Сабақты құрудың негізі оқушылардың жұмысын ұйымдастыру

Қостанай облысы
Рудный қаласының «№ 15 мектебі» ММ
 Химия  пәні мұғалімі Мустафина Рыскүл Сәбенқызы.
 
Балаға күштеп  білім  беруден гөрі,
Баланың білімге деген құштарлығын
ояту ең маңызды мақсат.
К.Д. Ушинский

 
Баланың оқуға деген ынтасы казіргі кезде төмендеп бара жатырғаны
мұғалімдерге мәлім. Қандай болмасын мұғалім осы мәселемен күнделікті
кездеседі. Сондықтан баланың  білім  алуға деген құштарлығын ояту үшін
казіргі заманда мұғалім көп ізденіп,сабақтың тиімді өтуіне жұмыс жасауы
қажет.  Білім  сапасы оқушының білімге деген құштарлығымен, қызығушылығына
тікелей байланысты.
Көпжылдық еңбек нәтижесінде көріп жүргеніміздей  оқушылардың  оқуы сонымен
 білім  сапасы оқу барысында оқушының өзі сабаққа тікелей қатысуы, сабақ
барысында тек мұғалімнің айтқаның ғана жазып,сызып қоймай өз бетінше
 білім  алуға жағдай жасалғанда ғана оқушы білімге өзі ұмтылатыны және
алған білімін одан әрі дамытуға қызығатыны анық. Сабақ барысында оқудың
белсенді әрекет әдістерін қолданудың нәтижелілігін осыдан көруге болады.
Оқудың белсенді әдістеріне: пікір-таластар, өзін-өзі бағалау, тест құру
және бірін –бірін тексеру жатады.
Бұл бағыт мұғалімнің жұмысын түбегейлі өзгертеді. Жаңа  білім  алу үрдісі
оқытушы мен оқушыға шығармашылықпен жұмыс жасауға итермелейді, себебі оқушы
білімді өздігінен іздену арқылы алу керек болса, мұғалім оқушының  білім 
алуына себептер, жағдайлар тудыру керек. Ол үшін мұғалімнің сабақты жан-
жақты дайындауы қажет, сабақ үстінде қандай болмасын оқушы тарапынан
әртүрлі сұрақтар туындау мүмкін сол жерде мұғалім қажетті бағдар беріп
жіберуіне тура келеді. Сонымен казіргі заман талабына сай мұғалім « білім 
бұлағы» емес, « білім  бұлағына» жеткізуші, яғни  білім  алу жетекшісі
болуы тиіс. Осы кезде мұғалімнің талапқа сай оқушының  білім  алу
белсенділігін жоғарылату мақсатында жаңа технологиялар менгеруі қажеттілігі
туындап отыр.
Жоғары технологиялар заманында адамға жан-жақтан түрлі ақпарат келіп
түседі, сондықтан казіргі заман адамы ақпараттармен жұмыс жасай біліп,
қажетін алып қолдана алу бейімділігін қажет етеді.
 Оқушылардың   танымдық  қызығушылығын арттыруға бағытталған
технологияларға сын тұрғасынан ойлау,жобалау, проблема туғызу, ұжымдық
қарым-қатынаста оқыту. Қызығушылық деп оқушының бір нәрсеге зейін қоюға,
кейбір заттар мен құбылыстарды танып білуге ұмтылуын айтамыз.
Қазір  білім  саласындағы болып жатқан мемлекетаралық бақылау, ұлттық
бірыңғай тест, 12 жылдық оқуға көшу барлығы Қазақстандық білім  сапасын 
көтеруді және халықаралық деңгейге жеткізуді көздейді. Осы проблемалар
мектептегі  химия  пәнінің оқытылуына да тікелей қатысты
Химияда оқушыларды қызықтыратын құбылыстар аз емес. Қызығушылық адамның
рухани және дене күшінің дамуының аса маңызды шарттары болып, ой-өрісін
кеңейтіп білім алуға итермелейді. Оқушы қызықты сабақты зор ынтамен
қабылдайды және жақсы оқиды.
Жаңа заманауи технологиялар даму заманында мұғалімнің күнделікті сабақта
компьютер, интерактивті тақта қолдануы сабақ кезенің тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.  Химия  пәнінің ерекшелігі сабақ барысында химиялық
эксперименттер болуы, бірақ көптеген себептер (реактивтер тапшылығы, кейбір
реактивтер белсенділігі, тәжірибе уақыт көп алуы) болғандықтан кейбір
зертахана жұмыстары сабақ барысында өткізілмейді. Осындай кездерде
электрондық оқулықтар, бейнетәжірибелер қолданылады. Электрондық
бейнетәжірибелердің бір тиімділігі тәжірибені қайта көрсетіп қайталау
мүмкіндігі,жақсы көрінуі, қауіпсіздігі болып табылады.
Сабақта интерактивті тақта қолдану сабақ үрдісін тиімді қолданумен қатар
 оқушылардың  сабақты жақсы меңгеруіне, үнемделген уақыт оқушылардың өз
бетінше білім алуына себеп болады. Өз бетінше білім алу –білім  сапасын 
көтерудің бірден бір жолы екенін естен кетірмеу қажет.
Белгілі ағылшын ақыны Ричард Олдингтон былай деген екен: «Білу керек
маңызды нәрсеге үйрету мүмкін емес және болмайды , мұғалім тек үйрену жолын
көрсету керек» сондықтан да білімді беру емес білімді алу жолын көрсетіп
бағыт-бағдар берген тиімді. Казіргі оқушы- көпбілімді: «мен бұны
білемін»,»мен бұны естігенмін», «мен бұны оқығанмын». Оқушы көп ақпаратты
мектептен тыс жан-жақтан алады: компьютер, энциклопедия,анықтамалар.
Сол себептен казіргі мұғалім оқушы үшін білімнің бірінші көзі емес, оқушыға
білетінін қайта айтудың қажеті жоқ, алған,білгенін ары қарай дамыту жолын
іздестіру, бағдар беру қажеттілігі туындайды, олай болмаған жағдайда басқа
жағдайлармен қоса  оқушылардың  оқуға деген ынтасын түсуінің бірден-бір
себебі болып табылады. Мұғалімнің алдындағы мақсат оқушының оқуға деген
ынтасын  көтеру , қызығушылығын  арттыру ,ал бұл  білім   сапасын   көтеру 
деген.
Сабақты құрудың негізі  оқушылардың  жұмысын ұйымдастыру.Бұл сабақтың
маңызың және әдісін анықтайды. Сондықтан таңдалған әдіс сабақ барысының
тиімділігін көрсетеді.
Сабақ барысында әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдану кезінде  оқушылардың  жеке
қабілеттерін,  білім  алу деңгейін тыс қалдырмау қажет. Қиын шығармашылық
тапсырмаларды тек қабілеті жоғары оқушыларға беру керек. Шығармашылық
деңгейі жоғары тапсырмаларды орта деңгейлі қабілеті бар оқушыларға беру
олардың өзі-өзіне деген сенімін түсіріп, келе-келе сабаққа деген ынтасын
жоғалтуының себебі болады.
Оқушылар сабақ меңгеру барысында әртүрлі іс-әрекет жасайды: мұғалімді
тыңдайды,оқулықты оқып қосымша әдебиетпен жұмыс жасайды,есеп
шығарады,зертханалық тапсырмаларды орындайды. Жоғарыда аталған әр
іс-әрекетті бөлек психикалық үрдіске жатады: жады,қабылдау,ойлау, ойша
бейнелеу.
Аталған процестер ішінде ойлау ең негізгі болып табылады. Ойлау мен жады
арасында тығыз байланыс бар. Ой елегінен өткен материал жадыда жақсы
сақталады. Ойлау басқа да  танымдық  әрекеттерге әсерін тигізеді. Оқушының
 танымдық  іс-әрекетін белсендіру дегеніміз ол ойлау қабілетін белсендіру
деп айтуға болады. Оқушыға оқу барысында тек берілген  танымдық 
тапсырмаларды орындау әдістерін үйрету ғана емес, сол тапсырмаларды
өздігінен орындауға ынталандыру қажет.  Оқушылардың  оқуға деген ынтасы мен
қызығушылығын  арттыру  казіргі заманды мектептің басты талабы.
Дұрыс құрылған сабақ барысында мұғалім оқушыға тек тақырыпты түсіндіріп
қана қоймайды, олардың игеруге деген ынтасын,  танымдық  қызығушылығын
ұйымдастырады.
Әр сабақ тақырыптан басталады, тақырыпты жай ауызша мәлімдеу керек емес,
тақырып айтпас бұрын қызығушылығын  арттыру  керек, өтетін тақырыптың
маңыздылығын, бұрын өткен сабақпен байланысын көрсету маңызды. Оқушы
тақырыптың маңызын түсіну барысында игеруге талпыныс жасау керек.  Химия 
 сабақтарында  мен сабақтың тақырыбын айтпас бұрын заттардың күнделікті
өмірде және тұрмыста қолданылуы туралы айтып, сүреттерін,материал үлгілерін
көрсетемін, мысалы 9 сыныпта «Көмірсутектердің табиғи қорлары» тақырыпты
өткенде бензин,мазут үлгілерін әуелі көрсетіп,оның түрін,түсін, иісін
қарастырып талдай келе сабақ тақырыбына келтіремін,сосын ғана мұнайдың
құрамы мен химиялық қасиеттеріне тоқталамын.Бұндай әдіс тақырыпқа деген
орнықты немесе терең қызығушылық оятады. Химия – ерекше пән, оны химиялық
тілді менгермей меңгеру мүмкін емес. Оқушылар көбіне ойларын қазақ тілінен
химия тіліне аударуда қиындықтармен кездеседі. Сондықтан мен оқушы ойын
дұрыс жеткізе білу үшін сабақты түсіндіргенде ойларын бірнеше әдіспен
жеткізуіне жағдай жасауға ұмтыламын, мысалы судың сутекпен оттектен
тұратынын сызбанұсқа,сүрет түрінде көрсетіп химиялық формуласына
көшемін.(М.Ф.Шаталов әдісі)
СУ – сутек + оттегі
↓ ↓
Химиялық элементтер – Н + О
 
Н2 + О2 – жай заттар; Н2О-су
Осындай әдіс қандай болмасын оқушының анықтама жасауына қызығушылығын
арттырады сонымен қатар жақсы меңгеруіне де себеп болады. Оқушының есінде
қалу үшін М.Ф. Шаталовтың блок -конспектілерін қолданамын, бұл блок-
конспектілер тақырыпты жинақтап көрсетіп оқушының есінде қалады.
 
4Na0 + O20 = 2Na2 +1O-2
 
Na –е – береген, тотықсыздандырғыш; О +е –сараң, тотықтырғыш.
«Органикалық химия» курсында органикалық заттардың гомологтық қатарын
бойынша заттардың формулаларын әр тақырыпты оқу барысында үйренеді. Осы
формулаларды тез үйреніп жаттату үшін мен бірінші сабақта оларға мынандай
таблица жасатамын:
|Қаныққан көмірсутектер |Қанықпаған көмірсутектер |
|Атауы, формуласы|құрылысы |Атауы, формуласы |құрылысы |
|Метан СН4 |‌‌‌I ‌‌‌‌‌‌ |- |- |
| |- С - | | |
| |I | | |
|Этан С2Н6 |І І |С2Н4 этилен |  |
| |- С-С – | |- С =C- |
| |І І | | |

Сандық есептер шығару сабақтарында сынып оқушыларын топтарға бөліп
тапсырмаларды беремін ,осындай бөлу оқушылардың қабілетін арттырады және
мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты нығайта түседі. Топпен жұмыс
барысында топтың әр оқушысы берілген тапсырмаларды орындау барысында өз
үлесін қосуға тырысады және оқушылардың интеллектуалды қабілеттері
айқындалады. Бұндай топтарға бөлгенде жеке оқушының қабілетін еске ұстаған
жөн. Бір топқа шығармашылығы жоғары, сын тұрғасынан ойлайтын оқушыларды,ал
келесі топқа ойлауы дұрыс, бірақ сенімсіздіктері басымырақ оқушылар, үшінші
топ алгоритмдік деңгейлі оқушыларды бөлемін. Мысалы «Бейорганикалық
қосылыстардың негізгі кластары» тақырыбын өткенде сыныпты төрт топқа бөліп
тапсырмалар беремін. Мысалы: 1.Қалып кеткен сөзді жазу:
1 моль күкірт қышқылында: … моль атом S; … моль атом H;
… моль атом О
2.Үш сынауықта ерітінді берілген, қайсысында қышқыл бар?
3.Лакмусты ерітіндіден қалай «кетіру» керек?
4.Қышқылмен жұмыс жасалғаның дәлелде.
Осындай қайталау сабақтарын жарыс түрінде өткіземін, мысалы жоғарыда
аталған тақырыпты өту барысында мен сыныпты үш топқа бөліп әр топқа
тапсырмалар жазылған карточкалар үлестіремін: берілген теңдеулерді
толықтырып қалпына келтір –

… +…= ZnCl2 + 2 H2O; … = CaO + CO; HCl + … =AgCl +… ;

Cu(OH)2 = … +

Әуелі тапсырманы бірінші партадаға отырған оқушылар орындайды, олар келесі
партаға орындап болған сон береді. Жеңімпаз болып ең бірінші болып және
дұрыс орындаған қатар болады. Жарыс түрінде өткізілгендіктен әр оқушы
тапсырманы тезірек,әрі дұрыс орындауға тырысады, оқушы өз тобы үшін жаны
ашып, қайтсе де жеңіске жетуге ұмтылады, бұндай сабақтар да оқушының сабақ
барысында белсенділігін жоғарылатумен қатар білімге, пәнге деген
қызығушылығын арттыратыны сөзсіз.
9 сыныпта «Электролиттік диссоциация,электролиттер» тақырыбын оқыған кезде
бейнетәжірибе арқылы заттардың электр тоғын өткізуі туралы сабақта
тәжірибені дыбыссыз тыңдап сосын ғана түсініктерін талдау арқылы игергеннен
кейін анықтамасын өздері береді. Қолда арнайы құрал бар жағдайда әуелі
сынауыққа тұз салып ерітіп тоқ өткізетіне көз жеткізіміз,сосын спирттің
ерітіндісіне электродты салып тоқ өткізгіштігі қандай екенін байқап
заттардың тоқ өткізетіндер-электролиттер; өткізбейтіндер –бейэлектролиттер
деп түсінік аламыз. Одан кейін сұрақ туындайды «неге олай» деген? Неге
деген жауапқа заттардың құрылысы мен химиялық байланысы жауап беретініне
талдау,сызбанұсқа түрінде көз жеткізуге болады.
Оқушылар сабақтың тақырыбын талдау,туындаған сұрақтарға өз беттерінше жауап
іздеу арқылы түсінеді және естерінде сақталады. Өздігінен ізденіс жұмыстары
оқушының оқуға деген ынтасы мен қызығушылығын арттырып білімін тереңдетеді.
Күнделікті сабақта үй тапсырмасын тексеруде,жаңа тақырыпты талдауда тест,
проблемалық ситуация,ізденіске итермелейьін сұрақтар,деңгейлік тапсырмалар,
химиялық диктанттар,оқулықпен жұмыс,есептер шығару арқылы  оқушылардың 
пәнге деген көзқарастарымен қызығушылығын қалыптастыруға қолданамын.
Сонымен бірге оқушылар зертханалық,сарамандық жұмыстарды орындауда
белсенділік танытады. Үй тапсырмалары жүйелі түрде жазбаша,ауызша
тексеріледі және бағаланады. Оқушыларды жаңа тақырыпты талдауда, өз пікірін
айтуға, қосымша материалмен жұмыс жасауда мүмкіндігі мол. Нәтижесінде
 оқушылардың  сабаққа дайындықтары жүйелі түрде қалыптасып,  білім 
сапасының артуына септігін тигізеді.
Жеке тұлғаның қарқынды дамуы мектеп табалдырығында белсенді  танымдық  іс-
әрекеттері ұйымдастырылуы нәтижесінде қалыптасады.  Оқушылардың 
белсенділігін артыру үшін оқу іс-әрекеттеріне ынталандырудың маңызы зор.
Сол себептен оқушылардың ынтасымен оқу белсенділігін қалыптастыруды арнайы
жүйеленген әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асырған жөн.
 
 

Қостанай облысы
Рудный қаласының «№ 15 мектебі» ММ
 Химия  пәні мұғалімі Мустафина Рыскүл Сәбенқызы.