Геометриялық оюлар

<<Қостанай қаласы әкімдігінің білім бөлімінің Ғ.Қайырбеков атындағы №9 орта мектебі>>ММ

Тақырыбы: Қазақтың ұлттық ою-өрнектері
Бағыты: Мәдениеттану

Орындаған:Абрахманов Аянат Жалғасұлы
Ғылыми жетекші: Досбаева Гүлім Ғалымбекқызы

Мақсаты:
Қазақтың ою-өрнек өнерін,түрлерін тереңірек
зерттеу,халқымыздың ұрпақ тәрбиесінде ғасырлар бойы қолданылып
келе жатқан ою-өрнектердің мән-мағынасын түсіндіре отырып,бабалар
мұрасын сақтай білуге тәрбиелеу.
Мазмұны :
І.Кіріспе бөлімі "Қазақ Ұлттық ою-өрнектерінің тарихы"
ІІ.Негізгі бөлімі "Қазақтың ұлттық ою-өрнектері,жүннен жасалатын бұйымдар"
ІІІ.Қорытынды "Қазақ халқының сәндік ою-өрнек өнері"
Аннотация
Абдрахманов Аянаттың ғылыми жұмысы үш негізгі бөлімнен тұрады.Ғылыми жұмыста қазақтың ұлттық ою өрнегінің мазмұны жағынан үш ұғымды білдіретіндігі қарастырылған.Сондай-ақ қазақтың мәдени асыл қазынасын зерттеген ғалымдардың пікіріне сүйене отырып талдау жасауы жұмыстың құндылығын арта түседі.Ғылыми жобада қазақтың ою-өрнектерін зерттеп,қазақ халқының әр ою-өрнегінің ерекшелігін жан-жақты көрсете білген.Қорыта келе Аянаттың ұлттық өнерімізді әрі қарай жалғастырушы ізбасар боларына кәміл сенеміз!
Сын пікір
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы өз Жолдауында Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін әрі қарай дамыту,жетілдіру керетігін атап өтті.Осы мақсатта Абдрахманов Аянаттыңосы еңбегін биылғы оқу жылынан бастап жазуға ниет білдірді.
Бірінші сыныптан бастап қазақтың ою-өрнектеріне қызығып,суретін салып,жинап жүрді.Кез-келген кітаптан,журналдан көрген ою-өрнектерді қағаздан немесе матадан оя алады.
Қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің сан түрлілігіне қызығушылық танытып,ою-өрнектер туралы ақпараттар жинап жүр.Аянат ою-өрнектің мазмұны жағынан үш түрлі болатының, ал ғалымдардың зерттеуі бойынша төрт топқа бөлінетінің білді.
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасап,оның рухани және материалдық игілігіне айналып отырғаның жақсы біледі. Аянат бүгінгі таңда халқымыздың мәдени асыл қазынасының өзекті бір саласы ою-өрнек өнері қайта дамып,бай мазмұнға ие болатынына сенімді.Аянат ғылыми жобада қазақтың ою-өрнектерін зерттеп,әр ою-өрнегінің ерекшелігін жан-жақты көрсете білген.

Мінездеме
Абдрахманов Аянат Ғ. Қайырбеков атындағы №9 орта мектебінің 4"Ә"сыныбында оқиды.Аянат ынталы, ақылды, кішіпейіл, алғыр, парасатты оқушы. Аянат ана тілінде еркін сөйлейді.Екпінді оқушылардың бірі.Сыныптастарымен жақсы қарым-қатынаста.Белсенді оқушылардың бірі.Аянаттың зерттеуге алған тақырыбы "Қазақтың ою - өрнектері".Аянат осы тақырыпты ала отырап,ою-өрнектер жайлы көптеген деректер жинақтады,тақырыпты зерттей отыра өзіне көп мәліметтер алды.Осыдан Аянат Отан-сүйгіш,патриот, өз елінің қалаулы азаматы болып өсетініне сенемін.

Киіз үй
Жазы-қысы пайдалануға келетін "ағаш уықты,киіз туырлықты" киіз үй
киіз бен ағаштың өте күрделі үйлесунен тұрады. Киіз үйді ою-
өрнектермен безендіреді.

Қазақ халқы ою-өрнекті киелі санаған.Қабырғаға ұсталатын киіз бен кілемдерге, кестелерге оюды өрнектеп салуға болады.
Ою - өрнектерге қараса сол ою-өрнектер,арқылы шеберлердің не айтқысы келгенін байқауға болады. Егерде ою мынадай түстермен боялса: ақ түс -- әділдіктің, шыншылдықтың, тазалықтың; қара түс -- жердің, берекенің; жасыл түс -- көктемнің, жастықтың; қызыл түс -- күннің, оттың; сары түс -- даналықтың, білімділіктің; көк түс -- судың, ашық аспанның белгісі деген сөз.

Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алады. Қошқар мүйіз -- қошқардың иіле біткен қос мүйізіне ұқсайды. Мұндай ою түрі ұлттық киімдерде, текеметте, аяқ қап, сырмақ, киіз бұйымдарында кездеседі.Қошқар мүйіз өрнектермен толыға келіп,үлкен күрделі оюға айналады.

Қошқар мүйіз өрнектермен толыға келіп,үлкен күрделі оюға айналады. Соның бірі <<АРҚАРМҮЙІЗ>> деп аталады.Бұл ою қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі.Бұл <<қошқармүйізге>> өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді.(кілем, тұскиіз, сыр- мақ, кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
Ертеден қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан үш түрлі ұғымды бейнелейді:
1.Мал өсіру мен аңшылық.

2.Жер-су көшу қону.

"Табақ ою"
Шебер сәнді шеңбер жасай отырып,"табақ"ою түрі - айналасына су өрнегін жүргізе отырып,ішіне күрделі оюлар салып өрнектеу тәсілі.

Осылардың бәрінде қошқар мүйіз оюы қолданылады.Ою - өрнек тілінен шеберлер көңіл күйімен ойын жеткізген.

Қазақ халқының тұрмысындағы көп қолданылатын ою ол қошқар мүйіз.Өте ұсақ түрлері зергерлік,кестелік,сүйек,мүйіз сияқты нәзік істерде қолданылса,ірі түрлері сырмақ,кілем,текемет,түскиіз,алаша,сәулет өнеріне,тұрмыстық заттарға кең қолданылады.

Ою өрнектердің суреттері ер адамдардың құралдарында да
кездеседі. Мысалы:айбалта,қамшы,шоқпар,ер.т.б.Сонымен қатар әйелдердің де әшекейлерінде кездеседі.Мысалы:оюды білезік,алқа,жүзіктен көруге болады.

Ғалымдардың зерттеуі бойынша ою-өрнек төрт топқа бөлінеді:
1.Өсімдік тектес (жапырақ,үш жапырақ,ағаш).
2.Зооморфтық (жан-жануарлар).
3.Космогониялық өрнек (дөңгелек,ирек,шимай,тор көз)
4.Геометриялық оюлар (ромбылар,иректер,жұлдызшалар,үшбұрыштар,көпбұрыштар).

1.Өсімдік тектес
(жапырақ,үш жапырақ,ағаш).


Өсімдікті оюлар құрастыру үшін шеберлер өсімдіктермен гүлдердің суреттерін қолданған.Мысалы: ШЫНЫГҮЛ>> ою-өрнегі гүлді тұспалдап тұрады.<<Шыныгүл>> ою-өрнегі айға, мүйізге, жапыраққа ұқсас элементтерден құралған. Кесте тоқуда және киім-кешектердің жағасына, қалтасына, жиектеріне салады.
2.Зооморфтық (жан-жануарлар).

түйетабан жылан сынық мүйіз

сыңарөркеш қосөркеш

Зооморфтық өрнектер жануарлар әлемін бейнелейді.Халық шеберлері арасында сонымен қатар жануарлардың өзге дене мүшелерін де бейнелеу кеңінен таралған бұл жерде түйе мұрын,құс қанат,қаз мойын ою өрнектерін атауға болады. Мысалы: <<ЖЫЛАН>>, <<жыланбас>> ою-өрнегі балалардың тақия-сына <<көз тимесін>> деп тағатын, жыланның бас сүйегіне ұқсас ою-өрнек. Бұл ою-өрнек жыланның бейнесін тұспалдап тұрады.
3.Космогониялық өрнек
(дөңгелек,ирек,шимай,тор көз)

шимай оюдың түрлері ирек ою
Космогондық өрнектер ғарышпен байланысты жұлдыздарды күнді,айды,жарық айды,кемпірқосақты бейнелейді.Мысалы: <<Кемпірқосақ>> ою-өрнегі бірнеше түстерден жолақтар жасап алма-кезек орналасады.Қолөнер бұйымдарын жасауда әрбір түсті белгілі тәртіппен кемпірқосақ көркіне лайықтап орналастырылады. Бұл өрнектер алаша, қоржын, басқұр тоқуда жиі пайдаланылады.
4.Геометриялық оюлар

Геометриялық оюлардың түрлері
Геометриялық өрнектерді ромбылар,иректер,жұлдызшалар және көпбұрыштар құрайды. Геометриялық ою-өрнектнр көбіне ағашты көркемдеп өңдеуде үй-ішімен жиһаз бұйымдарын музыкалық аспаптар әшекейлеуде өте жиі қолданылады.Мысалы: <<БОТАКӨЗ>> ою-өрнегі әшекейлі композициясының ортасына салынатын немесе бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбыға ұқсайтын геометриялық ою-өрнек. Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.

Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасап, келеді.Оюлар халқымыздың тарихи дамуында және көркемдік белесінде дәрежеде мәдени үлесі бар ұлттық асыл қазынаның бірі және халықтың мәдени мұрасы.Сонымен қатар ою-өрнектерді ұлттық киімдерден,ыдыс-аяқтардан,домбырадан ,сандық,кебежеден де көруге болады.
Өзім ойған оюлар

Қорытынды: Мен ою-өрнектердің суреттерін көргенде қатты қызығатын едім,сол себепті оюлар туралы мәліметтер жинауға бел будым.Нәтижесінде мен ою - өрнектер мазмұны жағынан 3түрлі,ал ғалымдардың зерттеуі бойынша 4 түрлі болатынын білдім.Сонымен бірге мен оюларды әр түрлі материалдардан ойып үйрендім. Сонымен қатар ою-өрнектерді ұлттық киімдерден,ыдыс-аяқтардан,домбырадан ,сандық,кебежеден де көруге болады.Оюдың құндылығы сонша оны мемлекеттік туымыздың шетінен де көруге болады.Сол оюға қарап ол ту қазақ елінікі екенін тез түсінуге болады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Б.Асанова,А,Птицина,Ұ.Әбдіғапарова "Қазақ Ұлттық ою-өрнектерінің тарихи және теориясы"Астана 2008
2.Ә.А.Қалыбекова.,А.Т. Сәулебаева. "Ою - өрнектер"Шымкент
3.С.Медеубекұлы. "ою хан мен жою хан"Балаларға арналған психологиялық-танымдық ертегі.алматы1994 "Ата мұра"
4.С.Ж.асанова. "Қазақтың ұлттық киімдері"Алматы 1994. "Ата мұра"
5.Ұ.М.Әбдіғапарова. "Қазақтың ұлттық ою-өрнектері.
Алматы 1999 "Өнер"
6.Қ.Мұқанов. "Жүннен жасалатын бұйымдар"Алматы 1990 "Қайнар"
7."Қазақ халқының сәндік ою-өрнек өнері. Ленинград 1970 "Аврора"
8.М.Ш. Өмірбекова "Ою-өрнектің қолданылуы.