Шәкәрім лирикаларының идеясы

ШӘКӘРІМ - ЛИРИК АҚЫН

Орындаған:Қарабай Ақнұр Маханбетқызы - үш тілде
оқытатын мамандандырылған мектеп-интернатының
11б сыныбының оқушысы.

Ғылыми жетекшісі: Байларова Тұрсынай Хожахметқызы

Оңтүстік Қазақстан облысы. Түлкібас ауданы, Т.Рысқұлов ауылы.

ЖОСПАР

1.Кіріспе.................................................................................
2. Негізгі бөлімі
2.1 Шәкәрімнің өмірі..........................................................
2.2 Шәкәрім-лирик ақын....................................................
2.3 Шәкерім лирикасының идеясы..................................
2.4 Ақынның лирикасындағы көтерілген мәселелер.......
2.5 Шәкәрім лирикасындағы адам тұлғасы және оның
сұлулығы.....................................................................
3.Қорытынды.....................................................................
4.Пайдаланылған әдебиеттер.................................

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Төл әдебиетіміздің даму тарихындағы аса маңызды белеске айналған осынау дәуір ұлттық лирикамыздың жан- жақты баюына, нәрленіп, ажарлануына аса мол ықпалын тигізеді. Бұл дәуірде Абайдың ақындық дәстүрі тұтас мектепке айналып, өзінің ізбасары мен жалғастырушылары арқылы тамырын кең жайды. Осынау ұлағатты дәстүрді нысана тұтқан ақындардың алдында өз заманындағы қазақ даласының әлеуметтік - саяси жағдайынан, рухани мәдени психикалық хал-ахуалынан туындайтын сан тарау тақырыптар бой көтерді. Мұның өзі лирикалық поэзияға аса мол міндеттер жүктеді. Ендігі жерде халықтық лирика бұқараның қоғамдық жағдайы мен эстетикалық таным-түсінігін бейнелеуге ұмтылды. Халық өмірінің әрбір сәтін қалт жібермеуге әзір елгезек лирика жанрының маңызы бұл кезеңде ерекше өсті. Онда айналады болып жатқан оқиғалардан, адамдардың іс-әрекеттерінен туатын қым-қиғаш көңіл күйлері мен сезім сәттерінің біртұтас көркем бейнесі іспетті халықтық болашаққа меңзеген ой-пікірі бүршік жарды.
Тақырыптың дәрежесі: Осынау заман талабына сай өркен жайған жаңа әдебиеттің, тың өрнектегі лириканың ұлы Абайдан кейінгі алғашқы көрнекті өкілдерінің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы болды. Ол өзінің алдындағы Абайдың поэзиясынан нәр ала отырып, Ақылбай, Мағауия, Әріп, Әсет, Уәйіс, Көкбай, Нарманбеттер тәрізді талантты замандастарымен бірге ұстаз дәстүрін ілгері дамытты. Абай үлгісіндегі ұлттық лирикамызға Шәкәрімнің қосқан үлесі, әкелген жаңалығы әралуан. Ақын поэзиясының басты қасиеттерін айқындайтын да осы үлес.
Лирика (грекше Іуга - ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музьжа аспабы) - әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі. Көбіне, өлеңмен жазылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті: Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқынуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйшіші тән болып келеді. Ақын басынан кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс -субъективті нәрсе; бірақ, сонымен қабат кәдімгі объективті дүниенің әсері. Ақынның көңіл күйі әркашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-жайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да, - лирикада сол өз кезінің шындығы мен сыры жатады.

2.1 Шәкәрімнің өмірі
Қазақ әдебиетінің бірегей классигі, ұлы Абайдың мұраттас мұрагер шәкірті, аса ірі ақын, ойшыл философ, тарихшы ғалым Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы 1858 жылы 11 шілдеде Семей облысы Абай ауданында дүниеге келді. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді мен ұлы ақынымыз Абай ағалы-інілі туысқан адамдар.
Шәкәрімнің бозбала жастық шағы іздену, үйрену, оқу бағытында Құнанбай қажы ауылында қалыптасқан өнерлі ортада өтті, яғни ұлы Абай ұйытқы болған өнер-білім мектебінің шәкірті болып өсті, сөз өнеріне, қолөнеріне, музыка өнеріне төселіп тәлім-тәрбие алды, үлгі-өнеге көрді.
Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық жазу жұмысына біржола ден қойып кірісуі қырық жасынан, яғни 1898 жылға тұспа келеді. Туған халқының бітімі мол бай ауыз әдебиетінен сусындаған Шәкәрім ендігі жерде шығыс пен батыс әдебиетіне жетік көз жіберіп, әйгілі шығыс жұлдыздары Қожа Хафиз, Физули, Науаи мұраларымен танысса, батыста Байрон, Пушкин, Толстой сынды көркем ой алыптарының шығармаларынан нәр алды. Олардың қырдағы білікті насихатшысы болды. Бұрынғы өзі емін-еркін меңгерген түркі тілдеріне қоса араб, парсы, орыс тілдерін онан әрі тереңдей үйреніп жоғарыдағы әйгілі жазушылардан тамаша аудармалар жасады.
Ақын қырықтан кейінгі бүкіл саналы өмірін әдебиет, тарих, жаратылыстану, жағырафия, психология, музыка өнері сияқты пәндерді тереңдете жүйелі оқып-зерттей отырып, ұстаз ұлы Абай дүние танымына құлаш ұрады. Ұстаз ой-арманын әрі қарай жалғастырады.
Ақынның талассыз ізденістері мен қажырлы еңбектері нәтижесінде; <<Түрік,қырғыз-қазақ һэм хандар шежіресі>> (Орынбор,1911жыл), <<Мұсылмандық шарттары>> (Орынбор,1911жыл), <<Үш анық>>(Алматы <<Қазақстан>> 1991жыл), <<Иманның>> - өлеңмен жазылған философиялық трактат сияқты ғылыми еңбектер, <<Еңлік-Кебек>>, <<Қалқаман-Мамыр>>, <<Нартайлақ пен Айсұлу>>, <<Ләйлі-Мәжнүн>>, <<Дубровский>> сынды эпикалық поэмалар, көптеген лирикалық өлеңдер, жиырма шақты әндер дүниеге келіп, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің алтын қорына қосылды, халқымыздың рухани қазынасына айналды.
Ғылым-білім жолына біржола бет бұрған Шәкәрім Құдайбердіұлы, дамылсыз ізденісте болып, жер көріп, ел аралады. Ол 1903 жылы қазақ даласындағы сол кездегі бірден бір ғылыми-зерттеу орны болған Императорлық географиялық орыс қоғамының батыс сібір бөлімінің Семей бөлімшесіне мүше болып қабылданды. Шәкәрімнің аталған мекемеде атқарған қызметін тереңдей зерттеп білу, оның өмірбаянына қосар дерегі мол әрі қажет жұмыстардың бірі.
XX ғасырдың алғашқы жылдары Шәкәрім шығармашылық қызметінің өрлеу жылдары болды. Ақын 1911 жылы Орынбордан екі кітабын, <<Түрік, қырғыз қазақ һэм хандар шежіресі>>, <<Мұсылмандық шарттарын>> бастырып шығарса, 1912 жылы Семейде <<Ярдем>> баспасынан, <<Қазақ айнасы>>, <<Қалқаман Мамыр>>, <<Жолсыз жаза>> (<<Еңлік-Кебек>>), үш бірдей кітабын бастырып шығарды.
Шәкәрім өмірінің толысқан кезі бүкіл Ресей мен Қазақ даласында болып өткен не бір ірі оқиғалар мен зор өзгерістерге тұстас болды.Ресейдегі 1905 жылғы, 1907 жылғы революциялар мен Столыпин реакциясының көп жылғы ауыртпалығы, 1916 жылгы қазақ даласындағы дүрбелең оқиғалар, 1917 жылгы Ақпан қазан төңкерістері, сонымен бірге ақын өскен Шыңғыстау, Семей өңіріндегі Қолчак ылаңы, аласапыран алмағайып заманда туған халқының тағдыр-талайына арашашы болған интеллигенциясының алаш қозғалысы, қазақ даласында Кеңес өкіметінің орнау, оның саясатындагы адам төзгісіз бұрмалаулар мен асыра сілтеулер; 1920-1921 жылғы ашаршылықтар, аша тұяқ қалдырмауға бекінген 1928 жылғы конфискация науқаны осылардың барлығы да ақын көзқарасына, болмысына өз ісін қалдырды, әуреледі, азаптады. Алайда,туған халқына қызмет етуді мақсат еткен ол, бұл оқиғалардан сырт қалған жоқ. Оның өмірге, қоғамдық мәні бар өзгерістерге көзқарасы да бірқалыпты қалып қоймай, өзгерістерге көзқарасы да бірқалыпты қалып қоймай, өзгерістерге ұшырады, тіпті жасы ұлғайған қарт қаламгердің түңіліп, жалғыздық көрген тұстары да болды.
Ақын опат болғаннан кейін,тоталитарлық кеңес өкіметі ұзақ жылдар бойында буржуазиялық ұлтшыл <<Алаш>> партиясының қызметінде болды, коллективтендіру науқанында бай кулактармен ниеттес болып, кеңес құрылысына қастандық жасады деп заңсыз, дәлелсіз қаралап келді, тек 1988 жылы ақталып Шәкәрім Құдайбердіұлы халқымен қайта табысты.

2.2 Шәкәрім-лирик ақын
Шәкәрім - өршіл лириканың көрнекті өкілі. Ол- айналасында болып жатқан өмір құбылыстарын, заман өзгерістерін көңіл сүзгісінен өткізіп, өз түйгендерін қашанда көркем өлең жолдарымен кестелеп берген суреткер. Ақынның лирикалық туындыларында өз заманының сыр-сипаты, қоғамның өткені мен бүгіні туған халқының арман-мұраты, ішкі жан дүниесі, ойы мен мұңы зерделенген. Заман тақырыбын тебірене тұрып толғайтын рухани күш-қуат, ширақ сезім, қуаныш пен мұң, күлкі мен күрсініс, балдай тәтті жан ләззаты мен ырқына көндірмей қоймас көңіл серпілісі даңғы шықтай, тау бұлағының суындай мөлдір сезім мен сергек те сезгіш жүрек, өз заманының кеселдері мен барша адамзат баласының басындағы проблемаларға деген күйзеліс, сәбиге тән пәк көңіл мен көпті көрген қарияға лайық ақыл толқындары - бәрі-бәрі сол кездегі Шәкәрімнің лирикасының бойынан табылатын тамаша қасиеттер. Түйіп айтқанда, Шәкәрімнің лирикасы сол заманның айнасы болды.
Шәкәрімнің лирикалық өлеңдерінің табиғатына тән бұл қасиеттер Абай бастаған сыншыл реализм әдісімен, осынау тарихи кезеңдегі өміршең де өнегелі әдеби дәстүрмен сабақтасып жатыр. Шәкәрімнің ақындық қуаты туралы айтқанда әрдайым Абайдың шығармашылық қолтаңбасына, көркемдік өрнегі мен машығына қайырылып отыруымыз да сондықтан. Жалғыз Шәкәрімге ғана емес, Абай дәстүрі тұтастай одан кейінгі қазақ әдебиетінің өркендеуіне ықпал етті, оның күн сайын тарихи сахнаға шығып жатқан өмір шындығын тез арада игеріп кетуіне көмектесті. Іргетасын Абай қалаған жаңа үрдістегі қазақ поэзиясы өз дәуірінің өзекті мәселелеріне тереңдеп ой жіберуімен, шынайы көркем шындыққа құрылуымен, өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің әлеуметтік-саяси, тарихи және психологиялық сипаттарын айна-қатесіз әрі нанымды етіп бейнелеуге ұмтылуымен көзге түсті, өзінен кейінгі ақындар шығармашылығында өміршең үлгілердің тууына жол ашты. Осыдан келіп <<Шын мәнісіндегі халықтық бағыттағы, таланты сау, ниеті таза, мақсаты айқын қаламгерлердің қай-қайсысы да дәуір талабын батыл сезіну мен сол жайында терең толғануды, алға және алысқа көз тігуді тарих дамуының жанды тынысын суреткерлік және азаматтық жүрекпен ұғынуды Абайдан үйренеді. Сөйтіп олар Абай дәстүрін дамыта отырып, оның поэзиясының халықтығын, өзекті принциптерін дәуір талабына сай өрбіте, тереңдете түсті.
Шәкәрім, міне, осы үлгіде еңбек еткен лирик ақын болып табылады. Ол өзінен бұрынғы қазақ өлеңін жаңа сапамен, соны идеялармен, тың тақырыптармен байыта түсті. Өзінің ақындық жолға түсуіне Абайдың ұстаз болғанын, ақын ретінде де, азамат ретінде де қалыптасуында ұлы ақынның аса мол роль атқаратынын Шәкәрімнің өзі әрдайым айтып отырған. Жеті жасында жазған тұңғыш балаң өлеңін үлкендерге көрсеткенде олардың қарсы болғанын айта келіп кезінде Шәкәрім былай дейді; <<Мына Шәкәрімнің өлеңін көр,-деп, -өлеңді сен өзің ал,Шәкәрімге өлең жазба де,-дегенде Абай; <<Жоқ, жеңеше, Шәкәрімге өлең жазба демеңіз. Өлең жазсын, өзім үйретіп тәрбиелеймін,-деді. Мені тәрбиеледі. Абай болмағанда менің мұңдай болуым неғайбыл еді.
Абайдың тікелей шығармашылық тәлім-тәрбиесін көріп, ұлы ақынның сөз өнеріне деген айрықша сүйіспеншілігі мен ықыласын жүрегімен сезіне жүріп қалыптасқан Шәкәрім о бастан-ақ ақындық өнердегі өзінің биік нысанасын дұрыс таңдай білді, басты мұратын жете түсінді. Ол лирикалық поэзияны айрықша бір қастерлі дүние деп есептеді. Оның аса бай шығармашылық жолына өнегелі өзек болып тартылған идея да осы сезімнен туды. Заманның сан тарау сауалдарына жауап іздеу, халқының мұңы мен арманын жырлау, айналасындағы әлеуметтің мұраттары көксеу, за-мандастарының бойындағы жақсылы-жаманды қасиеттерлі объективті тұрғыда бағалау оның лирикалық шығармаларының тақырыптық аясын айқындады. Лирик Шәкәрімнің заман талабынан туындайтын әлеуметтік тақырыптырды жан-жақты әрі жоғары деңгейде көтере білуі оның бүкіл лирикасының өркендеуіне қосқан үлесін қомақтыландыра түсті.Ұлы жазушы М.Әуезовтің сөзімен айтқанда <<...татымсыз тақырып жоқ. Қандай ауданы аз орта, шамасы шағын әрекет жайындағы кез келген тақырыпты алсақ та, баршасында атом қуатындай қайрат бар. Бірақ сол қуатты тауып ашып, шынын шешіп көрсете білу шарт>>.
Шәкәрім өлеңдерінің тақырыптық аясы аса ауқымды. Ақынның лирикалық шығармаларының қатарынан өзі өмір сүрген заманының ой- әрекеттерін бейнелеген азаматтық мұратқа толы әлеуметтік, саяси лириканы да, адамның асқақ сезімін, жастық шақтың шырынды шақтарын сәттерін, ғашықтық сырларын таңғы шықтай мөлдірете мүсіндеген махаббат, көңіл күйі лирикасын да, қазақтың сары дала, сайран өлкесін суреттеген, жаратылыс құбылыстарын тамаша өрнектеген табиғат лирикасын да, өмірдегі шындық, ақиқат мұраттарын толғаған, тіршілік негіздерінің түйіндерін шешуге ұмтылған терең ойлы философиялық лириканы да молынан ұшыратамыз. Бұл заңды да. Себебі қандай ақын болсын, ол-өз заманының перзенті, өз дәуірінің жыршысы. Ақын поэзиясында өзі ғұмыр кешкен тарихи кезеңнің ақыл-ойы мен бітім-болмысы көрініс табуы тиіс. Қоғам проблемаларынан тыс тұрған, оларға ат басын бұрмайтын, үн қоспайтын ақын болмақ емес.
Абайдан кейінгі қазақ лирикасының көрнекті өкілі Шәкәрімнің шығармашылығының негізгі тақырыптық және идеялық бағыт-бағдары осы дәстүрдегі азаматтық әуенге құрылды. Ақын өлеңдерінің түп негізінде азаматтық пафос, поэтикалық қуатты үн жатты. Өз дәуірінің көкірегі ояу, көзі ашық азаматы ретінде Шәкәрім туған халқының, тұтас қазақ қоғамының басындағы нақты әлеуметтік жағдайды көре білді. Ол жағдайлардың әрқайсысы ақын жырларына тақырып болды, өлеңдерінің идеялық өзегіне айналды. Ақын айналасындағы жақсылық жетістіктермен қатар кемшілік- кеселдерді де айқын аңғарды. Жай ғана бақылаушы болған жоқ, оларды жоюдың жолдарын іздеді. Осы бағыттағы бүкіл ой-пайымдарын өз лирикасына нәр қылып құйды.

2.3 Шәкәрім лирикаларының идеясы
Шәкәрімнің лирикалық шығармаларында қуатты идея бар. Ол- адамгершілік идеясы, гуманизм. Өз заманының озық ойлы азаматы, парасатты перзенті ретінде ой толғай отырып, ол адамгершіліктің туын барынша биік ұстайды, адалдық пен әділдікті, ар тазалығын бірінші қояды.
Мақтан үшін мал жима, жан үшін жи,
Қазаққа көз сүзбестің қамы үшін жи.
Арын сатпа, терің сат, адалды ізде,
Ғибадат пен адалдық, ар үшін жи,- дейді ақын <<Мал жимақ>> атты өлеңінде. Осынау төрт тармақтың ауқымына ақынның бүкіл адамгершілік идеясы, азаматтық нысанасы сыйып тұрғандай. Адам болу үшін арыңды сатпай, еңбек етуді, адал болуды қажет деп санайды. <<Ақын-ең алдымен адам, содан кейін өз елінің азаматы, өз заманының ұлы. Халықтың рухы, заманның рухы оған басқа адамнан кем әсер етуі мүмкін емес>>,-деп орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский айтқандай, халқының перзенті тұрғысынан қарады. Адамгершіліктің асқақ идеясына жетудің жолын іздеді. Ойға батты, толғанысқа түсті. Бұл бағыт Шәкәрімнің бүкіл шығармашылық сапарының өне бойында ақынның жан серігі болды.
Шәкәрімнің ағартушылық бағыттағы идеялары әсіресе <<Насихат>>, <<Үш-ақ түрлі өмір бар>>, <<Сен ғылымға...>>, <<Сынатарсың өзіңді>>, <<Ғылымсыз адам айуан>>, <<Жасымнан жетік білдім түрік тілін>> сияқты өлеңдерінде жарқырап көрінді. Ақын бұларда бұқараны оятуға әрекет етеді, ғылымға жетелейді. Қазақ қоғамындағы жоғарыдағыдай жағдайды әділ сынай отырып, ол адамдарды еңбек етуге, ғылым мен мәдениетке шақырады. Бұл арада Шәкәрім лирикасындағы өнер мен ғылым, еңбек тақырыбы бірінші қатарға шығады.
Шәкәрім үшін байлықтың ең үлкені -ғылым.Ол өзінің алдындағы Шоқан, Ыбырай, Абайлардың ағартушылық бағытын одан әрі жалғастырды.
Үш-ақ түрлі өмір бар: бәрі де мас,
Бір рәуішті болады шал менен жас.
Ең керекті дегенің - ортаншы өмір,
Түгел қолың жетпейтін бір жанталас.
Қапы өткізбе сол кездің бір сағатын,
Өкініші қалмайды кетсе ағаты,
Күні-түні дей көрме, ғылым ізде,
Қалсын десең артыңда адам атың,- дейді ол <<Үш-ақ түрлі өмір бар>> атты өлеңінде. Мұндағы <<ортаншы өмір>> деп отырғаны - адамның жастық шақтан былайғы ең белсенді еңбек ететін жылдары. Осы кезеңде бір сағатыңды босқа өткізбей, ағаттық жібермей, ғылым мұхитына үңілсең, содан өзіңе керекті, қазынаны тауып ала білсең -өмірлік мұратыңның орындалғаны, адам деген ардақты атқа лайық болғаның. Бас-аяғы үш-ақ шумақтан тұратын бұл өлеңде айқын ағартушылық идеямен қатар, терең философиялық тұжырым да жатыр.
Халықты ғылым теңізінен сусындауға шақырған идеядағы Шәкәрім өлеңдерінің ішіндегі шоқтықтысы -<<Сен ғылымға...>> атты өлеңі. Бұл өлең ақынның жинақтарында әртүрлі атпен беріліп жүр. 1988 ж. <<Жазушы>> баспасынан шыққан кітапта осы атаумен берілсе, <<Жалын>> баспасынан жарық көрген <<Жолсыз жаза>> жинағында <<Насихат>> аталған. Екеуінің атауында ғана емес, берілуінде де айырмашылық бар. Өлеңдік формасы, текстологиялық қисындылығы жағынан дұрыс нұсқасы деп қабылда-ғандықтан біз соңғысын басшылыққа алдық. Мұнда ақынның халық даналығына өзінің алдындағы фольклорлық мұралар мен ақын-жыраулар шығармаларына тән эстетикалық, көркемдік өрнектерге ұқсас терең ойы мен кестелі сөзі, парасат дәрежесі мен шығармашылық өресі мейлінше айқын көрінеді. <<Ғылымға ұмтыл, білмегеніңді үйрен, білгеніңді өзгеге үйрет. Қандай ғылымды меңгерсең де оны елге тарат, көптің игілігіне айналдыр>>,-дейді Шәкәрім. Оның пікірінше, шын наданға ғылым үйретудің пайдасы жоқ, ол тақырға сіңірілген дән тәрізді өнбей қалады. Дәл сол сияқты арам ниетті адамдардың қолына түскен ғылым да пайдасыз әрі қауіпті.
Шын залымға берме ғылым,ол алар да оқ қылар.
Қаруым дер, кісі атып жер, ол ғылымды айла етер.
Дүниені түзетуші, һәм бұзушы -бір ғылым.
Әрі залым, әрі ғалым, ел түбіне сол жетер,- деген жолдарда ақынның түпсіз терең ойы мен дана философиясы жатыр. Ол ғылымның адамзат баласына қажетті көкжиегін осылай шамалайды. Бұл шумақтардан ақын Шәкәрімнің лирикасындағы шыншылдықтың, реалистік ой салмақтылы-ғының айғағын тапқандай болмыз. Ақынның тұжырымдары дәл, бұлтартпастай нақты. Шынында бейбіт өмірдің шырқын бұзатын да, оны апаттан аман алып қалатын да адамзаттың ақыл-ойы, дәлірек айтқанда, ғылым. Адам баласын қырып-жоятын жойқын қару да осы ғылымның жемісі.
Білімдіден шыққан сөз,
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын көруге,
Көкірегінде болсын көз,- деп ұлы Абай ақылды сөзді ұғарлық ақылды жанды керек етсе, Шәкәрім ғылымды тек қана жақсы ниеттегі жандардың қолына беру керек деген ойын ұсынады. Сонда ғана ғылым шын мәніндегі пайдалы қазынаға, көптің игілігіне айналады. Бұл Шәкәрімнің лирикасы арқылы қазақ әдебиетіне енген жаңаша ой, тың толғам деуге де болар. Осындай философиялық толғам үстінде отырған Шәкәрім ғылымды игеретін адамның бойында қандай қасиеттердің болуы қажет деген сауалға жауап іздейді.
Шәкәрімнің пайымдауынша, ғалымның екі түрі бар.Оның бірі шын ғалым да, екіншісі - залым ғалым. Бір қызығы, <<залым ғалым>> ұғымын ертедегі Қожа Ахмет Иассауиден де кездестіреміз.
Ақырзаман ғалымы залым болды,
Ізгі тілегін үзбеген ғалым болды,- дейді Қожа Ахмет Иассауи бабамыз. Қарап отырсақ, мұнда да ғалымдарды <<ізгі ғалым>>, <<залым ғалым>> деп екіге бөлушілік бар. Бұл жай ғана кездейсоқ ұқсастық болмаса керек. Шәкәрімнің өз халқының тереңде жатқан асыл қазыналарымен тығыз тамырластығын тағы да бір рет айғақтығын дерек деп ойлаймыз.
Шәкәрімнің пікірінше, ғылым үйренемін деп талпынып келген адамнан үйреткен еңбегің үшін ақы сұрап, меселесін қайтаруға болмайды. Ғылым үйреткеніңе ақы алу, біліміңді сату-арыңды саудаға салумен тең, күнәнің үлкені. Өз халқыңның аспанындағы күні сияқты жарық, айы тәрізді сәулелі болуға, еліңнің көзін байламайтындай күндізі болуға тиіссің.
Сусағанның сусыны бол, су сықылды сүп-суық.
Бірақ ондай болмақ салқын, ел көңілін қалдырып.
От сықылды жылы болсын, жүзіңіз бен сөзіңіз.
Бірақ ондай мархаматсыз болма өртеп жаңдырып.
Жер сықылды пайдалы бол, пайдалансын ел сенен.
Тасты жердей болма қатты, тілме жұрттың табанын.
Шынайы адамгершілікке шақыратын гуманистік ой арқалаған Шәкәрімнің лирикалық идеясы осындай. Және оны ақын қаншалықты бейнелі көркем құралдармен, реалистік шеберлікпен өрнектеген десеңізші! Бұл шумақтардағы образды теңеулер мен ішкі ұйқас, дыбыстар үндестігі ақынның шынайы көркемдік шеберлігін танытады. Әсіресе алғашқы шумақтағы аллитерациялық үндестік, яғни <<с>> дыбысының бірнеше рет қайталануы өлеңнің экспрессивтік мәнін, көркемдік бояуын қоюлатып тұр.
Әдетте жер, су, от ұғымдары қай заманда да қасиетті саналған. Өзге елдер мен бөтен діндердің мысалдарына жүгірмей-ақ, өзіміздің тарихымыздан, әдеби мұраларымыздан мұның небір айшықты мысалдарын таба аламыз.
Таза болсаң, судай бол Бәрін жуып кетірген.
Жақсы болсаң, жердей бол Бәрімізді өсірген,- деген өнегелі жолдарда қазақтың мақал-мәтелдерінің қазыналы қорынан жолықтырсақ,
Адал болсаң, судай бол,
Су арамды кетіреді.
Мықты болсаң, жердей бол,
Жер жаһанды көтереді,- дейді атақты Жанқұтты шешен. Халықтың рухани қазынасындағы осындай жауһар ойлардың мөлдір тамшылары Шәкәрімнің жоғарыдағы өлеңі арқылы қайта түрленіп, жаңа мағынаға ие болып, тікелей насихат құралына айналып тұрғандай.
Елдің, халықтың болашақ дамуы жолындағы ғылым мен білімнің орны мен маңызын түсіндіруде және жастарды ғылымға шақыруда Шәкәрім үнемі Абайды үлгі тұтып, өнеге етіп отырады. Қазақ қоғамы үшін Абайдың атқарған еңбегін өз өлеңдерінде қайталап айтып, қастерлеп жеткізуге тырысады. Шәкәрімнің түсінігіндегі Абай ой-санасын оятамын деген жастарға темірқазық жұлдыздай жол сілтейтін жарық нысана.
Мынау Абай -бір ғалым жол табарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық,- дейді Шәкәрім <<Жастарға>> атты өлеңінде. Заман шындығы, өмірлік ақиқат суреті бейнеленген бұл шумақ Шәкәрімнің жастарға айтар үгіт-насихатының көркем образы секілді. <<Нені үйренсең де алдыңда үлгі тұтар нысана болсын, содан үйрен, соған қарап өркен жай. Ондай нысана біз үшін, бізден кейінгі жас ұрпақ үшін Абай болмақ>>. Шәкәрімнің бұл өлеңде айтар ойының алтын діңгегі осындай. Ол мақсатсыз өмір өткізген, ғылым мен өнер үйренуді ескермеген адамды мақұлыққа теңейді, <<Ғылымсыз адам айуан>> деп өлең жазады. Соған жол беріп отырған қоғамның мешеулігін сыншылдықпен әшкерлейді. Кей тұста ақынның түсінігіндегі <<шын ғалым>> ұғымы адамға тән <<ақыл>> ұғымымен теңесіп те кетеді. Шын ғалым адамның бойында ақылдың да мол дариясы тасып жатпақ, ғылымсыз адам айуанмен пара-пар.
Ғылымсыз адам-айуан,
Не қылсаң да ғылым біл.
Ғылымға да керек жан,
Ақылсыз болса ғалым тұл.
Яғни, ғылым жоқ жерде ақыл жоқ, ақыл болмаған жерде ғылымның болуы мүмкін емес.

2.4 Ақынның лирикасындағы көтерілген мәселелер

Шәкәрімнің сыршыл, реалистік лирикасында еңбек пен ғылым мәселелері қатар өріледі. Еңбек тақырыбы - Шәкәрімнің бүкіл ағартушылық, гуманистік қызметінің дәні, мәнді өзегі.
Шәкәрім әлеуметтік прогреске жетудің үш жолы бар деп есептеді. Оның бірі қазақ қоғамының бойындағы сауатсыздықты жойып, адамдардың оқып, білім алуы, екінші жол адал да пайдалы еңбек ету жолы еді, ал үшіншісі озық ойлы елдердің мәдениетінен сусындау болатын. Еңбек мәселесіне қатысты пайымдауларында ақын еңбектің жекелеген адамдардың өміріндегі ғана емес, бүкіл адамзат баласының дамуындағы биік ролі мен тарихи маңызына зер салады. <<Анық бақ деп айтарлық үш нәрсе бар>>,-дейді Шәкәрім. Олары- кірсіз ақыл, мінсіз сөз және адал еңбек.
Бұл үшеуі біріксе, сорды жоймақ,
Шын бақ осы деп бұған ақыл тоймақ.
Бір адамға мұндай бақ біте қалса,
Өзімшіл көп күншілдік көзін оймақ.
Адамға қажет қасиеттердің бәрі біріккенде, бір кеудеде тоғысқанда ғана әркім өзінің шын бақытын табады. Олай болса сол асыл қасиеттердің ішіндегі ең қымбаттысы - еңбек. Осындай баққа жету жолында өзі де өмір бойы адал еңбек етуге бел байлаған ақын:
Адамдық борыш ар үшін,
Барша адамзат Қамы үшін.
Серт бергем еңбек етем деп
Алдағы атар таң үшін.
Сертіме жету- арманым,
Көтерем тағдыр салғанын.
Өлгенімше ізденем,
Толтырар кемін қалғаным,- деп ақындық поэзициясын алға тартады, азаматтық сертін айтады. Өмірінің бүкіл мәнінің еңбекте жатқанын, сол жолда ауыртпалық атаулының қандайына болса да төтеп беретінін баяндайды. Өзі серт етумен тоқталмайды, айналасындағыларды да, өзінен кейінгілерді де соған үндейді. Халқының игілігі үшін қастерлі іс тындырған жанның ғана соңында шамшырақтай жарқыраған ізі қалмақ.
Күнделікті еңбек етудің мән-маңызы жайында жазылған ақын өлеңдерінің бірі- <<Піскен мен шикі>> деп аталатын мысалы. Мұнда ақын аңда жүріп елден көз жазып қалған бай баласы мен кедей баласының іс- әрекеттеріндегі, ақыл-қабілеттеріндегі айырмашылықтарды шыншылдықпен ашып көрсетеді. Үлде мен бүлдеге оранып, қиындық көрмей өскен бай баласы тіршіліктің күнделікті тауқыметінде шыңдалып піскен серігінің ақылдылығы мен тапқырлығының арқасында ғана аман-сау елді табады. Шәкәрімнің ұғымында бай баласы шикі де, шаруа баласы піскен. Ақын талаптанып еңбек еткен, күнкөріс жолында адал тер төккен жан ғана ақылды әрі тапқыр болады деген ой айтады.
Не қылды, байқадың ба, піскен адам?
Қор болар үйде отырып өскен адам.
Қиялап қиын жерде сол озады,
Көп жол жүріп басына іс түскен адам,- деген терең философиялық қорытындыға келді. Шынында да өмір сүру жолындағы күрес барысында ғана сыртқы дүние туралы, ондағы құбылыстар мен заңдылықтар жөніндегі біліміміз молая бермек.
Шәкәрім лирикасының бүкіл өне бойында өзек болып тартылған еңбек тақырыбы ақынның пайымдауынша барлық жаман әдеттерден арылудың бірден-бір кілті, адамзат баласының алға дамуының кепілі.
Ақ жүрек пен Таза ақыл,
Қылсаң адал еңбек,
Бәрінен де сол мақұл
Артқыға жол бермек.
Арсыздардың түкке тұрмай
Арам ойы жойылып,
Аяғында хақиқатты
Бұл үшеуі жеңбек.
Сен бола гөр аққа хақ,
Болам десең адам,
Адал еңбек берер бақ,
Бассаң соған қадам.
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның
Таппасы жоқ бұл өмірде,
Осынымды ұқ балам!
Шәкәрімнің <<Мен кетемін...>> деп басталатын өлеңінен алынған бұл жолдар ақынның еңбек тақырыбына, жалпы еңбек тақырыбына, жалпы еңбек мәселесінің адам өміріндегі ерекше маңызына қаншалықты ден қойғанын, қандай мұрат ұстанғанын айқын аңғартады.
Мұнда да ілгеріректегі өлеңіндегідей <<үш>> ұғымы бар. Үш асыл қасиеттің қатарында таза ақыл мен еңбек ұғымдары қайталанады. Ал үшіншісі - ақ жүрек. Осы үшеуі біріксе оларды жеңетін күш жоқ дүниеде. Адамды шындыққа жеткізетін де осы қасиеттердің бірлігі.

2.5 Шәкәрім лирикасындағы адам тұлғасы
және оның сұлулығы

Шәкәрімнің лирикалық шығармаларында болашақты меңзеген ойлар аз емес, ақынның лирикалық қаһарманы бүгінгі мен ертеңгіні жалғастырар қуатты идея көтеріп жүреді. Ол заңды да. Өйткені сыншы В.Г.Белинскийдің тілімен айтқанда: <<Ұлы ақын өзі туралы, өзінің жеке мені туралы айтса, - жалпы жұрт туралы, бүкіл адам баласы туралы айтқаны; өйткені оның тұлғасында жалпы адам баласына тән күллі қасиетінің бәрі бар>>. Яғни ақынның жаратылысында адам баласына тән нәрсенің бәрі бар.Оның қайғы- шерінен әркім өз қайғы-шерін ұғынады, оның жанынан өз жанын таниды. Өзінің реалистік лирикасынан халық өмірінің сырлы шежіресін, жүрек лүпілін, жан күйзелісі мен көңіл қуанышын мол сездіретін Шәкәрімнің мұраларынан да ол өмір сүрген екі дүниенің сыр-сипатын табамыз. <<Бір ғасырды Абаймен бірге аяқтап, екінші ғасырды совет ақындарымен бірге бастаған Шәкәрім Құдайбердиевтің өмірі халқымыздың тарихымен біте қайнасып жатыр>>.Ол қандай тақырыпты қозғамасын, қандай көңіл күймен жырламасын, өз заманының үнін, мұң-мүддесін тілге тиек етеді.Болашақты меңзеп отырады.
Көркем әдебиеттің негізгі предметі- адам. Адам образын сомдауда Шәкәрім оған қажетті қасиеттердің екі тобын айрықша атап айтады. Оның біріншісі- адамның өз бойынан табылуға тиіс, табиғат- ана сыйлаған адами қасиеттер, яғни ақыл, мейірім, талап, тағы басқалар...Ал екіншісі -адамның өзін қоршаған ортаны, табиғат пен өмір құбылыстарын тануға ұмтылуы барысында жинақтайтын қасиеттері, яғни оқу, білім, ғылым, еңбек, тағы басқалар. Шәкәрімнің лирикасында бұл қасиеттердің әрқайсысы ерекше бір моральдық категорияға, адамгершіліктің көрсеткішіне айналған.
<<Түзу адам>> болу үшін не қажет? Гуманист Шәкәрім үшін ең қымбат сауал осы.
Өмірдің өкінбейтін бар айласы,
Ол айла - қиянатсыз ой тазасы.
Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,
Таза жүрек, тату дос - сол шарасы .
Өмір Философиясына толы <<Тумақ, өлмек - тағдырдың шын қазасы>> атты өлеңінен алынған бұл жолдар Шәкәрімнің <<таза адам>> тұлғасын сомдау жолындағы осындай көркем ізденіс, талпыныстарын танытса керек.
Ақынның табиғат берген қасиеттерді бейнелеу арқылы адам образын сомдаған шығармаларының ішінде <<Талап пен ақыл>> өлеңінің шоқтығы биік. Шәкәрім адам үшін басты қасиеттер ретінде ақыл мен талапты ұсынады. Ең алдымен адамда ақыл болуы керек, содан соң алға ұмтылатын талап керек. Осы өлеңінде кездесетін <<Талап шапса ақылға мініп алып>> деген образды тіркестің астары тереңде. Адамшылықтың түп негізінде ақыл жатыр.Ал ақылдың өзі адамға қайдан келмек? Оған да Шәкәрім жауап табады:
Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы,
Түбі жүрек, болады мида басы.
Бұдан әрі ақын адамның бойындағы табиғи қасиеттерді санамалайды:
Ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық
Талапқа алты түрлі ноқта тақтық.
Алтауының ішінде ынсап әділ,
Өзгерісінің тізгінін соған ұстаттық,- дей келіп, ол осы алты ұғымның әрқайсысының мәнін ашады, жеке-жеке ерекшеліктерін сипаттайды. Бірақ ақын жалқыны талдаумен шектелмейді, сол арқылы жалпы тұжырымдар жасауға ұмтылады. Аталған қасиеттердің бәрі бір адамның бойында тоғысқанда ғана мақсатқа жетуге болатынын тұспалдайды.
Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан
Анық төмен болмай ма хайуаннан.
Ынсап, рахым,ар, ұят табылмаса,
Өлген артық дүниені былғағаннан!
Шәкәрімнің үкімі осындай. Қасиетсіз халде күн кеш-кенше өлген артық! Шәкәрім өз өлеңдерінде жалпы өмірдегі әсемдік, сұлулық атаулыға айрықша мән береді.Шәкәрімнің лирикалық қаһарманы сол әсемдіктің нарқын, парқын түсінеді, сұлулықты тани біледі. Шәкәрімнің ұғымындағы сұлулық көктен түскен, қиялдан туған ерекше құбылыс емес, кәдімгі өмірдің өз қасиеті, адам ойының түйінді тамшысы. Ол табиғат пен қоғамдық өмірдегі әдемі атаулыны көрді, адам жанының сұлулығын жырлады.Ол сұлулық ұғымына <<мынадай болу керек>> деген нақты анықтама берген жоқ.
Шәкәрім жалпы сұлулық ұғымын ең алдымен табиғат құбылыстарымен байланыстырады. Ол қашанда адам мен табиғатты қатарластыра алып суреттеді. Сондай-ақ табиғат құбылыстарынан ұққан сырын өмір философиясымен сабақтастырып отырды. <<Жаз келер>> атты өлеңінде ақынның лирикалық кейіпкеріне тән осы қасиеттер молынан көрінеді.
Жаз келер, қысты күні қысым өтіп,
Қар, суық, аяз, боран -бәрі кетіп.
Қасықтай қар, тобықтай тоң қалмаймын,
Табиғат барша жанға рахым етіп.
Жетпекке үлкендікке жас балалар,
Жүгірер қырдан ойға дүбірлесіп.
Шал-кемпір күншуақтап, көңілі жай боп,
Өткен күн, өмірін айтып күбірлесіп.
Бота, құлын, бұзау, лақ, қозы туып,
Сөйтсе де адам көзі бір тоймайды,
Харекет берсе-дағы қанша несіп.
Өлеңде табиғаттың әсем бір шағының, тіршіліктің бәрі түрленіп жаңарып жатқан көктемнің тамаша полотносы бар.Адамдардың, жан-жануарлардың көңілді абыр-сабыры, бала-шаға, кемпір-шалдың көңіл-күйлері - бәріде де, адам баласының көзі әсемдікке, әдемілікке тойған ба, көңіл шіркін жақсылыққа қанағат еткен бе?
Ақынның <<Өлген көңіл, ындынсыз өмір>> атты өлеңі бастан- психологиялық параллелизмге құрылған. Мұнда да жоғарыдағы өлеңдегідей, көктем шығып, қыстаудан көшіп жатқан ауылдың картинасы кекінделген. Күншуақта отырған шал-кемпір дібірлеп ойнаған балалар, әзілдескен қыз-бозбала мұнда да бар.
Бетіме жылы тиеді Қүйгейдегі күншуақ.
Жан жылыны сүйеді Жанға рахат осы уақ,- деген жолдарды оқығанда өзіңді де күншуақта отырғандай, жаныңа рахат сәулесі құйылғандай сезінесің. Бұл - табиғат сұлулығы, сол сұлулықтың адамның жан дүниесімен сабақтастығы .Әйтсе де, Шәкәрімнің лирикалық кейіпкері ол сұлулыққа бұдан әлдеқайда терең үңіледі.
...Өлі жердің сүйегі
Тірілтті жайнап жапырақ.
Жаралы менің жүрегім,
Жайнай алмас сол бірақ...
Тоң еріді, қар кетіп,
Жан-жануар балбырап.
Қанғалы көңіл тырп етіп,
Қабағын ашпас салбырап.
Шәкәрімнің ұғымындағы адам мен табиғат егіз. Адамзат - табиғат- ананың перзенті. Табиғат адамға өмір сыйлайды, жанына нұр құяды, жүрегіне сезім нәрін сіңіреді.
Ақын лирикасындағы өзекті тақырыптардың бірі - адамның сұлулығы, жастық сезімдерінің мөлдір суреті. Адамның жан дүниесіндегі әсемдікті қастерлейтін Шәкәрімнің қаламынан туған сұлулықты, сезімді жырлайтын <<Жастық туралы>>, <<Шын сырым>>, <<Жарымды жаным сүйді, сүйе алмай тәнім күйді>>, <<Ақыл құсы адаспай аспандаса>> сияқты бірқатар өлеңдерді ақынның нысана еткен эстетикалық идеалының, сұлулық пен махаббат символының қандай екенінін хабар береді. Шәкәрім лирикасының мұраты- сұлу қыз бен <<іші-сырты бірдей>> бозбала, пәк сезім мен адалдықты бейнелеу. Ол әсіресе адам сезімдерінің ішінде махаббат пен сүйіспеншілікті аса жоғары ұстайды.
Адам сезімінің сұлулығын жырлаған ақын өлеңдерінің ішіндегі көркемдік бояуы ерекше туындысы - ақынның бозбала шағында жазылған <<Жастық туралы>> өлеңі
Гаухардай көзі,
Бұлбұлдай сөзі,
Жаннан асқан бір пері,
Жүзі бар айдай,
Мінезі майдай,
Өзгеден артық сол жері.
Дариядай ақыл мол еді,
Жан ғашығым сол еді .
Шәкәрім тәнті етіп, ғашық қылған ару қыздың бейнесі, міне, осындай. Реалист суреткер сұлудың кейпін қиялға айналдырмайды, көктегі күнге, аспандағы жұлдыза теңемейді. Күнделікті өмірде көріп жүргеніміздей нанымды картина жасайды. Мұндағы терең ой, өлеңдік қуат пен философиялық салмақ өзара астаса келіп, ақынның шынайы дара тұлғасын бейнелейді. Өзінің көркемдік - эстетикалық, эмоциялық - сезімдік сипаты, идеялық дәлдігі, композициялық тұғыдағы кең тыныстылығы арқылы бұл өлең Шәкәрімнің өзге лирикалық туындыларынан оқшау тұр. Өлеңнің ұйқасы да, өлшемі де өзгеше. Өлең формасы Абайдың әйгілі <<Сегізаяғымен>> тарылмас. Айта кететін бір жайт, бұл өлшем Абайдың ақындық дәстүрінен тарап, қазақ әдебиетіндегі бұдан кейінгі ақындардың бірқатарына игі әсерін тигізді. Атап айтқанда, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсыновтардың шығармаларында да бұл үлгінің ізі айқын байқалады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Шәкәрімнің өмір туралы ойлы толғаулары көп. Атап айтқанда, <<Тумақ, өлмек - тағдырдың шын қазасы>>, <<Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр>>, <<Кәрілік- құтылмайтын бір қазған ор>>, <<Адам немене>>, <<Анадан алғаш туғанымда>>, <<Жас алпыстан асқан соң>>, <<Тау басындағы ой>>, <<Шымды жерде көресіз қара топырақ>>, <<Ұждандыны мақтайды тамам адам>>, <<Сұраған жанға сәлем айт>>, <<Қорқыт, Қожа Хафиз түсіме енді де>>, <<Тіршілік, жан туралы>>, <<Күндегі таныс күн мен түн>>, <<Зұлымдық қылып елді жеп>>, <<Ақыл құсы адаспай аспандаса>>, <<Мен кетемін, келеді...>> тәрізді лирикалық шығармаларының Қай-қайсысы да тіршілік, өмір жайындағы ақынның толғаныстарына толы.
Шәкәрімнің ақындық қолтаңбасына тән қасиеттердің бірі әрбір оқиға мен құбылысты суреттей отырып, өлеңін нақты бір түйінмен, логикалық қорытындымен тиянақтау десек, аталған өлеңдері осы пікірімізге толық дәлел бола алмақ. Мәсәлен, ақынның <<Кәрілік>> өлеңі ақынның жасырақ шағында жазылса да, онда көпті көрген қарияға тән терең ой пайымдары бар. Мұнда жастық пен кәрілік аралығындағы адам өмірінің эволюциясы көрінеді. <<Тумақ, өлмек- тағдырдың шын қазасы>> атты өлеңінде ақын:
Тумақ, өлмек-тағдырдың шын қазасы,
Ортасы - өмір, жоқтық қой - екі басы.
Сағымдай екі жоқтың арасында
Тіршілік деп аталар біраз жасы,- деп <<жоқтың>> арасындағы адам ғұмырының аясын айқындап берсе, жоғарыда аталған <<Кәрілік>> атты шығармасында осы кезеңнің мәніне үңіледі, оның әр буынының ерекшеліктерін ашуға тырысады.
Ақ пен қараны, жақсы мен жаманды салыстыру адамзат баласының басындағы табиғи қасиет екені даусыз. Тіршіліктің өзі де осындай қарама- қарсылықтардан құралмай ма? Шәкәрімнің ой толғамдары да бұл шығармада осынау ұлы философияны негізге ала отырып , адамның жастық шағы мен қартайған мезгілін салыстырудан туындап жатады. Ойшыл ақынның пайымдауларына жүгінсек, адамның жас кезінде атқарған ісінің бәрі мәнді, көзбен көрген, куә болған жайларының бәрі қызықты. Ал адамның жасы ұлғайған сайын мұндай жағымды жайттардың қатары азая береді.
Жастықтан қызық іс болмас,
Кәріде ақыл, күш болмас,- дей тұрып, ақын кәріліктің адам ғұмырындағы физиологиялық процестің нәтижесі, жай ғана дененің шаршауы емес, бейнелеп айтқанда, жаңаның тозып, тіршіліктің таусылуы емес, сонымен бірге үміттің азаюы, сәні кемиген сыйықсыздану кезең екенін тұспалдайды. Кезінде осы тұжырымдарына қатысты Абай ұстазының сынын да естіді ақын. Шынында да бір қарағанда аталмыш өлеңде ортаға салынған ой <<Алысқа келгеннен ақыл сұра>> дейтін дана халқымыздың өмірлік философиясына сәйкес келе бермейді. Қайта Шәкәрім:
Алыстан әрі бармаңдар,
Байқамай шал боп қалмаңдар!- деп көпті сақтандырады. Әйтсе де ол кәріліктің даналық, ақылгөйлік кезең екенін жоққа шығармайды. Адам табиғатындағы оптимистік сезімді алға ұстайды, <<Жас алпыстан асқан соң>> атты өлеңіндегі:
Гүл соларын білсе де
Кейімейді кемеңгер, - деген жолдар адам жанының өлім алдында қашанда биік тұратынын сездіреді. Бүгін жайнап шыққан гүл ертең-ақ солып қаларын білсе де, күнге ұмтылады, айналасына әдемілік рухын себеді. Адам да сол гүл секілді. Жақсыға ұмтылады, жарыққа құштар. Жастық шағында сайран құрып, өмір қызығына бөленсе, қартайған шағында өткен өмірінің мәнін таразылап, ұрпақтарына болашағына қуанады.
Өмірді мәнді ету адамның өз қолында. <<Кәрілік - құтылмайтын бір қазған ор>> атты өлеңінде Шәкәрім осы тектес ой айтады.
Әрине, балаң білсе қадіріңді,
Орындап екі айтқызбай әміріңді.
Жасыңнан жаның сырлас жарың болса,
Қылп еткібей білетін тамырыңды.
Олай болса тілегің табылынды,
Назаланба, бойға жи сабырыңды.
Ол болмаса, өмірден өлім артық,
Өзің қазып дайында қабіріңді .
Ақынның бүкіл лирикалық мұрасына өзек болып тартылған осы ой- тұжырымдарды саралай келгенде, оның жоғарыда аталған <<Кәрілік>> өлеңіндегі философиялық ойдың бағыт-бағдарын дәл ұғуға болатын секілді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім әлемі. Алматы <<Раритет>> 2008, -408б.
2.Тәжібаев Ә.Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев шығармалары. Алматы.Жазушы, 1988. 560 б.
3.Шәкәрім.Жолсыз даза. Алматы. Жалын,1988,256б.
4.Әл аузынан. Алматы. Жазушы. 1989. 365б.
5.Қазақтың мақал-мәтелі. Алматы. Жазушы,1980, 352 б.
6.Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі.Алматы. Жазушы,1966, 348б.
7.Құдайбердиев Ш. Әкемнің шығармалары. Алматы. 1988, 190б.
8.Әуезов М. Уақыт және әдебиет. Алматы, Жазушы, 1962 ,398б.
9.Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. Алматы,1985, 216б.
10.Жұмағалиев Қ. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы. Мектеп,1967ж 436 б.
11. Қазақ. Түркістан Тұран.1994,176 б.