастыру бөлімі.
-студенттерді түгелдеу;
-сабаққа әзірлігін
қадағалау,
-назарларын аудару.
Оқу құралдарын әзірлеп сабаққа -дайындалады,
-назарларын оқытушыға аударады
Оқу құралдарын әзірлеп
-сабаққа дайындалып,
- ойлары жинақталады;
-сабаққа зейін қояды
<<Жылулық>> сергіту сәті.
- Шеңберге тұрып бір-бірінің алақандарын көршісінің алақанына қойып, бастаушы <<Мен саған...>> деп бастап, келесі адамға жай сын есімді бір зат есімнен тұратын тілек айтып, шеңбер аяғында барлығы <<тілеймін>> деп аяқтайды.
Әр студент (бір-бірінің алақандарын алақандарына қойып, жай сын есімді бір зат есімнен тұратын жақсы тілекті шеңбер аяғына дейін айтады.
-Сәтті күн, көтерінкі көңіл, қажымас қайрат, адал дос, шаттық өмір және т.б.
Жақындық, мейірім, жақсы сөз, жақсы тілек айту арқылы көңілідерінде қуаныш, шаттық пайда болып, сөздік қоры баиды.
<<Көңілді гамма>> стратегия Топтарға бөлу-
<<Көңілді гамма>> стратегия арқылы топтарға бөлу.
-До-Ре-Ітоп;
-Ми-Фа-ІІтоп;
-Соль-Ля-ІІІтоп;
-Си-До-ІҮ топ.
<<Көңілді гамма>> атты стратегия арқылы дөңгеленіп тұрған студенттер До мажор гаммасын әр қайсысы бір нотадан барлығы орындап 4топқа бөлінеді.
-До-Ре-Ітоп;
-Ми-Фа-ІІтоп;
-Соль-Ля-ІІІтоп;
-Си-До-ІҮ топ.
<<Көңілді гамма>> атты стратегия арқылы 4 топқа
-До-Ре-Ітоп;
-Ми-Фа-ІІтоп;
-Соль-Ля-ІІІтоп;
-Си-До-ІҮ топ.
бөліне алады.
2.
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир.
Үй тапсырмасын тексеру, өткен тақырыптарға шолу.
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир әр топқа 4сұрақтан қою арқылы студенттердің өткен тақырыпты қаншалықты меңгергенін анықтау.
1).Күйші деген кім?
а)Жыр орындайтын адам.
ә)Күй шығаратын адам.
б)Ән айтатын адам.
2).Музыкада неше нота бар?
а).7 ә).5 б).8
3). Төкпе күйшілік мектебі қай жерде қалыптасқан?
а)Арқа, Жетісу
күйшілік дәстүрі
ә)Шығыс өңірінің күйшілік дәстүрі.
б)Батыс Қазақстан күйшілік дәстүрі
4).Домбыра неше құрлыстан тұрады?
а).5 ә).3 б).2
5).|Х-ХХ ғасырлар арасында өмір сүрген кім?
а)Айгүл Үлкенбаева
ә)Құрманғазы Сағырбаев
б)Нұрғиса Тілендиев
6).Альтерация белгілеріне қандай белгі жатады?
а)Скрипка ә)Бас б)Бемоль
7).Домбырада неше перне бар?
а).18 ә).19 б).15
8).Домбырада кездесетін октава түрлері?
а) Контр октава
ә) 2-ші октава
б)Субконтр октава
9).Музыкада қандай кілттер болады?
а)Альт ә)Бекар б)Диез
10).Күйдің қандай түрі болады?
а)секіртпелі, көңілді
ә)төкпе, ауыспалы
б)шертпе, төкпе
11).<<Қорқыт <<қандай аспапта ойнайды?
а)Домбыра ә)Қобыз б)Сырнай
12) Құрманғазының шәкірті?
а)Дәулеткерей ә)Қазанқап
б)Дина
13)Күйлерінде әйел адамдар образын бейнелеген күйші?
а)Тәттімбет
ә)Дина
б)Дәулеткерей
14)Ұлы күй-атасының мекені?
а)Бөкей Орда ә)Қаратөбе
б)Ақжайық
15) <<Көреғұлы>> күйін эстрада түрінде орындайтын топ?
а)Муз АРТ ә)Ұлытау
б)Жігіттер
16) Жамбыл Жабаевпен кездескен күйші?
а)Тәттімбет ә)Дина
б)Дәулеткерей
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир сұрақ жауап арқылы өткен тақырыпты қаншалықты меңгергендерін көрсетеді.
1).Күйші деген кім?
а)Жыр орындайтын адам.
ә)Күй шығаратын адам.
б)Ән айтатын адам.
2).Музыкада неше нота бар?
а).7 ә).5 б).8
3). Төкпе күйшілік мектебі қай жерде қалыптасқан?
а)Арқа, Жетісу
күйшілік дәстүрі
ә)Шығыс өңірінің күйшілік дәстүрі.
б)Батыс Қазақстан күйшілік дәстүрі
4).Домбыра неше құрлыстан тұрады?
а).5 ә).3 б).2
5).|Х-ХХ ғасырлар арасында өмір сүрген кім?
а)Айгүл Үлкенбаева
ә)Құрманғазы Сағырбаев
б)Нұрғиса Тілендиев
6).Альтерация белгілеріне қандай белгі жатады?
а)Скрипка ә)Бас б)Бемоль
7).Домбырада неше перне бар?
а).18 ә).19 б).15
8).Домбырада кездесетін октава түрлері?
а) Контр октава
ә) 2-ші октава
б)Субконтр октава
9).Музыкада қандай кілттер болады?
а)Альт ә)Бекар б)Диез
10) Күйдің қандай түрі болады ?
а)секіртпелі, көңілді
ә)төкпе, ауыспалы
б)шертпе, төкпе
11).<<Қорқыт <<қандай аспапта ойнайды?
а)Домбыра ә)Қобыз б)Сырнай
12) Құрманғазының шәкірті?
а)Дәулеткерей ә)Қазанқап
б)Дина
13)Күйлерінде әйел адамдар образын бейнелеген күйші?
а)Тәттімбет
ә)Дина
б)Дәулеткерей
14)Ұлы күй-атасының мекені?
а)Бөкей Орда ә)Қаратөбе
б)Ақжайық
15) <<Көреғұлы>> күйін эстрада түрінде орындайтын топ?
а)Муз АРТ ә)Ұлытау
б)Жігіттер
16) Жамбыл Жабаевпен кездескен күйші?
а)Тәттімбет ә)Дина
б)Дәулеткерей
<<Кім жылдам>> стратегиясының блиц-турнир сұрақ жауап арқылы өткен тақырыпты еске түсіре отырып нақты, жылдам жауап беруге үйренеді.
3.
Өткен сабақ пен жаңа сабақтың байланысы.
(Қызығушылық ояту)
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру үшін дайындаған сұрауларын қоя отырып, жаңа сабақпен байланыстыру.
1.Өлкеміздің қандай әйгілі күйші композиторларымен таныстық?
2. Аталған ұлы күйші композиторлар күйлері қай өңірдің күйшілік мектебіне жатады?
3. Өлкеміздің төкпе күйшілік мектебіне жататын күйші <<Сейтек-перне>> деп кімді атайды?
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру үшін дайындаған сұрауларға жауап бере отырып, жаңа сабақпен байланыстырады.
1. Құрманғазы Сағырбаев, Дина Нұрпейісова, Дәулеткерей Шығайұлы
2. Батыс өңірінің төкпе күйшілік мектебіне жатады.
3. Сейтек Оразалиев
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру үшін дайындаған сұрауларға жауап бере отырып, жаңа сабақпен байланыстыра алады.
Ұлы күйшілерді еске түсіреді, танымал күйлерін ажырата біледі. Бұрыннан білген білімдерін ойларын жинақтап, ортаға салып, бөліседі.
4.
Жаңа материал.
Сейтек Оразалиев.
Сейтек Оразалиев туралы бейнеролик көрсете отырып, қысқаша мәлімет беру.
Бейнероликті көреді.
Сейтек Оразалиев туралы қысқаша мәлімет алады.
Күйші туралы ақпараттары кеңейеді.
(Мағынаны тану). Жеке, топтық жұмыс.
<<Мәтінмен жұмыс-INSERT>>.
4топқа Сейтек Оразалиевтің
өмірбаяны мен шығармашылығы туралы ақпаратты мәтінмен жекелеп танысу, топта талқыла, кестелерін толтырады.
1.Өмірбаяны (косымша №1)
2. Шығармаларына шолу. (косымша №2)
3.Сейтектің маңызды кездесулері. (косымша №3)
4. Сейтек туралы деректер (косымша №4)
(косымша №5)
Кесте толтыру.
Ү Бұрыннан білем
+ Мен үшін жаңалық
-Басқаша ойлап едім
? Қызықты
Түсініксіз
Шешім табу керек
Күйшінің өмірбаяны мен шығармаларының шығу тарихымен танысады,
-тақырыпты топпен талқылайды
-күйлер туралы мәлімет алады.
1.Өмірбаяны туралы оқиды.
2. Шығармаларына тоқталып, жалпы мәлімет алады.
3. Сейтектің маңызды кездесулері.
4. Сейтек туралы деректер
Кесте толтырады.
Күйші туралы білімдері тереңдетіледі, маңызды ақпаратты белгілеп сараптай алады, талдау жасай біледі.
Мәтінмен жұмыстана отырып,
дәптерлеріне маңызды ақпараттарды нақтылай алады, күйші шығармаларының шығу тарихтарын біледі, тыңдап, ерекшеліктерін ажырата біледі.
Топтық жұмыс
<<Айналмалы бекет>> стратегиясы
Әр топтан бір студент-баяндаушы келесі топқа ауысып, өз оқыған мәтінін 3минут уақыт аралығында түсіндіріп, үш рет шапалақтағаннан кейін келесі топтарға ауысады. Осы бағытта 3бекетті айналып өз тобына оралып келу.
Әр топтан бір студент-баяндаушы келесі топқа ауыса келе, өз оқыған мәтінін 3 бекетке түсіндіреді. Әр топ мүшелері студент-баяндаушы арқылы көршілес бекеттер мәтіндерімен танысып шығады.
Алған ақпаратпен бөлісе алады, бір-бірін тыңдайды, күйші туралы білімдерін тереңдетеді.
Топтық жұмыс- постермен жұмыс
Әр топтан жиналған мәліметтерді ортаға салу, ой-пікірлерімен бөлісу, постер дайындау.
Әр топтан жиналған мәліметтерді ортаға салады, ой-пікірлерімен бөліседі, постер дайындап, қорғауға әзірленеді.
Алған білімдерін жинақтап,іріктей отыра постер арқылы көрсете алады.
<<Кезбе тілші>> (Интервью) стратегиясы.
Постер арқылы-қорғау-
барлығына
Музыкалық материал тыңдау.
Әр топ күйшінің өмір-шығармашылығын постер арқылы қорғау.
1.Сейтектің өмірбаянын -телефон арқылы хабарлама түрінде дайындау;
2. Күйшінің шығармалары туралы мәліметтерді телестудия дикторы ретінде жеткізу;
3. Сейтектің маңызды кездесулерін тілші оқиға орнынан ақпарат түрінде көрсету.
4. Сейтек туралы деректерді тілші сұхбат алатын куәгер ретінде баяндайды.
Әр топ күйшінің өмір-шығармашылығын постер арқылы қорғайды.
-шығармаларды зейін қойып тыңдайды.
1. Аудиторияға Сейтектің өмірбаянын телефон арқылы хабарлама түрінде жеткізіп, 2курс студенті <<Заман-ай>> күйін орындайды.
2. Күйші шығармалары туралы мәліметтерді телестудия дикторы ретінде хабарлап, А.Үлкенбаеваның орындауында <<Жантаза>> күйін тыңдатады.
3. Сейтектің маңызды кездесулерін тілші оқиға орнынан ақпарат түрінде көрсетіп, күйлер шығу тарихына, ерекшеліктеріне тоқталады, 3курс студенті <<Сексен ер>> күйін орындайды.
4. Сейтек туралы деректерді тілші сұхбат алатын куәгер ретінде баяндап, <<Торы ат>> күйін Арман Жүдебаевтің
орындауында бейне ролигін көрсетеді.
<<Кезбе тілші>> (Интервью) стратегиясы арқылы, алған білімдерін нақтылайды, өзгеге жеткізе біледі. Күйші өмірі, шығармашылығы туралы ақпараты толығады, күйлерін ажырата біледі.
Қосымша ақпараттар.
Тақырыпты бекіту:
<<Жіңішке жуан сұрақтар>>
Қосымша ақпараттар.
Алған білімдерін бекіту мақсатында <<Жіңішке жуан сұрақтар>> стратегиясы арқылы, бір біріне сұрақтар қояды.
Қосымша ақпараттарды зейін қойып тыңдайды.
Сабақта алған білімдерін бекітіп, бір бірінің сұрақтарына жауап береді.
<<Жіңішке жуан сұрақтар>> стратегиясы арқылы білімдерін бекітеді.
5.
Семантикалық карта
(жазбаша жұмыс)
Семантикалық карта толтыру (қосымша№ 6)
Алған білімдерін түйіндеп семантикалық карта толтырады
Семантикалық карта толтыру арқылы алған білімдерін жинақтайды.
Бағалау.
<<Екі жұлдыз>> -бір пікір, бір ұсыныс
Өз-өзін бағалау картасы.
Үй тапсырмасы мен жаңа сабақтағы меңгерген біліміне қарай әр түрлі әдіспен бағаланады:
<<Екі жұлдыз>> -бір пікір, бір ұсыныс. Топ басшысы әр топты бағалау, түсінік беру.
Өз-өзін бағалау картасын толтыру.
Мәтінмен таныстырған, сұрақ қойған және жауап берген студенттерді <<Екі жұлдыз>> стратегия арқылы бір-бірінің жауаптарын талдап әр топ бағаланады.
Өз-өзін бағалау картасын толтырады, өз-өздерін бағалайды.
Пікірлер
Жеке жұмыс
Жұптық жұмыс
Топтық жұмыс
Сабақтан көп мәлімет алып, белсенді қатыстым
Сабақтан алғаным көп емес, орташа белсенділік таныттым
Сабақ қызықтырмады.
<<Екі жұлдыз>> стратегиясын қолдана топты, өз өздерінің жұмыстарын талдап, бағалай алады.
6.
Үйге тапсырма.
-<<Егер мен Сейтек болсам...>>тақырыбына
Эссе жазып келу;
-орындалған күйлерді қайталау.
-күйшінің өмірбаяны мен шығармашылығы туралы қосымша мәлімет іздеп, эссе дайындайды;
-күйлерді қайталайды.
-қойылған міндетті шешу үшін берілген тапсырмаға ізденіп, дайындалады.
(қосымша№ 1)
Сейтек Оразалыұлының өмірі туралы
Ел аузынан атын естіп жүрген, оқыған әдеби кітаптардан жазушы Тәкен Әлімқұловтың <<Сейтек сарыны>> деректі баян кітабында және профессор Тымат Мергалиевтің <<Жаңа дәуір жыршысы>> атты музыкалық зерттеу кітабындағы бас - ты образы Сейтек күйшінің баласының деректері мұрағатта кездескендігі тың ой салды. Сейтек күйші жөнінде ізденіп өмір жолын, музыка әлеміне сіңірген еңбегін білуге деген ынтызарлық туындады. Ол кісіні күйші деуіміздің астары өзі күй шығарды және өзінің де басқаның да туындысын шебер орындаушы.
1991 жылы Батыс Қазақстан облысы, Орда ауданының орталығы Сайхында Сейтектің туылғанына 130 жыл толуына орай шара ұйымдастырылды. Қазақстанның Батыс өңірінен, көршілес Ресейден күй дәріптеуші өнерпаздар шақырылып, Сейтек күйлерін және басқа туындыларды орындаушылар сайысы өткізілді. Біздің ауданнан орындаушылық қабілеті жоғары Махамбет Долдашев қатысты. Бекітілген ережеге сай - Сейтек күйшінің <<Сексен ер>> деген күйінің орындалуы міндетті шарт болатын. Күйдің музыкалық туынды ретінде өзіндік әуендік, сарындық ерекшеліктерімен қатар аңыздық желісі болатын.
Қазақтың төкпе күй әдібінің негізін салушы. Бес жасында әкеден қалып, ағайыны Шошақтың тәрбиесінде болған. Алғаш домбыра тартуды ағасынан үйренген. Ауыл арасында бала домбырашы атанып, сол кездегі Әлікей салауаткерей, Тұрып, мәди сияқты домбырашылардың алдын көреді. Олар арқылы әйгілі Дәулеткерейдің күйлеріне ден қойып, оның күйлеріндегі шеберлік-шалымдарды игереді.
Сейтек Оразалиев 1861 жылы Бөкей Ордасына қарасты Хакки сорының шығыс етегінде белгілі ноғайлы Шамақ байдың тұрақты қонысының шығысында Нарынның Жасқұс құмының қатқыл етегінде орналасқан, төленгіттердің қонысында, қазір <<Сейтек қыстауы>> атанатын жерде дүниеге келген. Атасы Байшора Жәңгір ханның ордасында қызметшілік атқарған. Мыңғыраған малды болмаса да, бір басына жетерлік дәулеті болған. Оның бізге белгілі ұлы Оразәлі де, әкеден қалған енші мал-мүлікпен қатар, ауылына жақын орналасқан Хан жәрмеңкесінің қызметшісі, кейде сатуға малын әкелген құм қазақтарының малын жайғап, көмек жасап нәпақасын тапқан. Кейіннен Басқұншақтағы тұз көлдегі кәсіпке араласып жалданып, жалақымен күнделікті тұрмысын күйттеген. Оның үш ұлы Шошақ (Сұлтанғали), Сейтек (Сейтқали), Мәнкей (Нұрғали) атты ұлдары ата кәсібін жалғастырған азаматтар. Малды шаруасын және тұзды кәсіп еткен үлкен ағасы мен інісінің ортасында өнерге жақын Сейтек жастайынан серілік құрып, әнші, күйшілер арасынан табылады. Әкесі ертерек өмірден өткенде бүкіл әулеттің жүгі ағасы Шолақтың мойнына түседі.
Сейтектің өр мінезді, өз дегені болмаса көне бермейтін бір беткейлігіне орай ірі денелі, қайраттылығы туа біткен қасиеттің көрінісі болғандай. Анасы Бәтима Сейтекке аяғы ауыр кезінде қасқырдың жүрегіне аусары ауыпты дегенді айтады. Оның қаншалықты шындыққа жанасатынын ашып айта алмаспыз. Жалпы нағашы жұрты Ысықтар екені анық сияқты.
Өнерге құштар жас, елгезек аң - ғарымпаз болып өседі. Қазақи салт дәстүрде той-топыр жиындар жиі болып тұрады. Бір ауылдың қызығы сол маңдағы қанаттас отырғандардың ортақ мерекесіндей өтеді. Алыс-жақыннан келетін домбырашы, әнші мен жыршылардың шеберліктеріне тәнті болып таңдай қағысқандардың арасындағы бала Сейтек тамашалаумен қатар сиқырлы әуенді көңіліне қондырып іштей қайталап отыратын. Үйіне келгенде оңашаланып құлаққа қонған сазды қос ішекте қайталап ойнатуға машықтанды.
Інісінің домбыраға әуестігін байқаған ағасы Сұлтанғали өзінің білетін өнерін үйретті. Үлкендік қамқорлығын жасап, алғашқы ұстазы болды. Ауылдағы Әлікей, Салауат, Тұрып, Мақар сынды білікті домбырашылардан дәріс алуына жағдай жасады. Олар арқылы Дәулеткерей күйлерінің шеберлік танымдарын игерді.
10 жасқа келгенде <<Күйші бала>> атанып, халық алдында есімі шықты. Сейтектің жағымды, келістігі жағынан ел арасына тараған әңгіме нағашыларының құлағына тиеді. Әжептәуір дәулеті бар, ортасында беделді, ашып айтар билік иесі нағашы атасы Дәулетияр, <<Жиеннің жақсылығы нағашыдан>> дегендей сырттай марқайып риза болып жүреді. <<Халық айтса, қалып айтпайды>> дегендей талабы алдындағы жасөспірімді көнекөз Қариялар мен танымал өнерпаздарды жинап, жиенін сынату ниетімен әдейі шақырып, тиісті құрметін жасайды. Жиналғандар қонақасыға риза болып, маңдайлары тершіп, қолдарының майын саптама етікке сүртіп, арасында қамшыларын майлаған, тістерін шұқып, іргеге сүйенісіп отырысқан сәтте нағашысы: <<Жиенім елдігіңді көрсет, қонақ қаде бер, мына отырған жақсылардың өзіңе көрсеткен ауылдың алтыауызының қарымтасын қайтаршы>> деп алдын ала әдейі даярлаған домбыраны ығыстырып қолына ұстатты.
Жиналғандар көп нәрседен хабары бар дала сарапшылары, балаға жақсы бағаларын жамыраса беріп, ризашылықтарын білдіреді. Олардың пікірлері бір арнаға тоғысады.
Асығып аптықпайды, Құрман - ғазының дауылды, жүрдек күйлеріне құлқы шамалы. Дәулеткерейдің сезімге толы үзіліп, талықсыған лирикаларына да көп бара бермейді. Бірақ төкпе күйдің табиғатынан ауытқымай, оған өз өрнегін енгізуге тырысқан көңіл күй әуендері баршылық және әр шығарманы орындағанда белгілі бір ойды түйіп-түйіп тастағанды ұнатады. Бірақ одан туынды тұтастығы үзілмейді, қайта сабақтасып, қайрымдағы негізгі тақырыпты мезгіл-мезгіл ойға оралтады, буын араларын үзбестен жалғап отыратындығын бағалайды.
Теңіз маңы округіндегі нағашылар ауыл арасы шалғайлау болса да, Сақмадағы ұлы күйші Құрманғазыға Сейтекті бата алу үшін апарады.
Бұл жөнінде Тымат Мерғалиев <<Жаңа дәуір жыршысы>> кітабында <<Осы кездесуде Құрманғазы күй тартудың небір ғажайып үлгілерін көрсетіп, әр шығарманың характеріне қарай орындау ерекшеліктерін Сейтекке уақыттың тығыздығына қарамай үйретуге тырысып бағады. Сол жолы Сейтек Құрманғазының <<Қайран шешем>>, <<Сарыарқа>>, <<Қызыл қайың>> сияқты күйлерін оның өзінен үйренеді>> деп жазған.
Сейтек мүшел жасқа толғанда ата салтымен нағашылап Атырау бойындағы Дәулетиярдың ауылына аттанады. Өзімен бірге домбырасын ала шығады. Осы сапарында Сейтектің жолы болып, Ұлы күйші Құрманғазының алдын көреді, ықыласына бөленіп, тілеуқор лебізін естиді. Бұл оның өміріндегі елеулі кезеңі еді. Мұнан кейін күй өнерін өмірінің мағынасына балап, күйдің өмір жырлағыш ұлы қасиетіне құныға ден қояды. Ел ішіндегі шет-шегі жоқ небір інжу-маржан күй нөпірін естіген сайын құнығып, енді бірье-бірте өріс ұзартып, өнерді өмірлік мұратына айналдыра бастайды.
Албырт жастың өнерге құш - тарлығы артып, Еділ-Жайық арасы, Ішкі Бөкей Ордасын аралап, барын елге беріп, халық арасындағы құндылықтарды бойына сіңірді. Бұл орайда іргелес Қалмақ қырына Түрікмен құмдарына асып, ел кезген жиһангердей ұзақ сапарларда жүрді. Домбыра әуенінің қыр-сырын игере отырып шыңдалып, талай өнер саңлақтарымен сайысқа да түскен. Ордада жылына екі рет болатын Хан базарында Берғали, Мырзакерей сынды күйшілермен өнер жарыстырған. Сол кездегі елді күймен тәнті еткен Көлборсындағы (Волгоград маңы) Жақиямен кездесіп, күй қағысып бағын сынаған.
Өнер шыңына шығып шыңдалған сәт - терден бастап, өзі де артына өш - пестей із қалдырар күйлер шығарды.
Әрідегі <<Ақсақ құлан>>, <<Ер айрылған>>, сияқты қарт көкірек күйлерден бастап, берідегі ел өмірінің дыбысқа айналған шежіресі сияқты күйлеріне дейін жаттап тартып, жүрегіне сіңірумен болады. Ел ішін армансыз аралап, Орал, Астрахан аймағындағы Еділ мен Жайық бойындағы, нарын алыбындағы күйшілік дәстүрлермен танысады.
(қосымша№ 2)
Сейтек Оразалыұлының шығармашылығы
Күйші-композитор, қазақтың төкпе күй әдебінің негізін салушы СейтекОразалыұлы 1861 жылы Батыс Қазақстан облысы Орда ауданы Саралжын жерінде дүниеге келген. Бес жасында әкеден қалып, ағайыны Шошақтың тәрбиесінде болған. Алғаш домбыра тартуды ағасы Сұлтанғалидан, Дәулеткерейдің шәкірттері Әлікей, Макар, Салауаткерей, Тұрып сынды өнерпаздардан үйренген.
Сейтек заман әділетсіздігіне карсы шыққаны үшін қуғындалып, Орда, Иркутск, Астрахан, Бутырка (Мәскеу) түрмелеріне қамалады. Оның <<Арпалыс>>, <<Шарипа>>, <<Жантаза>>, <<Қарашаш>>, тағы басқа күйлерінде жан әдемілігін, халықтын мұңы мен қайғы-қасіретін бейнелеген.
1897 жылы Сібірге, соңынан Сахалинге жер аударылады. Осы кезеңде <<Айдау>>, <<Түңілдім>>, <<Арман>> атты күйлерін шығарды. 1905 жылы каторгадан босап, еліне оралады. Мұнда ол анасы мен баласының қайтыс болғанын естіп, өзінің қайғы-қасіретін <<Жоқтау>>, <<Ғазиз>> атты күйлерінде бейнелейді. <<Жігер>>, <<Заман-ай>> тағы басқа терең психологиялық мазмұнға құрылған күйлері Сейтек шығармаларының жан-жақты өріс алғандығын танытады.
1923 жылы Мәскеуде өткен Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесіне қатысып, <<Той бастар>> күйін орындады.
1937 жылдан бастап Сейтектің <<Он алтыншы жыл>>, <<Заман-ай>>, <<Жантаза>> атты шығармалары қазақтың Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің репертуарына еніп, жұртшылық арасына кең тарауға мүмкіндік алды.
З.Жанұзақованың <<Қазақ халқының аспап музыкасы>> атты жинағында да Сейтек өмірі жайлы қысқаша мәлімет пен оның <<Айдау>>, <<Балқаймақ>>, <<Бұлбұл Айша>>, <<Көк ала ат>>, <<Қарашаш>> күйлерінің ноталары бірілді.
Бұл күйлерді кезінде Ф.Сұлтановтың орындауынан Ж.Қаламбаев жазып алып, нотаға түсірген. <<Жаңа дәуір жаршысы>> 1980 жылы Алматы қаласының <<Ғылым>> баспасынан жарық көрген кітабының авторы Т.Мерғалиев Сейтектің өмірі мен творчествасын зерттеу, оның халық арасында сақталған күйлерін жинау мақсатында, 1965 жылы күйшінің туып өскен жерінде болды. Бұл еңбектерді нотаға түсіріп, <<Домбыра сазы>> атты еңбегінде жариялаған. Аталған кітапта Сейтектің <<Он алтыншы жыл>>, <<Арман>>, <<Ғазиз>>, <<Маржан>>, <<Жантаза>>, <<Бес қыз>>, <<Сексен ер>> күйлерінің ноталары, шығу тарихы жайлы әңгімесімен берілген.
Сондай-ақ атақты музыка зерттеушісі, композитор Ахмет Жұбановтың 1962 жылы Алматы қаласының <<Қазақ мемлекеттік саяси әдебиет баспасынан <<Қазақтың халық композиторлары>> атты еңбегінен Сейтек шығармашылығы туралы біраз мәліметтер алуға болады.
Ал 2002 жылы Астана қаласының <<Күлтегін>> баспасынан жарық көрген белгілі ғалым-зерттеуші Ақселеу Сейдімбектің <<Қазақтың күй өнері>> атты үлкен монографиясынан Сейтек өмірі туралы тың деректер алып, оның <<Заман-ай>> күйінің нотасын табуға болады.
Өзінің шабытты да жігерге толы серпінді күйлерін халық атынан сөйлетіп, домбыра өнерін ту етіп көтерген өнерпаздың жетпіс екі жас өмірінің жиырма бес жылы үстем тап өкілдерімен арпалыста, қуғын мен қамауда өткен Сейтектің күйлері, бастан кешкен ғұмыр шежіресі болғанымен, ханның зердесіндей, уақыт үніндей, замана тынысындай болып жаңғырары сөзсіз.
Жоғарыда аталған әдебиеттерді және Сейтектің өмірі мен шығармашылығы туралы басқа да мағлұмат алғысы келетін оқырмандарды Ж.Молдағалиев атындағы Батыс Қазақстан облыстық ғылыми-әмбебап кітапханасының өлкетану бөліміне шақырамыз.
Сейтек сонымен бірге ән де шығарған. Композитордың шығармалары <<Сейтектің әндері>> тақырыбымен А.Затаевичтың <<1000 ән>> жинағына енгізілген. Жалпы, Сейтек Оразалыұлы туралы мәліметтермен мәдени қауымды алғаш таныстырушы белгілі музыка маманы А.В.Затаевич болатын. Ол өзінің 1925 жылы басылып шыққан белгілі жинағында композитордың <<Сейтек>> атты әнінің нотасын берді.
Ал қазақ ғалымдары ішінде Сейтектің өмірі мен шығармашылығы туралы жан-жақты зерттеу жүргізген академик А.Жұбанов оның болмысын жан-жақты ашып берді. Күйшiнiң өз баласы Есқайыр Сейтеков (1893-1968 жж., ол да домбырашы болған): <<Әкем моңғол тәрiздi қияқ көздi, шашы тiп-тiк, шиiреле қайырған қара мұрты бар, иықты, кең жауырынды, iрi саусақты, домбырасын солақай тартатын адам едi>>, - дейді. Сейтектiң қасын - да жүрiп, оның күйлерiн өзінен үйренген шәкірті Смағұл Көшекбаевтан жеткен дерек те көп нәрсені аңғартады: <<Сейтекең шарт мiнездi, күй тартқанда отыр - ған тыңдаушыларына да домбыраның пернесiне қарамай, мойнын сәл ғана сол жағына бұрып, көздерiн тас жұмып, тек әуенге берiлiп, домбырасын күйлейтiн едi. Егер осы тұста бiреулер дауыстап, не болмашы сөйлесiп отырғанын байқаса, қаба - ғын түйiп, домбыра тартуын шарт тоқтата - тын. Ал күй тартқанына өзi риза болса: <<Домбыраны тартқан орындаушы - күйшi емес, күйге түсiнiп тыңдай бiлген адам - күйшi>>, дейтін>>.
Күйші түрікпен күйлерінде қолданылатын негізгі бас пернені домбыраға пайдаланады. Бұл перне қазір де <<Сейтек перне>> деп аталады.
Сейтектің көптеген күйлері бүгінгі таңда Құрманғазы атындағы қазақ академиялық халық аспаптар оркестрінің негізгі репертуарына енді. Ару қызға деген адал көңіл, ақ тілегінің айғағы <<Бұлбұл Айша>>, қазақ қыздарының ақжарқын, бауырмал қасиетіне тәнті болып <<Бес қыз>> күйін тарту етсе, азаттықты аңсаған асық көңілдің күйін <<Заман-ай>> күйімен білдірген. Күй арқылы қайғы мен ащы азапты сыр етіп айтады.
Суреткер Сейтек құлашын кең жайып, алысты шолып, ел қамы, халық тағдыры, уақыт сыйы туралы толғанады.
Сейтек Оразалыұлы 1933 жылы 20 мамырда Астрахан облысы Харабали ауданы Киров ұжымшарында дүниеден өтті.
(қосымша№ 3)
Сейтектің маңызды кездесулері.
Сейтек 1875 жылдың орта шенiнде Атырау өңiрiндегi нағашысы Дәулеткер ауылына бара жатып, аты аңызға айналған Құр - манғазының хабарын естiп, Жиделi жерiне жетеді. Оны С.Көшекбаев былай суреттейдi: <<Ұзақ жолдан жолсоқты боп келе жатқан Сейтек бiр ауылға келгенде үлкен тойдың үстiнен түседі. Сол жерде халықты ойын-күлкiге бөлеп отырған атақты Құрманғазы - мен кездеседi. Оның қасында екi-үш күн бiрге жүредi. Сейтектiң қол алысын байқа - ған Құрманғазы одан болашақта үлкен күйшi шығарын сезедi. Көршi ауылда тағы бір той болады. Тойға келген күйшiлердiң домбыра тартудан бас тартқанын көрген Құрманғазы қасындағы бала Сейтекке басын изеп: <<Тарт>> деген белгi бередi. Сейтек домбырасын күңiренте жөнеледi. Домбырадан шыққан үн: <<Айтыңдаршы ағайын, осы да әдiлдiк пе? Мен шындықты жырлаймын. Он үш жасар қызды қырық бестегі болыс - қа ұзатып отырған қатыгез әкенi мақ - тау - ға бола ма? Әрине жоқ, жоқ!.. деп домбырам қақ - сайды...>>, - дейдi.
Өкiнiшке қарай, Құрманғазы екеуi екi-ақ күн бiрге болған. Себебi, Құрманғазы Астра - хань жаққа сапар шеккен екен. Осы кездесуде Құрманғазы Сейтекке күй тарту - дың небiр ғажап үлгiлерiн көрсетедi. Сейтек Құрманғазының бiрнеше күйлерiн өз қолынан үйренеді. Бұл кездесу екi күйшiнiң арасындағы тұңғыш әрі ең соңғы жүздесу болады. Бұдан соң Сейтек өз нағашысы Дәулеткер ауылына бет алады.
Нағашысы елiнен қоржыны күй мен шежiреге толған Сейтек ауылына тайлақ мiнiп қайтқан жолында құм iшiнде бейтаныс төрт-бес адам тоқтатады. Олар Арыс - танбек, Сарыбай адамдары боп шығады. Сейтектi Арыстанбек бiрден танып:
- Е, мынау баяғы Оразалының баласы ғой, әкесi өлтiрген екi биенiң құны үшiн астындағы тайлақты тартып алыңдар! - деп әмiр етедi. Сөйтiп, бұрын әкесi Оразалы - ға салынған құрық ендi баласы Сейтекке салынады... Осы оқиғадан кейiн, ел билеген төрелер мен үстем тап өкiлдерiне деген Сейтектiң ыза-кегi өрши түседi. Оның ойынан бала кезiндегi естiген Пугачев бастаған шаруалар көтерiлiсi, Сырым Датұлының, Жәңгiр ханға қарсы Исатай-Махамбеттің күрестері кетпейді. Ол Махамбеттiң <<Өкiнiш>>, <<Қайран нарын>>, <<Жұмыр-қы - лыш>> күйлерi туралы ел iшiндегі қарттардан талай естiген-ді. Сейтек Махамбеттi көрме - се де өзiнiң ұстазын - дай көрдi. Оның үстiне Сейтек орыс шаруалары мен қазақ кедей - лерi арасындағы достық, туысқандық қарым-қатынасқа дұрыс көзқараста болды. Бала кезiнде көр - ген байлардың озбыр - лығы, әсiресе, наға - шысы Дәулеткер ауылынан қайтар жол - дағы Арыстанбектің зор - лық-зомбы - лығы көз алдынан кетпейдi. Бiр күнi Сейтек сол оқиғаны есiне алып:
- Ол менiң ең алғашқы билермен арпалысым едi, - деп <<Арпалыс>> атты күй тартады. Сейтектiң бұл iсiнен хабардар болған Арыстанбектің ашу-ызасы оянып, Бақты - герей бастаған болыс, билерімен бірге оны <<баукеспе ұры, бас кесер қарақшы, бүлi - к - шi>> деп iзiне түсiп, 1880 жылы қапияда қолға түсіріп, Орда түрмесiне жабады. Сейтек - тiң күйін тыңдап, өнерiн жоғары ба - ғалай - тын Шәрипа есiмдi түрме қызмет - керi оған тамақ, киiм апарып, сыртқы жағдайды хабарлап, түрмеден босауына көмектеседi.
Сейтектің <<Шәрипа>> атты күйi осы жағ - дайлар - ға байланысты туған.
<<Атандым он төрт жастан - бала Сейтек,
Төреден ұл туған жоқ мендей тентек!
Жамандап жала жапқан правитель,
деп жүр ғой, елдi бұзған - ұры, тентек>>, - дейтіні сол Секеңнің.
Орда түрмесiнен қашып шыққан Сейтек үйге соқпай, Нарын құмында ел аралап жүре бередi. Артынан ауылға келгенде оның хабарын естiп, бұрынғы қарсылас - тары 15 адам ертiп, Сейтектiң үйiн қор - шайды. Бұны көрген Сейтек қолына қару алып, топты жарып, ақтабан торымен қоршауды бұзып, қашып құтылады. Осы кеткеннен тiке Жанатауға (Енотоевка) барып, жолдасы Ботаның үйiнде аялдайды. Қолыма домбыра алсам мен не дейiн,
Шыбын жан қиналмайды-ау, соған шейiн. Сыпыртып ақ торымен жөнелгенде, Серпiлiп дұшпан қалды-ау менен кейiн, -
деп баяу үнмен әндетiп, правительдермен бетпе-бет келгенде ұстауға батпағаннан келеке етiптi Сейтек. Көптен кездеспеген жолдасымен әңгiмелесiп отырған Сейтек: <<Егер бұлар менi кездейсоқ жерде қақпанға түсiрсе, осы торы атым саған аманат>>, - деп Ботаға тапсырып, аулаға шығып, торының қасына келедi. Сыптай жарап тұрған атына көзi түсiп: <<Шiркiн, жануарым, сен ат емессiң, ұшқыр құссың ғой>>, - деп, сол жерде киiз қаптан домбырасын шығарып, торының шабысын қос iшектiң сиқырлы үнiмен төгілдіре жөне - ледi. Сүйтiп Сейтектiң тебiрене тартқан, <<Торы ат>> күйi осы Ботаның үйiнде дүниеге келiптi... Сейтек Бота үйiнен кеткен соң, қуғын - шылар кеп Сейтектi сұрайды. Бота оларға шынын айтпаған соң: <<Оның орнына өзiң барасың>>, - деп Ботаны түрмеге айдайды. Сейтек бұл сапарынан бiр айдан соң оралып, болған жайды естиді. Ботаны босату үшiн Ордаға қайтып барады. Осы жәйдi бiлетiн Сейтектiң шәкiртi Аққали күйшi: <<Сейтектiң Ордаға келгенiн естiген правитель, оны ұстауға полицей жiбередi. Сейтек бiр танысының үйiнде тамақтанып оты - рады. Екi полицей кiрiп келгенде: <<Тоқ - таңдар! Мен ауқаттанып алайын, оған шейiн бiреуiң барып, түрме есiгiн аша берiң - дер. Бiрақ, жатар жерiм жылы болсын. Ендi менi қашады екен деп ойламаң - дар, қайта анау мен үшiн жатқан адамдарды тезiрек бо - са - тыңдар, мен соның орнына барамын>>, - деп полицейдi мазақ етедi. Сейтекке тағылған жала көбейiп, оны 1882 жылы Үркiтке үш жылға жер аударады. Сейтек бұл жерде де көп тұрақтамай, бiр жылдан кейiн қашып шығып, бурят-монғол жерiне келедi. Церен атты бурят азаматымен танысып, жылқы бағады. Елiне ат мiнiп қайтады. Атына көңiлi толып <<Ортпа>> атты күйiн тербейдi. Сейтек Үркiттен келгенде өзi аманатқа қалдырған торы атын Ботаның мәпелеп баққанын көрiп, қатты разы болады. Бота мен әйелi - не ар - нап <<Жантаза>> күйiн шығарады. <<Бас-аяғы жинақы, шымыр ойнақы, көңiлдi күй>>, - деп жазды А.Жұбанов. 1883 жылы жазда Сейтек елiне оралып, тыныш өмiр сүре бастайды. Оның жанына жаңа шәкiрттер топтасып, күй тартып үй - ре - - недi. Шонай көлiнiң жанында бар өмiрiн байдың малын бағумен өткiзген Жүнiс деген азаматтың Зәбира деген қызымен танысады күйші. Ақылына көркі сай, зеректi - гiн ел мақтайтын бойжеткенмен сөз байла - сып, күзге қарай бас қосуға уәделе - седi. Бұл хабар правительге де жетедi. Ол Жүнiстi шақыртып, мәселенi турасынан қояды. <<Қызыңды маған бер, менен керегiңше мал, алтындай құнды заттар ал>>, - дегендей.
Бұл кезде Сейтек қасында Сахаман атты досы бар Астрахань губерниясында Құмөзек уезiнде жер аралап жүрген. Сол өңiрде мекен еткен Каспий теңiзiнiң шығыс бетiнен көшiп келген бiраз түрiкпен ауылдарына барып, олардың атақты дутаршысы Кәрiммен танысып, бiраз түрiкпен күйлерiн үйренедi...Сейтектер бұдан кейiн бiраз уақыт Қалмақ қыры елiн аралап, қайтар жолда өзiнiң уәделескен Зәбира қыздың әкесiн зорлықпен көндiрiп, ұзату тойын жасатып жатқанының үстiнен түсіп, өз қалыңдығын ұрлап әкетіп, бiраз уақыт қашып жүреді. Араға жетi жыл салып: <<Мен туралы сөз басылған болар, ендi ауылға барайын>>, - деп, 1894 жылы наурыз айында үйiне келедi. Ел аралап жүрген Сейтек бiрде Орда - қаласындағы жекжат Мұхамбеткерей - дiң әйелi Үрзаданың үйiне барады. Осыны тыңшылар бiлiп, уақытша Советке хабарлайды. Үрзада жеңгесiне әңгiмесiн айтып, күйiн тартып отырған Сейтектi аттылар үй сыртынан қоршайды. Секеңді ордадағы ставка түрмесiне қамайды. 1894 жылы тамызда Москва Бутырси түрмесiне айдайды. Сейтек түрмеге кетер алдында туған халқына, елi-жерiне, сүйгенi Зәбираға арнап <<Түңiлдiм>> күйiн шығарады. 1894 жылы қыркүйек айында тұтқындағыларға <<өте қауыптiлер>> деген үкiм тағылып, Сахалин аралына жер аударады. Оларды Одесса арқылы кемемен жөнелтедi. Қақа - ған қыс айында Сахалинге жетедi. Бұлар тек 1905 жылы, соғыс аяқталғанда орыс тұтқындары ретiнде Ресейге қайтарылады. Олардың iшiнде Сейтек те бар. Оған Амур өлкелiк генерал-губернаторының 1905 жылы 9 тамызда қол қойылып берiлген куәлiгi айғақ. Сейтек оны Хабаровскiде болған кезде алады. Ол қазiр Алматыда Мемлекеттiк архивте сақталған (Ф-78, оп 2 д №3712, л.2).
Осылайша он жылға созылған айдаудан келген Сейтектi елдегi аштық пен жалаңаштық қарсы алды. Ұсталып кетер - дегi 3 жастағы баласы Ғазиз Сейтек келерден бiр жетi бұрын аттан құлап, опат болыпты. Сүйiктi анасы Бәтиманы да көре алмай қалған Сейтек қатты қапаланады. Қолына домбырасын алған Сейтек <<Ғазиз>> атты күйiн тартады. Көп кешiкпей <<Арман>> атты күйiн де шығарады. Күйдiң мазмұны халықты еркiндiк пен бостандыққа ша - қыра - ды. Әсiресе, күйшiнiң қолдары домбыраның ортаңғы және саға бөлiмде - рiне қарай барғанда шығатын ащы дыбыс - тардан адамның ашу-кегi, ашынған ызғарлы үнi естiледi. Сондағы Сейтектiң тартқан күйi <<Заман-ай>> күйі болатын... Ендi Сейтектiң жанына шәкiрттерi жинала бастайды, күйшiнiң ендiгi өмiрi ел арасында өтедi. 1918 жылы Орданың Шонай ауылында Совет құрылады, Сейтек кедейлер комитетiнiң бiр мүшесi боп сайланады. 1918-19 жылдары ел арасында бандылар топтарын құртуда Сейтек те елеулi ең - бектер сiңiредi. Сейтек ендi елдi-мекен - дердi аралап, қазақтың I-үлгiлi атты әс - керi қатарына қазақ жастарын тартуға өз үлесiн қосады. Ол осы атты әскери полкке арнап өзiнiң <<Марш>> күйiн шығарады, <<Сексен ер>>, кейiнiрек <<Еркiндiк>> күйлерін орындайды.
Осылай ел iшiнде, еркiндiкте, күй тартып халық арасында жүрген Сейтекке бiрде Губкомнан шақырту келедi. <<Сiздi жаңа сапарыңызбен құттықтаймыз. Сiз Москваға көрмеге өз өнерiңiздi көрсетесiз. Мынау жолдама! Сапарыңыз сәттi болсын!>> дейдi. Сейтек Москваға барады. Осы жолы Қазақстаннан Қанзия атты әншi де барады. Екеуiнiң салған әндерi мен тартқан күйлерiне Москва жұртшылығы таң қалады. Сейтектiң бұл сапары туралы А.Затаевич: <<Сейтек Оразалыұлы - Бөкей елiнiң қарт домбырашысы, Москвада Бүкiлодақтық ауылшаруашылық көрме - сiнiң Қазақ павилонында өте разы болды>>, - деп жазады.
1927 жылы Совет үкiметінің құрылға - ны - на 10 жыл толды. Ордада үлкен жиналыс өткiзiледi. Бұған Сейтек қатысып, мерекеге арнап <<Тойбастар>> деген күйiн шыға - рады. Сол жылы күзде Сейтектiң кiшi ұлы Есқайыр Сейтеков көршi Астраханның Крас - нояр (Қызылжар) ауданына дәрiгерлiк жұмысқа орналасып, әкесi Сейтек пен шешесi Зәбираны сонда көшiрiп әкетедi. Өкiнiштiсi, 1931 жылы осы жерде Сейтектiң үлкен ұлы Қайырлы қайтыс болады да, оның Батырқайыр, Мұхаметқали, Уәсила деген үш баласы Сейтек қолында қалады.
Осы жылдың күзiнде Есқайыр Красноярдан Қарабайлы ауданының Ақтөбе ауылына дәрiгерлiк жұмысқа ауысқанда, Сейтек Қайырлының балаларын Қаракөлдегi нағашыларына алып кетедi. Қайырлының кiшi ұлы Мұхаметқали да домбырашы болған. Қаракөлде Сейтек немерелерiнiң қасында бiр жыл болып, 1933 жылы қасына Мұхаметқалидi ертiп, ел аралап, домбыра тартуға шығады. Бұл нағыз ашаршылық жылдары болатын. Осы сапарында олар Басқұншақта тұратын жиенi Мәжит Досмұха - медовтың үйiне келiп, таң атқанша немересiмен алма-кезек домбыра тартып, тыңдаушыларын дән риза етедi. Содан кейiн Басқұншақтан қайтып, Мұхаметқалидi Қаракөлдегi нағашыларына тапсырып, Ақтөбедегі ауылына қайтады.
Арада бiр жетi жүрiп үйге келгенде жұ - байы Зәбираның қайтыс болғанын естiп, қатты қапаланады. Ұзақ жол еңсесiн басып, буынын әлсiреткен малерея (безгек) ауруы асқына түсiп, Сейтек 1933 жылы 20 шілдеде сол Ақтөбеде қайтыс болады. Сонда жерленедi.
1977 жылы 10 мамырда Астрахань облысы, Қарабайлы аудандық комитетi мен еңбекшi депутаттарының аудандық Советi қаулысы бойынша Сейтек Оразалыұлының зиратына ескерткiш орнатады. Ұстазы Құрманғазымен аралығы 90 шақырымдай. <<Қазір күйші бейіті үлкен қорымда жалғыз қалды. Айналасындағы молалар құлатылып, құлпытастар қиратылған. Күйші зиратына жөндеу жұмыстары жүргізілмесе, ол да жоғалып кетуі мүмкін>>, - дейді Манап Аманғалиев қария. 2007 жылы 19 қазанда Сейтек туралы <<Қазақ әдебиеті>> газетіне жарияланған мақалаға орай БҚО-нан жауап хат та келген болатын. Бірақ Сейтек зиратына сол күйі күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілмеді.
Ләтифолла ҚАПАШЕВ.
(қосымша№ 4)
Сейтек туралы деректер
ҚазАқпарат - Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма театрында домбырашы, ҚР мәдениет саласының үздігі, Құрманғазы атындағы республикалық байқаудың бас жүлдегері, Ғ.Құрманғалиев атындағы облыстық филармония жанындағы Дәулеткерей атындағы қазақ ұлт аспаптар оркестрінің концертмейстері Асылхан Қазиевтің <<Нарын күй>> атты жеке концерті ұйымдастырылды.
Жалпы, Бөкей ордасында өсіп-өнген күйші Қазиевтер әулетін Ақ Жайық өңірі жақсы біледі. Есел Қазиев Сейтектің шәкірті Саркенже Сәрсембиевтен 100-ден астам күйді үйреніп, алып қалған. Туындыны шебер орындаумен бірге оның тарихын талмай айтып отыратын Есел қария сирек тартылатын отызға жуық күйді кейінгі ұрпаққа табыстап кетті. Оның ұлы, <<Құрмет>> орденінің иегері, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Ермек Қазиевті бүкіл ел біледі. Күйшілік одан ұлы Асылханға дарыды.
Кешті күймен әдемі бастап берген Е.Қазиев: <<Мынау қара домбыраны кезінде Сейтек тартқан. Содан шәкірті Саркенжеден менің әкеме қалған. Бүгін осы киелі домбыраны көпшіліктің көзінше ұлым Асылханға аманат етемін>>, деді.
ОРАЛ. 24 сәуір. ҚазАқпарат - Батыс Қазақстанмен шекаралас жатқан Астрахан облысы Қарабайлы ауданы Ахтуба ауылында күйші, халық композиторы Сейтек Оразәліұлының зираты жаңартылды.
Осыған орай Бөкей ордасынан аудан әкімінің орынбасары Лариса Қайырғалиева бастаған делегация Ахтубаға арнайы барып қайтты.
Қарабайлы ауданы, Ахтуба ауылына қарасты Көшетау елді мекенінде күйші баба зираты басында құран оқылып, Атырау облысының әкімі Бақтықожа Ізмұхамбетовтің тікелей қолдауымен бой көтерген халық күйшісі Сейтек Оразәлиевтің құлпытасына жабылған ақ матаны ашу құрметі Қарабайлы ауданының әкімі В.Виноградов пен осынау іске ұйтқы болған Атырау облысы, Құрманғазы ауданының әкімі Ә.Барақатовқа бұйырды.
Күйшіні еске алу кеші Ахтуба ауылындағы мәдениет үйінде қазақтың <<Қара жорға>> биімен ашылды. Жалпы, Астрахан өлкесінде қазақ халқының тарихы сайрап жатыр. Аты көпке мәшһүр күйші Дина Нұрпейісова осы маңда өмір сүрсе, Володар ауданында оның ұстазы Құрманғазының кесенесі бой көтерген. Сейтек Оразәлиев те қуғын-сүргінмен кешкен ғұмырының соңғы күндерін осы Ахтуба ауылында өткерген екен.
С.Оразәліұлы 1861 жылы Бөкей ордасының Саралжын деген жерінде дүние есігін ашқан. Төре тұқымынан шыққан Сейтек домбырашылық өнерді алғаш рет ағасы Шошақтан үйреніп, кейін халық құрметтісі Әлкей, Салауаткерей, Тұрып, күй атасы Құрманғазының алдын көріп, Мәдидің, түркімен Кәрімнің күй ойнауының небір ғажайып үлгілерін шеберлікпен меңгерген ол музыкаға өз тілін, өз стилін енгізген. Сейтектің домбыраға лайықтаған жаңалығы өзіне дейін қазақ күйшілерінде болмаған домбыраның <<Шайтан тиегі>> мен бірінші перне арасына қосымша перне тағып, сол пернені өз күйлеріне кеңінен қолданды. Бұл перне қазір <<Сейтек перне>> деп аталып кетті. Сейтектің өзі соңына біршама шәкірт ілестірген. Олар: өз ұлы Есқайыр Сейтеков пен жиені Мәжит Досмұхамбетовтен бастап Смағұл Көшекбаев, Жұқа Өтегенов, Аққали Сәрсенбиев, Кәрім Кеналиев, Арон Сапишев, Жанғазы Темірәлиев және басқалар.
Хан базарда Берғали, Мырзагерей сынды атағы еліне танылған белгілі домбырашылармен өнерлерін байқатып, Көлборсыда (Волгоград облысы, Палласовка өңірі) Жақиямен күй сайысына түскен. Өзінің шабытты да жігерге толы күйлерін халық атынан сөйлетіп, домбыра өнерін ту етіп көтерген өнерпаздың жетпіс екі жыл ғұмырының жиырма бес жылы түрмеде, айдауда өткен.
(қосымша№ 5)
<<Инсерт>>
Ү Бұрыннан білем
+ Мен үшін жаңалық
oo Басқаша ойлап едім
? Қызықты-Түсініксіз-Шешім табу керек
(қосымша№ 6)
Семантикалық карта
Күйлер
авторы
Күй түрі
Орындалу мінезі
Не туралы?
Құрман-ғазы
Дәулет-керей
Дина
Сейтек
төкпе
шертпе
Тез,
жылдам, көңілді
Жай,
байсалды,
мұңды
Араласты мінезде
табиғат
арнаулы
басқа
Балбырауын
Торы ат
Бұл-бұл
Сары Арқа
Қос алқа
Заман-ай
Сексен ер
16 жыл
(қосымша№ 7)
Студенттің аты-жөні___________________
Өз-өзін бағалау мақсатында жаңа тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді 3тен-5-ке дейін балдық түрде және түсінігіңізгі белгілеңіз.
Жеке жұмыс
Жұптық жұмыс
Топтық жұмыс
Сабақтан көп мәлімет алып, белсенді қатыстым
Сабақтан алғаным көп емес, орташа белсенділік таныттым
Сабақ қызықтырмады.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz