Алтай тауын зерттеген ғалымдар

Алтай тауының тарихи географиялық жағдайын зерттеген ғалымдар.

Б.Момышұлы атындағы
Алматы Республикалық әскери
<<Жас Ұлан>> мектебінің география пәні
мұғалімі Әбдіманапова Ж.Ә

Қазақстан тауларының зерттелу тарихына келетін болсақ Алтай тауынан Іле ойпатына дейін созылған Жетісу Алатауы қатпарлы-жақпарлы таулы территория болып келеді екен. Каледон қатпарлықтарында тектоникалық процестерге ұшыраған және мезо-кайнозой пенепленденуінен кейін альпілік орогенезден көтерілген. Ол кембрийге дейінгі және палеозойлық жыныстардан құралған, көптеген шыңдары кең гранит интрузияларының жер бетіндегі көрінісі болып табылады. Тау алды жоталары палеоген, неоген, төрттік шөгінділерден тұрады [ 1].
Алтай тауының зеріттелу тарихына келетін болсақ, Еуропалықтардан Мұзтау маңында бірінші рет болған - Колывано Воскресенск күміс балқыту зауытында госпитальдың және ондағы дәріханалардың бас инспекторы болып қызет атқарған, медицина ғылымының докторы, хирург, ботаник, энтомолог, геогрф және саяхатшы Фридрих Август Вильгельм Геблер. Ол Алтайға емдік және сирек кездесетін өсімдіктер жинау мақсатымен саяхат жасап, 1833-1835ж Бұқтырма аңғарымен жүріп өтеді де, Сенное селосына, Маралды көлін Ускучевка, Ақ Берел өзендеріне,Рахман қайнарына, Қатын өзендерінің басталар жеріне, ал 1836 жылы оңтүстіктен Мұзтаудың іргесіне дейін жетеді, мәңгі қар жиегіне дейін көтеріді. Ф.Геблер осы сапарында Қатын және Берел мұздығын ашқан.
Мұзтаудың биіктігін тұңғыш рет өлшеген де осы Геблер. Ол 1835 жылы Ақ Берелдегі Итөлген ойпатында болғанда бұрышты арнаулы аспаппен Мұзтаудың биіктігін анықтап, оның 3362 метрден биік екендігіне көз жеткізді, көз өлшеммен атын мұздығының ұзақтығы екі-екі жарымдай шақырымдай деген болжам жасады. Ол кезде Барнауылда тұрған тау-кен округының бастығы П.КФорлов екеуі 1823 жылы Барнауылда Алтай мемлекеттік өлкетану мұражайын ашқан.
Ф.Геблер зеріттеу нәтижесін өзінің <<Орыс Алтайдағы ең биік жота болып табылатын Қатын таулары туралы қысқаша пікір>> атты мақаласында баяндап берді. Бұл үшін табиғатты зеріттеушілердің Мәскеу қоғамы оған Демидов сыйлығын берді. Мұзтау бөктеріндегі мұздақ Геблердің атымен аталады.
Том университетінің профессоры, ботаник, геогрф, гляциолог, геоморфолог, Василий Васильевич Сапожников 1895-1900жылдары Алтайда кешенді зеріттеулер жүргізді. Ол Б.К. Шишкинмен бірлесіп аудан аумағын ерінбей аралады. Соның нәтижесінде 1895жылы Қатын және Берел мұздықтары тереңдей зеріттеліп, Черный мұздығы ашылды. Осы жылы В.В.Геблердің ізінше екінші болып Сапожников Мұзтаудың биіктігін тағыда өлшеді. Бес қайтара көтеріліп, ақыры шығыс шыңы 4506 м, батысы 4440 м деген тоқтамға келді. Бұл қазіргі деректерге ең жақыны, қазір зеріттеушілер мұзтаудың шығыс шыңы 4506м, батыстағы шыңы 4435м деп есептейді. В.В.Сапожников Мұзтауды айналып шығып, тағы қосымша Ақкем және Иедікем мұздақтарын анықтады. Қатын мұздығын суретке түсіріп, биік таулы жер ауасының үлгісін алды. Ғалым 1998жылы 4050м биіктікке көтеріліп, Мұзтаудың ершігіне шықты. Ал 1911 жылы тағы да ершігіне көтерілмекші болған еді, бірақ ауа райының қолайсыздығынан ол жоспарын іске асыра алмады. Зеріттеуші өзінің бір қатар еңбектерінде (<<Катунь и ее истоки>> және басқалары) материалдаы жариялап, <<По Алтаю>> деген атпен көркем безендірілген жол сілтегіш бастырылып шығарылды [2].
1912 жылы Оңтүстік Алтайды зеріттеуге енді ағайынды Михаил мен Борис Владимирович Троновтар кірісті. Олар сол және содан кейінгі жылдарда Оңтүстік Алтай жоталарына жетіп, мұзтауға шығуға талпыныс жасады. 1914жылы олардың үшінші талпынысы сәтті аяқталып, 26 шілдеде 15:30-да Шығыс шыңын алғашқы болып бағындырды.
Троновтар 1915 жылы Оңтүстік Алтай жотасын, 1916 жылы Үкөк үстірті мен Қытай, Монғолия, Ресей шекараларында жатқан Табын-Богдо-Оло таулы торабын зеріттеді. Олар барлығы 42 экспедиция ұйымдастарды. Троновтардың ғылыми ізденісі негізінен мұздықтарды зеріттеуге арналды. М.В Тронов кейін аса ірі гляциолог, география ғылымдарының докторы, Томск университетінің метеорология және климотология кафедрасының профессоры болды. 250-ден астам ғылыми еңбектер жариялады. Б.В Тронов Алтай мұздықтарының каталогын жасады [4].
Мұзтаудың оңтүстік мұздықтарын зеріттеу 1933 жылы одан әрі жалғасты. К.Тюменцев басшылық еткен Алтай мұздықтары экспедициясының жұмысына М.В.Троновта қатысып, ауданның геологиясы, геоморфологиясы, ертедегі мұздану туралы мәліметтер алынды, Гебдер ұзындығы 1:25000 маштабымен суретке түсірді.
Алпысыншы жылдары Белушинск мұздағы массивін зеріттеу жұмысы жалғастырылды 1960 жылғы жазда Қазақ Ғылым академиясының қызметкері В.В.Заморуев Берел мұздағының мұздан пайда болған көлдеріне геоморфологиялық байқаулар жасады. 1962 жылы Р.В.Хонин Ақ Берел өзені су алабындағы мұздану процесін зеріттеп, Берел мұздығының нақты морфометриялық сипаттамасы мен схемасын қағазға түсірді. 1965-1966 жылдары да гляциологтар В.С Ревиякин мен Ю.Г Краевскийдің басшылығымен том мемлекеттік университетінің Алтай мұздық экспедициясы Мұзтау мұздақтарында (Берел мұздағына да келген) екі жаз бойы жұмыс істеді. Экспедиция метеорологиялық гидрологиялық, гляциологиялық және геоморфологиялық зеріттеулер жүргізді (1 кесте).
Мұзтау Қатын жотасының тораптық пункті болып табылады. Одан жан-жаққа биік тау сілемдері табылды. Олардың ортасында кең аңғарлар тарамданады. Мұзтау сілемдерінің аңғарларын қарлы мұздықтар басып жатыр. Одан басына қар тоқтамайтын жекелеген ойпаттардың тік тілемдері, состиып шығып тұрған шыңдар мен жартастардың ұшар бастары ғана Мұзтаудың ұшар басынан тік түсетін аңғарларға дейін мұз боп қатқан қар жайылып жатыр [3].

Кесте 1.
Алтай тауын зерттеген ғалымдар.

Р/с
Алтай тауын зерттеген ғалымдар.
Зерттеген аумағы.
Еңбегі
1
Еуропалық Колывано Воскресенск

2
Фридрих Август Вильгельм Геблер.
1833-1835ж.Алтайға емдік және сирек кездесетін өсімдіктер жинау мақсатымен саяхат жасады.
1836 жылы оңтүстіктен Мұзтаудың іргесіне дейін жетеді, мәңгі қар жиегіне дейн көтеріді. Ф.Геблер осы сапарында Қатын және Берел мұздығын ашқан.
Мұзтаудың биіктігін тұңғыш рет өлшеген де осы Геблер.
Мұзтаудың биіктігін анықтап, оның 3362 метрден биік екендігіне көз жеткізді

3
Василий Васильевич Сапожников
1895-1900жылдары Алтайда кешенді зеріттеулер жүргізді.
Сапожников Мұзтаудың биіктігін тағыда өлшеді. Бес қайтара көтеріліп, ақыры шығыс шыңы 4506 м., батысы 4440 м деген тоқтамға келді.
(<<Катунь и ее истоки>> және басқалары) материалдаы жариялап, <<По Алтаю>> деген атпен көркем безендірілген жол сілтегіш бастырылып шығарылды
4
Б.К. Шишкинмен
Нәтижесінде 1895жылы Қатын және Берел мұздықтары тереңдей зеріттеліп, Черный мұздығы ашылды.

5

Михаил мен Борис Владимирович

Оңтүстік Алтай жоталарына жетіп, мұзтауға шығуға талпыныс жасады. 1914жылы олардың үшінші талпынысы сәтті аяқталып, 26 шілдеде 15:30-да Шығыс шыңын алғашқы болып бағындырды.
Олар барлығы 42 экспедиция ұйымдастарды. Троновтардың ғылыми ізденісі негізінен мұздықтарды зеріттеуге арналды
250-ден астам ғылыми еңбектер жариялады. Б.В Тронов Алтай мұздықтарының каталогын жасады.

6

Троновтар
В.В.Заморуев
1960 жылғы жазда Қазақ Ғылым академиясының қызметкері Берел мұздағының мұздан пайда болған көлдеріне геоморфологиялық байқаулар жасады

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. Юдичев М.М. Джунгарский Алатау. М.-Л., 1940.−54-59 c.
2. Қатонқарағай.Алматы 2010ж.−60-110 б.
3. Петров Б.Ф. Почвы Алтайско-Саянской области Тр. Почв. ин-та им. В.В.Докучаева 1952.− 109-111 с.
4. Қазақстан совет энциклопедиясы 1 том 1972ж Алматы. 292-295б.