Сызықтық алгоритмдерге программа құру

№ 21 жалпы орта мектептің
9 “___” сынып оқушысы
________________________
информатика пәніне арнаған
дәптері

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Есептеуіш техника кабинетіндегі қауіпсіздік техника ережесі мен еңбек
тәртібі. Электр тогы зақымдаған жағдайда алғашқы көмек көрсету. Көз
жаттығуы.Жұмыстық уақытты есептеу журналы.

Қауіпсіздік техникасының ережелерін төмендегі пункттерге бөлуге болады:

1. Жалпы
2. ДК-де жұмысты бастау алдында
3. Жұмыс істеу кезінде
4. Авариялық жағдайларда
5. Жұмысты аяқтағанда

Есте сақта:
ДК-де жұмыс істеуді бастау алдында қойылатын кауіпсіздік талаптары:

1. ДК электр тогына қосылмаған жағдайда сымдардың, ДК-дің корпусының
бүтіндігін
және айыру (изоляция) бұзылмағанын қарап шығып, олардың дұрыс жағдайда
екендігіне
көз жеткізу керек.
2. Жұмыс кезінде оларға тие бермеу үшін, сымдар салбырап тұрмауына көңіл
бөлу керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі кою керек.

ДК-мен жұмыс кезіндегі қауіпсіздік талаптары:

1. ЭЕМ-да жұмыс істеу кезінде көздің экраннан ең колайлы кашықтығын (60-
70см) сақтау керек. Мүмкін қашықтық - 50 см.

2. Келушілер кіргенде оқушылардың орнынан тұруының қажеті жоқ.

3. Көз талғанда немесе шаршағанда орнынан тұрмай көзді демалдыратын
бірнеше жаттығу орындау керек.

4. Оқушылар электр тогымен зақымданғанда алғашқы медициналық көмек
көрсету
әдістерін, өрт сөндіргіпшен жұмыс істеу және өрт сөндіру әдістерін білуі
керек.

5. Оқушылар көзді дем алдыру жаттығуларын білуі керек.

ДК-де жұмысты аяқтау қауіпсіздігінің талаптары:

1. Аппаратураны оқытушының нұсқауымен өшіру керек.

2. Жұмыс орнын ретке келтіру керек.
3. Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.

Тапсырма: Жалпы қауіпсіздік ережелерін жазыңыз.

Есте сақта:

АЛҒАШҚЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ӘДІСТЕРІ

Электр тогымен зақымданғанда көмек көрсету:

1. Токты ажырату (тарату тақтасындағы тумблерді өшіру);

2. Зақымданған адамды электр тогының әсерінен электр тогын өткізбейтін қол
астындағы материалдарды пайдаланып босату;

3. Зақымданған адамды қарап шығып, оған зардабының ауырлығына байланысты
көмек
көрсету;

4. Дәрігер шақыру {мектептің меддунктінен, 03 телефоны арқылы жедел жәрдем
немесе
жакын жердегі емдеу мекемесінен).

Күйгенде көмек керсету:

1. Ауруды сездірмейтін және тыныштандыратын дәрілер беру (анальгин,
валерьянка);

Күйген жеріне май жағу (винилин);
Жарақаттанған жерге микробтар түспеуі үшін алдын-ала целлофанмен орап, суық
судың астына ұстау;
Дәрігер шақыру (мектептің медпунктінен, 03 телефоны арқылы жедел жәрдем
немесе
жақын жердегі емдеу мекемесінен).

 Тапсырма: Көз талғанда қандай жаттығулар жасайсыз?

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Алгоритм, программа ұғымдары. Алгоритмнің орындалуы. Алгоритм қасиеттері.

Негізгі ұғымдар: Алгоритм деп берілген есептің шығару жолын реттелген
амалдар тізбегі түріне келтіруді айтамыз.

«Алгортим» сөзі ІХ ғасырдағы Орта Азияның ұлы математигі Әбу Жафар ибн Мұса
әл-Хорезми (763-850 жж.) осы атының латынша жазылуы – alqorithmi -
жазылуынан шыққан.
Алгортимдік алдын ала жазбаларды құрастыру процесі алгоритмдеу деп
аталады.
Алгоритм орындаушысы дегеніміз -құрастырылған алгортиммен басқарылуға
тиісті объект немесе субъект.
Өзіне түсінікті командалар жүйесіне кіретін командалардан тізбегін
автоматты түрде атқаратын адамды немесе техниканы орындаушы дейді.

Компьютер - кең тараған техникалық орындаушы болып табылады.

Мысал:
у = (ах+b)(сх -d) функциясын есесптеу үшін келесі қарапайым әрекеттерді
орындау керек:
1) а- ны х-ке көбейтіп, оны У деп белгілеп аламыз;
2) У – ті  b –ға қосып, оны У1 деп белгілейміз;
3) с – ны  х – ке  көбейтіп, оны У2 деп белгілейміз;
4) У2 –ден d – ны алып тастаймыз, оны У3 деп белгілейміз;
5) У1 –ді У3 –ке  көбейтіп, нәтижені У4 деп белгілейміз.

Негізгі ұғымдар: Алгоритмдерді программалау тілінде көрсету программа деп
аталады.

|Алгоритм қасиеттері: |Анықтамасы: |
|Айқын дәл, өрнектелу қасиеті |Алгоритмде көрсетілген барлық әрекеттер|
| |анық, нақты және белгілі болу керек. |
| |Онда көрсетілген қадамдар ғана |
| |орындалуы керек. |
| Дискреттік (үзіктілік) қасиеті. |Белгілі командалар негізінде қадамдарға|
| |бөлу жолымен алгоритмнің ретімен |
| |орындалуы алгоритмнің дискреттік |
| |қасиеті деп аталады. |
| Нәтижелілік қасиеті |Кез келген алгоритм белгілі бір |
| |нәтижеге әкелуі қажет. Белгілі бір |
| |уақыт аралығында белгілі бір қадам |
| |орындалған соң біз бір нәтиже алуымыз |
| |керек. |
|Жалпылық немесе ортақтық қасиеті |Алгоритм тек бір ғана есепке емес, бір |
| |типті есептерге жалпы болуы керек. |
| |Мұндай қасиет жалпылық қасиет деп |
| |аталады. |
|Формальды орындалуы |Атқарушы командалардың мәнін түсінбесе |
| |де, оны орындай отырып, белгілі бір |
| |нәтижеге жетеді. Яғни, алгоритмді |
| |формальды орындайды. |

Тапсырма №1:
А) У функциясының мәнін табу алгоритмдерін жаз:
y=(4x + 2)2 + x3;

Б) Келесі алгоритм бойынша У функциясының формуласын тап.
1) х – ке 1-ді қосып, нәтижені b1 деп белгілеу;
2) 1 – ді b1- ге бөліп, нәтижені b2 деп белгілеу;
3)  b2 – ден 1 –ді алып тастап, нәтижені b3 деп белгілеу;
4)  b2 –ге 1 –ді  қосып, нәтижені b4 деп белгілеу;
5) b3 – ті b4 – ке бөліп, нәтижені b5 деп белгілеу;
6) b5 – тен 1-ді алып тастап, нәтижені У деп белгілеу.

Тапсырма №2: Цинк , 96℅ -тік күкірт қышқылы, су, колба, пробирка берілген.
Сутегін алу алгоритміндегі қатені түзетіңдер:
Колбаны үстелге қойыңдар.
Колбаға қышқыл құйыңдар.
Колбаға су құйыңдар.
Бөлініп шыққан газды пробиркаға жинаңдар.
Колбаға цинк тастаңдар.

Тапсырма№3: АВ кесіндісі берілген. Төмендегі алгоритм қандай есепті шешуге
арналған:
Циркульдің ұшын А нүктесіне қою.
Циркульдің қадамын АВ кесіндісінің ұзындығына тең етіп алу.
Шеңбер сызу.
Цикульдің ұшын В нүктесіне қою.
Шеңбер сызу.
Шеңбердің қиылысу нүктелері арқылы түзу жүргізу.

Тапсырма№4: «Компьютерде ойнау» алгоритмін құрыңыз.

Үйге тапсырма:
Тапсырма№1: Жолдан өту алгоритмін құр.

Тапсырма№2: Жоғарғы оқу орнына түсу алгоритмін құр.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Алгоритм жазу жолдары. Алгоритмнің график түрінде кескінделуі.Алгоритмдік
тіл және программалау тілі ұғымы. Алгоритмдік тілдің жалпы ережесі.

Алгоритмнің графиктік түрде кескінделуі –кең таралған әдіс.

Негізгі ұғым: Блок-схема – алгоритмнің арнайы бекітілген фигуралар арқылы
графиктік түрде жазылуы.

Есте сақта: - Блок-схеманың басын және соңын міндетті түрде көрсетіп
тұратын блок болуы керек.
- Блок-схемада блоктар орындалу реті бойынша тізбектеле орналасуы қажет.

Мысал: екі санның қосындысын табатын алгоритмнің блок-схемасын құрайық: у =
а + с .

Негізгі ұғымдар: Алгоритм тілі – бұл алгоритмдер мен оларды орындаудың
біртекті және жазбаларына арналған белгілер мен ережелер жүйесі.
Компьютердің өзінің машиналық тілі болады, ол командалар тілі немесе
кодтар тілі деп аталады.
Алгоритмдерді және алгоритмдік тілде құрылған амалдар тізбегін компьютерге
түсінікті құрылымдар мәтіні түрінде жазуға арналған жасанды тілдерді
программалау тілі деп аталады.
Алгоритмдік тілде машина тіліне автоматты түрде аударатын аудармашы
программа транслятор деп аталады.
Мыс: программада - end

Транслятордан соң – 11100010 10001110 11000010

|Алгоритмнің жалпы өрнектелуі: |Мысалы: y= (Ax-B)*(Cx+D) формуласы |
| |бойынша х-тің кез келген мәні үшін у |
| |мәндерін есептеу алгоритмін құрайық: |
|Алг алгоритмнің атауы |Алг формула бойынша есептеу |
|Арг А,В, С, D, Х |Арг А,В, С, D, х |
|Нәт Y, R1, R2 |Нәт Y |
|Басы |Басы |
|Алгоритм командалары |R1:=A*x-B |
|.................................. |R2:=C*x+D |
|.................................. |Y:=R1*R2 |
|.................................. |соңы |
|соңы | |

Тапсырма №1: y=(at2+2) /(at-1), мұндағы t=a*x+xформуласы бойынша х-тің кез
келген мәні үшін у-тің мәндерін есептеу кезеңдерін алгоритмдік тілде
жазыңдар және блок-схема түрінде құрыңдар.

Тапсырма №2:
y=cx3-d формуласы бойынша х-тің кез келген мәні үшін у мәндерін есептеу
алгоритмінің блок-схемасын құр.

Тапсырма№3: x=6y / (4y-1) формуласы бойынша у-тің кез келген мәні үшін х-
тің мәнін есептеу алгоритмінің блок-схемасын құрыңдар.

Үйге тапсырма:
Тапсырма№1: у= (2x+c) / (3x - z) формуласы бойынша х-тің кез келген мәні
үшін у-тің мәндерін есептеу алгоритмінің блок-схема түрінде құрыңдар.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Алгоритм командалары.Алгоритм құрылымы.Компьютерде есеп шығару кезеңдері.

Алгоритмдегі идентификатор – айнымалының атауы. Иднтификатор лат.
әріптерімен, сандармен белгіленеді.

Есте сақта: меншіктеу командасы айнымалы:= өрнек үлгісінде жазылады.
Мысалы: y:=5 « у айнымалысына 5 мәні меншіктелсін» деп оқылады.

Бастапқы мәндері X:=7; Y:=0 болсын. Мына командалар сериясының
нәтижесінде қандай әрекет іске асады?

R:=X; X:=Y; Y:=R;

Негізгі ұғымдар: Әрекеттердің тізбектей орындалуын сипаттайтын алгоритм
сызықтық алгоритм деп аталады.
Алгоритмдердің есептегі белгілі бір шартқа тәуелді тармақталып бірнеше
жолдарға бөліну тобын тармақталу алгоритмдері деп аталады.

Есептеу процесінің бөліктерінің қайталап орындалуын цикл деп атайды, ал
қайталанатын бөлігі бар алгоритмдер тобы циклдік алгоритмдерге жатады.
Қайталану саны алдын ала белгілі цикл – арифметикалық цикл, ал орындалу
саны белгісіз цикл – қадамдық цикл деп аталады.
Есте сақта: Тармақталу командасын алгоритмдік тілде өрнектегенде егер,
онда, әйтпесе, бітті түйіндері пайдаланылады.
Қайталану командасын алгоритмдік тілде жазу үшін әзірше (әзір), цикл басы
(цб) және цикл соңы (цс) түйінді сөздері қолданылады: әзірше сөзінен кейін
қойылатын шарт , ал цикл басы мен цикл соңы түйінді сөздерінің арасына
қайталанатын командалар жазылады.

|Z=ax2+b+cos(ax2+b)-tg(ax2| |y= f(x) функциясы мәндерінің |
|+b) | |есептелу алгоритмін |
| | |қарастырайық |
|алг Z функциясын есептеу |алг у функциясын есептеу|алг арифметикалық цикл (нақ |
|(нақ a, b, x, Z) |(нақ x, У) |x0, xk, dx, y ) есептеу |
|арг a,b,x |арг x |арг x0, xk, dx |
|нәт Z |нәт У |нәт У |
|басы |басы |басы |
|a,b,x енгізу |егер болса |енгізу |
|t:=ax2 +b |онда |x:=x0 |
|Z:=t+cost-tgt |әйтпесе |егер x |
|x,Z шығару |бітті |онда |
|соңы |x енгізу |шығару х, у |
| |x,У шығару |x:=x+dx |
| |соңы |бітті |
| | |соңы |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |

Компьютерде есеп шығару процессі өте күрделі болып табылады. Оны келесі
кезеңдерге бөлу қабылданған:
0.     Есептің ауызша анықталуы.
1.     Есептің қойылымы. Есепті математикалық түрде анықтау.
2.     Есепті ЭЕМ-де шешу үшін қолданатын әдісті таңдау және анықтау.
3.      Есепті шешу алгоритмін құру.
4.     Компьютерде есепті шешу программасын құру. Программаны баптау
(қатесін жөндеу).
5.     Қажетті берілгендерді дайындау.
6.     Есепті компьютерде шешу, талдау және нәтижесін қолдану.

Тапсырма№1: x=(2y-3)*(6y+4) формуласы бойынша у-тің кез келген мәні үшін х-
тің мәнін есептеу алгоритмін және блок-схемасын құрыңыз.

Тапсырма№2: x=(4-7y)/11y формуласы бойынша у-тің кез келген мәні үшін х-
тің мәнін есептеу алгоритмін және блок-схемасын құрыңыз.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль – программалау тілі. Паскаль тілінің негізгі элементтері.Паскаль
ортасымен жұмыс. Программа мәтінін теру. Анықтама жүйесі. Программаның
орындалуы.

Паскаль тілінде программа үш бөліктен тұрады:

PROGRAM BASTAU;
СИПАТТАУ БӨЛІМІ
BEGIN
ОПЕРАТОРЛАР БӨЛІМІ
END.
Есте сақта: Кез келген программаның алғашқы жолы Program сөзінен
басталатын оның тақырыбынан тұрады.
Негізгі ұғымдар: Мәліметтер (деректер) – сан мәндері мен мәтін түріндегі
сөз тіркестерін мән ретінде қабылдай алатын тұрақтылар, айнымалылар және
т.б. құрылымдар немесе солардың адрестері.
Операциялар немесе амалдар – берілген және есептелген мәндерді меншіктеу,
соларды өңдеу, салыстыру амалдарын орындайды.
Нәтиже алу – аралық немесе қорытынды мәліметтерді экранға, дискіге немесе
енгізу – шығару порттарына жазу.
Цикл- белгілі бір шарттар орындалған жағдайда көрсетілген командалар жиыны
бірнеше рет қайталанып атқарылады. Қайталау саны бүтін санмен беріледі.
Көмекші программа – алдын ала қандай да бір атаумен аталған командалар
тобы.
Түсініктеме- программа жолдары соңында немесе оның түйінді сөздері арасында
жүйелі жақшаға алынып жазылған қазақша (орысша) түсінік беретін сөз
тіркестері.
Есте сақта: бір қатарға бірнеші команда немесе оператор орналаса алады,
олар бір – бірімен нүктелі үтір (;) арқылы ажыратылып жазылады, бірақ бір
жолда бір ғана оператор тұрғаны дұрыс, ол түзетуге жеңіл әрі оқуға ыңғайлы.

Тапсырма№1: Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Паскаль тілін қолайлы програмалау тілі ретінде ұсынған кім және қай
жылда?

2. Паскаль программасының басқа программадан ерекшелігі қандай?

Тапсырма№2: Төмендегі программаны компьютерде Паскаль бағдарламасында
теріңіз.
Радиусы R болатын шеңбер ұзындығын есептеу программасы.
Program shenber;
Const pi=3,14;
Var
R:real;
L:real;
Begin
Writeln (‘R manin engizinder:’);
Read (R);
L:=2*pi*R;
Writeln;
Writeln;
Writeln (‘natije:’);
Writeln (‘shenber uzyndygy L=’, L:8:3);
End.
Экранда төмендегідей нәтиже көрінеді:
R мәнін енгізіңдер: 0,2
Нәтиже:
Шеңбер ұзындығы L=1,257

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль программалау тілінің алфавиті. Тілдің қарапайым объектілері.

Мысал: 10 div 3 = 3 10 mod 3 = 1 27 div 5 = 5 45 mod 8 = 5

Негізгі ұғымдар: Өрнек – арифметикалық немесе логикалық амалдар таңбасымен
біріктірілген айнымалылар , атаулар, функциялар, жиымдар т.б. мағынасы бар
сөздер тізбегі.
Оператор – программалау тілінің белгілі бір іс – әрекетті орындай алатын
тиянақты мағынасы бар ең қарапайым сөздер.
Программаның сипаттамасы – программада пайдаланылатын мәліметтердің
құрылымы мен ұйымдастырылуын алдын ала анықтайтын сөйлемдер жиыны.
Тілдің қарапайым объектілеріне «сан», «идентификатор», « тұрақты» , «
айнымалы» , «функция», және «өрнек» ұғымдары кіреді.
Негізгі ұғымдар: Идентификатор – программалау процесінде қолданылатын
арнайы таңбалар мен белгілеулер және міндетті түрде әріптен басталатын
сандар мен әріптердің тізбегінен тұратны атау (ұзындығы 8 символдан
тұрады). Мысалы, x, X1, cymma, DT3.
Тұрақтылар (константа) деп мәндері белгілі және программаның орындалу
барысында өзгеріссіз қалатын шамаларды айтады.
Есіңе сақта: const < айнымалының аты> = <мәні>
Айнымалылар – программаның орындалу барысында мәндерін өзгертуг болатын
шамалар.
Есіңе сақта: Айнымалыларды сипаттау var түйінді сөзінен басталады.

Есіңе сақта: Тіл ережесін графиктік түрде бейнелейтін диаграмма Вирт
диаграммасы деп аталады.
Тапсырма №1: Есептеңіз:
а)   25 санын 3-ке бөлгендегі бөліндіні табыңдар.
б)   42 санын 5-ке бөлгендегі бүтін қалдықты табыңдар.

Тапсырма №2: Есептеңіз:.
1)  459 div 60 =
     124 mod 7 =
2)  982 div 54 =
     95 mod 3 =
3)  657 div 36 =
     324 mod 6 =
4)  774 div 45 =
     101 mod 7 =
5)  542 div 23 =
     57 mod 41 =
6)  687 div 98 =
     61 mod 4 =
7)  1234 div 245 =
     355 mod 66 =
8)  308 div 2 =
     604 mod 78 =
9)  446 div 54 =
     854 mod 6 =
10) 49 div 3 =
      852 mod 101 =
Үйге тапсырма:
Тапсырма№1: Есептеңіз:
11) 2541 div 1021 =
      69 mod 3 =
12) 555 div 5 =
      659 mod 8 =
13) 27 div 5 =
      364 mod 7 =
14) 1952 div 96 =
      654 mod 75 =
15)  82 div 9 =
       930 mod 96 =
16) 852 div 2 =
      1000 mod 10 =

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Мәлімет типтері. Стандартты функциялар. Өрнектер және олардың жазылуы.

Негізгі ұғымдар: Мәліметтердің немесе шамалардың типі деп, олардың қабылдай
алатын мәндерінің және олармен орындауға болатын амалдардың жиынын
анықтауды айтады, яғни тип дегеніміз – шамалардың қабылдайтын мәндеріне
берілетін сипаттама. 

Тапсырма№1: Төмендегі берілген өрнектерді Паскаль тіліне аударып
компьютерде жаз:

1. (a-d)2/(a+2b);
2. (a3+b)/sin ab;
3. (x5+xy) / (2x+y);
4. ln (a2+c) / (a-c);

Тапсырма№2: А-ның мәндері берілген: а) А:= 1.0; Ә) А:=4; б) А:=5.

Х-тің мәндерін анықтау керек:

B:=2.4*A;

X:= (A+B)/A*B-A;

X:=A/B MOD B;

B:= A*A-2*A;

A:=(B+2)*(B-1);

X:=A+B.

Тапсырма№3: Төмендегі операторлардың жазылуындағы жіберілген қателерді
табыңдар:

 1. a= b(x+3)2/sin3x
a:=exp(sqrt(x+3)*ln(x))/sin(3x);
2. x=arctg-5y-                
x:=arctan(5*y)-sqrt(9*y)
 
Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Программа құрылымы.Шамаларды сипаттау бөлімі.Операторлар бөлімі.

|1. тақырып | |program программа аты жазылады; |
|2. сипаттау бөлімі | |… |
| | |Var типтері көрсетілген |
| | |айнымалылар; |
| | |Begin |
|3. операторлар | | Операторлар; |
|бөлімі | | |
| | |end. |

Мысал:

ЕСЕП: Берілген бүтін х, у екі санның қосындысын экранға кәдімгі жазуға
ұқсас етіп шығаратын программа жазыңыз.

program esep01;

var x,y:integer;

begin

write(‘Екі бүтін сан енгізіңіз ’);

read(x,y);

write(x,’+’,y,’=’,x+y);

end.

Негізгі ұғым: Оператор дегеніміз – белгілі бір шамаларға жүргізілетін
амалдардың орындалу жолын көрсететін нұсқау.

Құрамына басқа операторлар кірмейтін операторлар жай (қарапайым
)операторлар деп аталоады.

Есіңе сақта: Begin,end қызметші сөздері операторлық жақша деп аталады.

Есіңе сақта: Программада өңделетін мәліметтерді Input файлынан оқиды.

Программада өңделу нәтижесін Output файлына жазады.

Тапсырма№1: Паскаль тілінде жазылған төмендегі операторлардың қатесін
табыңдар:

А) Write (Y1; Y2);

Ә) Write (Y1 Y2);

Б) Write (Y1, Y2);

В) Write [Y1,Y2];

Г) Write 1.62;

Д) Write (A, B/F).

Тапсырма№2: Берілген бүтін х, у екі санның көбейтіндісін кәдімгі жазуға
ұқсас етіп шығаратын программа жазыңыз.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Енгізу,шығару операторлары.Сызықтық алгоритмдерге программа құру.

Мәліметті немесе кез-келген ақпаратты компьютерге енгізу үшін read немесе
readln қарапайым операторлары қолданылады.

Read – ағылшынша оқу , readln (read line) - қатарды оқу

Есіңе сақта: Пішімі: read(a1, a2, a3, …, an);

Нәтижені немесе кез-келген ақпаратты экранға шығару үшін write немесе
writeln қарапайым операторлары қолданылады.

Есіңе сақта: Пішімі: write(a1, a2, a3, …, an);

Негізгі ұғым: Сызықтық программа –дегеніміз операторлары бірінен соң
бірі жазылған және сол ретпен атқарылатын программалар.

Тапсырма№1: Берілген программаны теріңіз.

Екі санның бөліндісін табу программасын құру керек.

Program bolindi;

Var a, b, x:real;

Begin

Write (‘a, b-сандарын енгіз');

Readln(a, b);

X:=a/b;

Writeln(‘x=’,x);

End.

Тапсырма№2: Екі санның азайтындысын табу программасын құру керек.

Тапсырма№3: Екі санның қосындысының квадраттарын және көбейтіндісін табу
программасын құру керек. х = (a+ b) [1] , у = a* b

Тапсырма№4: Тіктөртбұрыштың периметрін есептеу программасын құр және
компьютерге енгіз.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Тапсырма№1: Шаршының ауданын, периметрін есептейтін программа құр және оны
компьютерге енгіз.

Тапсырма№2: Екі жай бөлшекті қосатын программа құр және компьютерге енгіз.

Тапсырма№3: Трапецияның ауданын есептейтін программа құр және
компбютерге енгіз.

Арифметикалық функциялар
|Математикалық|Паскаль |  |Функция |
|жазылуы |тілінде |Орындалатын фунция |типі |
| |жазылуы | | |
||x| |abs(x) |Аргументтің абсолюттік шамасы|  |
|arctg x |arctan(x)|Аргументтің арктангенсі |Нақты |
|cos x |cos(x) |Аргументтің косинусы |Нақты |
|sin x |sin(x) |Аргументтің синусы |Нақты |
|ex |exp(x) |е санының х дәрежесі |Нақты |
|  |frac(x) |х санының бөлшек бөлігі |Нақты |
|[x] |int(x) |х санының бүтін бөлігі |Нақты |
|ln x |ln(x) |х санының натуралдық |Нақты |
| | |логарифмі | |
|π |pi |Пи санының мәні (3,14159265) |  |
|x2 |sqr(x) |х санының квадраты |  |
| |sqrt(x) |х санының квадрат түбірі |Нақты |

 
 

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль тілінің басқару: шартты және шартсыз көшу, таңдау операторлары.

Негізгі ұғым: Шарт дегеніміз жауабы «иә» немесе «жоқ» болатын ұйғарым
(сұрақ). Шартты бар операторларды құрама немесе күрделі дейді.

Тармақтаушы оператор – шарттың сақталуына/сақталмауына байланысты екі
түрлі жағдайдың бірін таңдауға мүмкіндік береді.

Паскалдағы жазылу түрі:

|Толық тармақтау |БС |
|if <шарт> then 1-оператор else 2-оператор; | |
|шарт сақталса жауабы «иә» болып 1-оператор | |
|атқарылады және керісінше. | |
|мыс: | |
|gas:=15; | |
|if jas<8 then write(‘сен менен ’,8-jas,’ | |
|кішісің’) | |
|else write(‘сен менен ’,jas-8,’ үлкенсің’); | |
|Жоғарыдағы сұраққа назар салыңдар. | |
|Қысқаша тармақтау |БС |
|if <шарт> then оператор; | |
|шарт сақталса жауабы «иә» болып оператор | |
|атқарылады, сақталмаса («жоқ») компьютер | |
|келесі операторды орындауға өтеді.. | |
|мыс: | |
|gas:=15; | |
|if jas<8 then write(‘сен менен ’,8-jas,’ | |
|кішісің’); | |

Көшу немесе шартсыз көшу операторы операторлардың рет – ретімен орналасуын
бұзып, келесі атқарылуды, яғни белгісі бар операторға көшуді орындайды.Бұл
оператор GOTO (көшу) түйінді сөзінен басталады да, одан кейін Label
бөлімінде сипатталған белгі атауы жазылады.

Есте сақта: Пішімі: Goto <белгі>;

Мысал:

|Квадрат теңдеуді шешу алгоритмі. |program kvtendeu; |
|ах2 + вх + с = 0 |var a,b,c:integer; |
|1. Не белгілі? |x1,x2,d:real; |
|а, в, с – нақты сандар |label 10; |
|2. Не істеу керек? |begin |
|Кв.теңдеудің х1, х2 түбірлерін табу |write('Кв.тенд.коэф. енгіз a,b,c '); |
|керек, түбірі болмаса «түбірі жоқ» |read(a,b,c); |
|деген хабар шығару керек. |d:=sqr(b)-(4*a*c); |
|3. Қалай жасау керек? |if d<0 then begin writeln('түбірі жок |
|Дискриминант d=b2-4аc |');goto 10;end; |
|D<0 түбірі жоқ |if d=0 then begin writeln('Бір түбірі |
|D=0 бір түбірі бар x1=-b/2a |бар: ',-b/(2*a));goto 10;end |
|d>0 екі түбірі бар х1=?, х2=? |else writeln('Екі түбірі бар: |
|, |',-b+sqr(d)/(2*a),' |
| |',-b-sqr(d)/(2*a)); |
| |10: end. |

|Осындай мақсаттарды шешу үшін |ЕСЕП: Клавиатурадан енгізілген бүтін |
|Паскальда таңдау операторы |сан бойынша апта күндерін анықайтын |
|қолданылады. Жазылу түрі |программа жазыңыз. |
|мынандай: |program apta; |
| |var kun:integer; |
| |begin |
| |write('kyn retin engiz '); |
| |read(kun); |
| |case kun of |
| |1:writeln('duisembi '); |
| |2:writeln('seisembi '); |
| |3:writeln('sarsembi '); |
| |4:writeln('beisembi '); |
| |5:writeln('juma '); |
| |6:writeln('sembi '); |
| |1:writeln('jeksembi '); |
| |else writeln('byndai kyn jok '); |
| |end; |
| |end. |

Тапсырма№1: Екі санның үлкенін табатын программа құрылған. Шартты дұрыс
қойыңыз.

Program max;

Var a, b, max: integer;

Begin

Readln (a,b);

..............................................

Writeln (‘ max= ’ , max);

End.

Тапсырма№2: Үш кесіндінің ұзындықтары берілген. Егер бұл үш кесіндіден
үшбұрыш құру мүмкін болса, онда оның периметрін және ауданын табыңдар.

Тапсырма№3: Қай операторлар дұрыс жазылмаған?

program qq;

var a, b: integer; x, y: real;

begin

a := 5;

10 := x;

y := 7,8;

b := 2.5;

x := 2*(a + b +y);

writeln (x);

end.

Үйге тапсырма:

Тапсырма№1: Үзіндідегі бағдарлама жолдары есеп шешіміне сәйкес келуі үшін
қандай ретпен

орналасуы керек?

Есеп:Егер үшбұрыш қабырғалары А, В, С берілген болса, онда үшбұрышқа
сырттай сызылған шеңбердің радиусын формуласымен есептеңдер.

{1}begin

{2}readln (a,b,c);

{3}s:=sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c));

{4}p:=(a+b+c)/2;

{5}writeln('r=',r);

{6}end.

{7}r:=(a*b*c)/(4*s);

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль тілінің басқару: шартты және шартсыз көшу, таңдау операторлары.

Мысал:

Бер:

, егер -5
5x3+cosx, егер 0<=x<2

Program esepteu;

Var x,y:real;

Begin

Writeln(‘x engiz’);

Read(x);

If(x>-5) and (x<0) then y:sqrt(sqr(x+abs(x)) else if(x>=0) and (x<2)
then y:=5*sqr(x)*x+cos(x);

Writeln(‘natigeci’);

Writeln(‘y=’,y);

End.

Мән береміз

1

-2

0

Нәтижесі

1. y=5.5403023059E+00
-2 y=2.4494897428E+00

0 y=9.9999999999E+00

Мысал:              Х = a / b - 1,           егер a < b;
                                  X = 25 - a,                егер a = b;
                                  X = b - 5,                  егер a > b.
program esep2_1;
var
   a,b,x: real;
begin
  writeln(' a және b сандарын енгіз:');
  readln(a,b);
  if (a < b) then x:= (a / b)-1;
  if (a = b) then x:= 25 - a;
  if (a > b) then x:= ((b - 5) / a);
  writeln('X = ',x); 
end.
Тапсырма№1: Берілген есептерге программа құрыңыз.

у(х) = sinx - x функциясының мәнін есептейтін программа құрыңдар.
| |
| |eгер |
| |х>0; |
| |eгер |
| |х<0; |
| |  |

 

 
Тапсырма№2: Лагерьге демалуға келетін балаларды келесідей топ бойынша
бөледі:
6-7 жас аралығы – 5 –ші топ;
7-9 жас аралығы – 4-ші топ;
9-11 жас аралығы – 3-ші топ;
11-13 жас аралығы – 2-ші топ;
13-15 (қоса алғанда) жас аралығы – 1-ші топ;
Әрбір лагерьге демалуға келетін баланың қай топқа баратынын анықтайтын
программа құру. Компьютерде орындап, нәтижесін көрсет.

Тапсырма№3: Үш санның кішісін табатын программа құру керек.

Үйге тапсырма:
Тапсырма№1: Екі үшбұрыш қабырғалары a, b, c жєне d, e, f  берілген. Ќайсы
үшбұрыштың ауданы үлкен екенін аныќтау       ќажет.     Программаны
аяқтаңыз:
program esep2;
var a,b,c,d,e,f,p1,p2,S1,S2:real;
begin
writeln(’1-ші үшбұрыш қабырғаларын енгіз:’);
readln(a,b,c);
writeln(’2-ші үшбұрыш қабырғаларын енгіз:’);
readln(d,e,f);
p1:=(a+b+c)/2;
p2:=(d+e+f)/2;
S1:=sqrt(p1*(p1-a)*(p1-b)*(p1-c));

Тапсырма№2: Қатесін табыңыз.

Адам жасына қарап, оларды әлі мектепке бармаған, мектеп оқушысы, жұмысшы,
зейнеткер деген төрт топтың біріне жатқызатын программа құрыңдар. Адам жасы
пернетақтадан енгізіледі.

Program e6;

Var x : integer;

Begin

Writeln (‘ adam jasin engiz’ );

Readln (x);

If then writeln (‘ ali mektepke barmagan’ ) else x<=6

If (x>6) and writeln (‘ mektep okushisi ‘) else (x<=17)

If (x>17) and (x<58) (‘ jumisshi’) else writeln (‘ zeinetker’);
writeln

End.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль тілінің шартты алдын ала тексеретін қайталау операторы-WHILE

While (оқылуы: уайл, аударылуы: әзірше) және Do (оқылуы: ду, орындау болып
аударылады) түйінді сөздері қолданылып орындалады.
Есте сақта: Пішімі: While <қайталану шарты> Do <цикл тұлғасы>;
Мысал.  x-тің х= 1, 2, 3, 4, 5, 6 мәндерінде у=  функциясының мәнін табу
программасын құру.
Program esep3_2;
Var                                       {айнымалыларды сипаттау бөлімі}
x,y: Integer;                        {х,y  – бүтін сандар }
BEGIN                               {программа басы}
x:=1;                                   {х-тің бастапқы мәні}
while (x<=6) do          
                          {егер х-тің мәні 6-дан төмен немесе тең болғанда,
цикл денесі орындалады}
begin                                                {цикл басы}
y:=exp(x)+2*sqrt(x);                      {у функциясын есептеу}
WriteLn('x =', x, '  |  y =', y);   {нәтижені экранға шығарамыз}
x:=x+1;                                          {х мәнін 1 қадамға
жоғарылату}
end;                                               {цикл соңы}
END.                                             {программа соңы}
Программаны іске қосқанда келесі нәтижелер шығуы міндет:
х=1  | у=1
х=2  | у=4
х=3  | у=9
х=4  | у=16
х=5  | у=25
х=6  | у=36
Егер  бір цикл тұлғасында басқа циклдік құрылым бар болса, онда олар
қабатталған циклдер деп аталады. Құрамына басқа цикл кіретін цикл сыртқы
болып саналады да, сыртқы цикл тұлғасына кіретін цикл ішкі болып
есептеледі.
Көптеген есептерді шығару үшін бірінің ішіне бірі қабаттасқан осындай
күрделі циклдерді пайдалануға тура келеді. Күрделі циклдер қарапайым
циклдерден құралады. 
Мысал 2. (While,  For операторын қолдану арқылы)
 z=x+2y функциясының мәнін есептеу, мұндағы х=2, 4, 5, 6, 8, 10    және  
у=5, 6, 7, 8, 9
Program esep3_1;
Var
z,x,y:integer;
begin
while (x<=0) do
Цикл денесі
begin
for y:=5 to 9 do
begin
z:=x+2*y;
writeln(‘x=’, x,’| y=’, y, ‘| z=’, z);
x:=x+2;
end;
end;
readln;  end.
Тапсырма№1: Қатесін табыңыз:

1-ден n – ге дейінгі сандардың квадраттарының қосындысын табатын программа
құру керек.

Program kvadrat;

Var s, i , n: integer;

Begin

WriteLn (‘ n = ’) ;

Readln (n);

I:=1;

S:=0; I:= i+1;

While i<=n do S:=S + sqr (i);

Begin

WriteLn (‘ S=’ , S);

End;

Тапсырма№2: (1*3*5*. . .*n) Тақ сандардың көбейтіндісін есептейтін
прграмманы компьютерде теріңіз және жұп сандардың көбейтіндісін
(2*4*6*…*n) есептейтін программаны өз бетінше құрыңыз.
Program tak san;
Uses crt;
Var k,n:integer;
Begin clrscr;
Write (‘n=’); read (n);
K:=1; S:=1;
While k>=n do begin
S=S*k; k:=k+2;
End;
End;
Writeln (‘S=’,S);
End.

Тапсырма№3: Мектептегі баға цифрмен белгіленеді және оның аты болады.
Бағаның цифрмен жазылған мәні бойынша атын анықтайтын программа құрыңдар.

Үйге тапсырма:
Бағдаршамның көрсетуі бойынша көшеден өту программасын құру керек.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль тілінің шартты соңынан тексеретін қайталау операторы-REPEAT
REPEAT қайталау операторы  WHILE операторына ұқсас, айырмашылығы –
қайталану шарты цикл соңында тексеріледі, сондықтан ол кем дегенде бір рет
орындалатын болады. Екінші өзгешелігі – цикл тұлғасы шарт жалған болғанда
қайталанып, ол ақиқат болған кезде циклді орындау доғарылады.
Есте сақта: Бұл оператор REPEAT  және UNTIL түйінді сөздерін пайдаланып
орындалады.
Жазылу пішімі:
REPEAT
<оператор 1>;
<оператор 2>;
…………
<оператор n>;
UNTIL <шарт>;
Repeat (оқылуы: рипит, қайталауболып аударылады) және Until (оқылуы:
антил, дейін, шейін болып аударылады)
Мысал.  1 кг ірімшік 300 тг. тұрады. Ірімшіктің 100, 200, 300, ..., 1000
граммына төленетін теңгені анықтайтын және есептің жауабын кесте түрінде
шығаратын программа құру.   Қадам – 100 –ге тең.
Program esep3_3;
Var                                            {айнымалыларды сипаттау
бөлімі}
m: Integer;                               {m  – бүтін сан }
z:real;                                       { z  – нақты сан }  
BEGIN                                     {программа басы}
Цикл денесі
m:=100;                                    { m-нің бастапқы мәні}
repeat                                       {цикл басы}
z:=(300*m)/1000;                    {төленетін теңгені есесптеу}
WriteLn(m,  '  | ',z , ' тг.');    {нәтижені экранға шығару}
m:=m+100;                             {m мәнін 1 қадамға жоғарылату}
until m>1000;                        {цикл шарты}
readln;
END.                                    {программа соңы}
Программа нәтижесі:
100       |  30 тг.
200       |  60 тг.
300    |  90 тг.
400    |  120 тг.
500  |  150 тг.
....................
...................
1000 |  300 тг.

Тапсырма№1: Пернетақтадан енгізілген кез келген сандардың ішінен ең
үлкенін табатын программаны құрыңыз.

Тапсырма№2: 1, 3, 5, …, 15 сандары квадраттарының қосындысын есептеу
алгоритмін және бағдарламасын repeat операторын қолдана құру керек.
|program kosyndy; | |
| | |
|var x,y,s:integer; | |
| | |
|begin | |
| | |
|x:=1; s:=0; | |
| | |
|while x<=15 do | |
|begin | |
|y:=sqr(x); | |
| | |
|s:=s+y; | |
| | |
|x:=x+2; | |
|end; | |
|writeln ('s=',s); | |
| | |
|end. | |

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль тілінің параметрлі қайталау операторы FOR
FOR операторын параметрлі цикл операторы деп те аталады, өйткені,
қайталау саны функция аргументі сияқты циклдің параметрі қызметін атқаратын
басқару айнымалысы арқылы беріледі.
FOR операторының екі түрі бар:
FOR <айнымалы>:= to do <оператор>;
FOR <айнымалы>:= downto do <оператор>;
Мұндағы, S1 және  S2 – цикл параметрінің алғашқы және соңғы мәндерін
анықтайтын өрнектер;  for…do – цикл тақырыбын анықтайтын түйінді сөздер;
<оператор>  - цикл тұлғасы.
For – үшін, to – дейін, do – орындау деген мағынаны беретін түйінді
сөздер.
Down – төмен, to – дейін, downto – кері қарай
Мысал: 1 мен 100 аралығындағы сандар қосындысын есептейтін программа
құру.
(for операторын қолдану арқылы)
Program esep3_1;
Var                       {айнымалыларды сипаттау бөлімі}
N, S:Integer;       {х,y  – бүтін сандар }
BEGIN               {программа басы}
S:=0;                                       
|Цикл денесі |

For N:=1 to 100 do  { цикл 100 рет айналады}           
  S:=S + N;              { қосындыны есептеу}
Writeln(‘S=’, S);     { нәтижені экранға шығару }
End.                          { программа соңы}
Программа нәтижесі:
S=__________.
Тапсырма№1: n натурал саны берілген. Есептеу керек:
1*2+2*3*4+. . . .+n(n+1) . . . .2n

Тапсырма№2: a1,a22, a33, . . . ., a1010;

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Тапсырма№1: S=22+23+24+25 есептеу бағдарламасы әзір циклімен жазылған,
дейін цикліне ауыстырып жазуы керек.

program kosyndy;

var x:integer;
s:real;
begin

x:=2; s:=0;

while x<=5 do
begin
s:=s+exp(x*ln(2));

x:=x+1;

end;
writeln ('s=',s);

end.

Тапсырма№2: Онтогенездің негізгі кезеңдерін еске түсіріп , адам
организімін өсуі мен дамуын топтап көрсететін программа құр
.(нәресте, бала-бақша, мектепке дайындық, жасөспірімдік, балғын
жастық,жастық, орта жас, қарттық, ұзақ өмірлі )

Стандартты функциялар және қызметші сөздер
|  |  |
|Жазылуы |Атқаратын қызметі |
|  | |
|ABS(X) |Абсолюттік шама |
|  | |
|SQR(X) |Квадрат |
|  | |
|SQRT(X) |Квадраттық түбірі |
|  | |
|SIN(X) |Синус |
|  | |
|COS(X) |Косинус |
|  | |
|EXP(X) |Экспонента |
|  | |
|LN(X) |Натурал логарифм |
|  | |
|ARCTAN(X) |Арктангенс |
|  | |
|FRAC(X) |Х-тің бөлшек бөлігі |
|  | |
|INT(X) |Х-тің бүтін бөлігі |
|  | |
|CHR(X) |Символды анықтау |
|  | |
|ODD(X) |Х-тің тақ, жұп екендігін анықтау |
|  | |
|ORD(X) |Х-тің реттік нөмірі |
|  | |
|TRUNC(X) |Х-тің бүтін бөлігін шығару |
|  | |
|ROUND(X) |Х-ті бүтін санға дейін дөңгелектеп шығару |
|  | |
|RANDOM(X) |Кездейсоқ сан шығару |
|  | |
|PRED(X) |Х-тің алдыңғы мәні |
|  | |
|SUCC(X) |Х-тің келесі мәні |
|  | |
|INC(X) |Х-тің үлкеюі |
|  | |
|DEC(X) |Х-тің кемуі |
|  | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |

 

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Символдық мәліметтермен жұмыс істеу тәсілдері.
Символдық мәліметтерді өңдеу символдық типті анықтайтын CHAR (
ағылшынның Character – символ деген сөзінен қысқартылып алынған) түйінді
сөі арқылы жүзеге асырылады.

Негізгі ұғымдар: Char – айнымалының мәні жеке символ болатынын
білдіретін тип,

Chr (x) – byte типіндегі х өрнегін символға түрлендіреді, мысалы: Chr
(53)=’5’, chr(73)=’I’;

Ord (ch) – c символын оның byte типіндегі сәйкес кодқа түрлендіреді;
мысалы: ord (‘?’)=63, ord(‘5’)=53;

pred (ch) – ch-тың алдыңғы кодына сәйкес символды береді; мысалы: pred
(‘M’)=’L’;

succ(ch) – ch-String - айнымалының мәні сөз/сөйлем екенін білдіретін
тип, мәндегі символдар саны 256-дан аспауы керек.

Text - мәтіндік тип, файл аттарын белгілеуде қолданылады.

Мысалы: ағылшынның алфавитін экранға шығарып беретін программа құралық.
Program kodtar;          {программаның тақырыбы}
Var c: char;                {с символдық айнымалыны сипаттау}
Begin                          {программаның басы}
         For c:=’a’ to ‘z’ do   {параметрлі цикл операторы}
           Write(c);                 {цикл денесі: с айнымалысын баспаға
шығ.}
End.                                   {соңы}
Мұның нәтижесінде дисплей экранында  abcd….z символдары көрінеді. Ал
алфавитті кері тәртіпте бейнелеу қажет болса, онда  FOR операторының
алғашқы жолын басқаша мынадай түрде жазу керек.
For c:=’z’ downto ‘a’ do
Мысал: Берілген сөзде қанша «а» әрібі бар екенін анықтайтын программа
жазыңыз.

program a_sanau;

uses crt;

var i,n,k: integer;

s: string;

begin

write('tanbalar tizbegin engiz, ');

read(s);

n:=length(s); k:=0;

for i:=1 to n do

if (s[i]='а') or (s[i]='a') then k:=k+1;

writeln('sozdegi kichi "a"-lar sany - ',k);

end.

Тапсырма№1: Берілген жолдағы леп белгілерді нүктемен алмастыратын программа
құрыңыз:

Тапсырма№2: Пернетақтадан жолға сөз енгіз және сол сөздің ұзындығын
анықтайтын программа құрыңыз:

Үйге тапсырма: Енгізілген жолда «*» символының санын анықтайтын программа
құрыңыз.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Паскаль тілінде мәтіндік ақпаратты өңдеу
Оның айнымалы бөлімінде сипатталуы:
Var
<айнымалы аты, ...>; string [жолдың ұзындығы];
Мысал:
Var
     Tex1 : string[29];
     Atj : string[40];
     Atau : string[200];
     A : string;
Салыстыру амалдары, олар: +, <>, >, >=, <, <= белгілерімен белгіленеді.
Сөз тіркестерін салыстыру олардың символдарының кодтарын солдан оңға қарай
біртіндеп бір-бірімен салыстыру арқылы жүзеге асырылады. Егер тіркестің
алғашқы символдары бірдей болса, онда қай жолдың символы көп болатын болса,
сол үлкен деп есептеледі. Егер өрнекте біріктіру мен салыстыру амалдары
болса, ең алдымен біріктіру амалы, содан соң салыстыру амалы орындалады.
Сөз тіркесінің салыстыру амалының  нәтижесі логикалық шама болады.
Мысалдар:
          өрнек                             нәтиже      
‘MS-DOS’ < ‘MS-Dos’            true
‘program’ <  ‘PROGRAM’      true
‘SAM’ = ‘SAM’                       true
‘SAM’ > ‘SAM’                       true
‘BBB’ < ‘BB’                           false
‘TAM1’ > ‘TAM2’                   false
‘100’ <  ‘110’                           true    
Мәтін ұзындығын анықтайтын операциясы – LENGTH (x).
Length (‘ABCD’) = 4.     Length (‘a f 5 1’) = 7.
 Copy (St, Poz,N) – St сөз тіркесінің Poz нөмірлік символынан бастап
қатар тұрған N символ көшіріліп алынады.  St – тіркестік айнымалы, Poz, N –
бүтін сандар. Егер сөз тіркесі ұзындығынан N артық болса, нәтиже бос символ
болады.
Concat(s1, s2,…,sn) – жақша ішіндегі тіркестік айнымалылар мәндерін
орналасқан орындары бойынша біріктіреді.
Upcase(ch) – латын алфавитінің кіші әріптерін сәйкесінше бас әріптерге
ауыстырады.
Delete(S,Poz,N) – S сөз тіркесі символдарының Poz нөмірінен бастап, N
символды өшіреді де нәтижені қайта S мәні ретінде жазады, мұнда  Poz<255.
Insert(S1,S2,Poz) – S1 сөз тіркесін S2 тіркесінің Poz нөмірінен бастап
кірістіріп орналастырады да, нәтижені  S2 мәні ретінде жазады.
Str(I,S) – I санын сиволдар тіркесіне ауыстырады да, нәтижені S мәні
ретінде жазады.  I атауынан кейін шығару пішімін ( I:2) көрсетуге болады.
Val(S,I,god) – S сөз тіркесі ретінде берілген сандық мәнді бүтін немесе 
нақты санға ауыстырады да, нәтижені I айнымалысының мәні ретінде жазады. 
God – бүтін типтегі айнымалы, егер түрлендіру кезінде қате болмаса,  сod =
0 – нәтиже дұрыс, ал cod <> 0 болса, онда нәтиже қате, оның мәні алғашқы
қате кеткен орын нөмірін көрсететін санға тең болады да, мұндайда I – дің
мәні анықталмаған болып саналады.
Мысал: «Студент» сөзі берілген. Стандартты тіркестік процедуралар мен
функцияларды пайдаланып, төмендегі тапсырмаларды орындау керек:
1)    сөздің ұзындығын табу;
2)    сөзге «пін» жалғауын жалғау;
3)    сөзден «ден» үзіндісін кесіп алу;
4)    сөзден «ент» үзіндісін алып тастау;
5)    сөз алдына «Мен» тұрақтысын кіргізу;
6)    сөз ішіндегі «е» әрпінің орналасу нөмірін табу:
program student;
var
     a1: string [7];   a2: string [3];
     a3: string [10]; a4: char;
     b1,b6:integer;   b2: string [10];
     b3: string [3];    b4: string [4];
     b5: string [11];
begin
         writeln;
         a1:=’студент’;      a2:=’пін’;
         a3:=’Мен’;            a4:=’е’;
         b1:=length(a1);              {ұзындығын анықтау b1=7}
         b2:=concat(a1,a2);          { a1 және a2 –ні қосу}
b3:=copy(a1,4,3);          {а1 тіркесінің 4-ші позицисынан 3 символды
бөліп алу}
      b4:=copy(a1,5,3);        { а1 тіркесінің 5-ші позицисынан 3 символды
бөліп алу } 
         b5:=concat(a3,a1);            { a3 және a1 –діі қосу }
         b6:=pos(a4,a1);                 {5}
write(‘сөз ұзындығы:’,b1,’’:2,b2,’’:2,b3,’’:2,b4);
writeln(b5,’’:2, b6);
end.  
Тапсырма №1. Кез келген сөзді пернетақтадан енгізіп, оның ұзындығын
анықтайтын программа құрыңдар.  Компьютерде орындап, нәтижені көрсет.

Тапсырма №2: Енгізілген жолда «*» символ санын анықтайтын программада
қажетті функцияны енгізіп, программаны аяқтаңыз.
Program esep2;
Uses crt;
Var k,tz:string [100];
S,I,n: integer;
Begin clrsscr;
Write (‘jol engiz:’); readln(tz);
N:length (tz);
Writeln(‘n=’,n);
……………………………………………..
…………………………………………..
…………………………………………….
……………………………………………
………………………………………………..
End.
Қажетті функциялар: Writeln (‘S=’,S), k:=copy (tz,i,1), S:=0, if k=’*’
then s:=S+1, for i:=1 to n do begin, end.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Айнымалы типтері. Мәліметтердің шектеулі типтері.

Негізгі ұғымдар: Қабылдай алатын мәндерінің реттелген тізімі арқылы
берілген тип саналатын тип деп аталады.

Тапсырма№1: Сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Айнымалы типтердің стандартты типтерден басқа қанда түрлері бар?

2. Шектеулі типтердің мәндеріне қандай талап қойылады?

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Жиымдар. Бір өлшемді жиым элементтерімен жұмыс.

Негізгі ұғымдар: Жиым-бұл бір атаумен (жиым идентификаторы) белгіленіп
біріктірілген біртекті элементтер жиыны. Жиымды құрайтын әрбір мән оның
элементі деп аталады.

Жиымдардың негізгі параметрлеріне  оның   типі
(сандық,символдық,логикалық), өлшемі (бірөлшемді,екіөлшемді т.с.с) және
көлемі (жиымдардың әрбір өлшемдегі элементтерінің  саны) жатады.

Есіңе сақта: Паскаль тілінде жиымды (массивті) программада қолдану үшін
алдымен оларды міндетті түрде арнаулы array of (ағылшын тілінен аударғанда
массив) операторы арқылы сипаттап жазу керек.
Оның жазылу пішімі:
type <тип аты> = array[<индекс типі>] of  <элемент типі>;
var <идентификатор, ...> : <тип аты>;

Мысал 1: 13 бүтін саннан тұратын тізбектің арифметикалық ортасын табатын
программа құралық.
PROGRAM ORTA;
Var
X:array [1..13] of integer;     {массивті сипаттау}
I:integer;
S:real;
Begin
        S:=0;
        Writeln(‘бос орын арқылы 13 сан енгізіңдер:’);
For i:=1 to 13 do         
Begin
         Read(x[i]);          {массив элементтерін енгізу}     
         S:=s=x[i];           {массив эл-нің қосындысын есептеу} 
 End;
S:=s/13;                       {арифметикалық ортасын есептеу}
Writeln(‘s=’,s:8:4);     {нәтижені баспаға шығару}
End.
Тапсырма№1:А массиві берілген. А массивінің элементтерінің қосындысын
есептейтін программа құрыңыз:

Тапсырма№2: Бірөлшемді 5 элементтен тұратын А массиві берілген. А
массивінің әрбір элементін 2 –ге көбейткенге тең В массивін алыңыз.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Екіөлшемді жиым элементтерімен жұмыс.

Егер жиым атауында бір ғана индекс болса, онда ол жиымды бірөлшемді,
ал екі индекс болса – екіөлшемді және т.с.с n индекс болса, n - өлшемді
жиым дейді. Бірөлшемді жиым вектор элементтері, ал екіөлшемді жиым матрица
болып табылады.

Типтер бөлігінде екіөлшемді жиым былай есептеледі:
Type atau = array [1..n, 1..m] of <элементтер типі>;
Var a,b: atau;
Екіөлшемді жиымды көбінесе айнымалы бөлігінде былай сипаттау жиі
қолданылады:
Var
     B: array [1..n, 1..m] of <элементтер типі>;

Мысал 1: Екіөлшемді а және b матрицаларының қосындысы болып табылатын s
матрицасын табу керек.
Program kosu;
Var
     A,b,s:array[1..3, 1..3] of real; {a,b және s матрицаларын сипаттау}
     i,j:integer;
begin
writeln(‘а жиымы элементтерін босорын арқылы енгізіңдер:’);
for i:=1 to 3 do
for j:=1 to 3 do read(a[i,j]);         {а матрицасын енгізу}
writeln;
writeln(‘b жиымы элементтерін босорын арқылы енгізіңдер:’);
for i:=1 to 3 do
for j:=1 to 3 do  begin
read(b[i,j]);                          {b матрицасын енгізу}
s[I,j]:=a[I,j] + b[I,j];                        {а және b матрицасына
қосып, s матрицасына меншіктеу} 
end;
writeln(‘қосынды жиымның элементтері:’);
for i:=1 to 3 do  begin
      for j:=1 to 3 do write(s[I,j]); {жаңа құрылған матрицасының элем-рін
баспаға шығару}
writeln;
end;
end.
Мысал 2: Өлшемі 4 х 4 нақты сандардан тұратын матрица берілген.
Матрицаның ең кіші элементін табатын программа құралық.
Program matrissa;
Const n=4;
Var
     A:array [1..n, 1..n] of real;      {а матрицасын сипаттау}
     Min,res:real;
     I,j,k1,k2:integer;
Begin
Writeln(‘Матрица элементтерін босорын арқылы енгізіңдер:’);
For i:=1 to n do
Begin
     For j:=1 to n do read(a[I,j]);       {А матрицасын енгізу}
     Writeln;
End;
Min:=a[1,1];                {1-ші элементті ең кіші деп сақтап қоямыз}
k1:=1; k2:=1;              {1-ші элементтің индекстерін сақтап қою}
For i:=1 to n do
   For j:=1 to n do   begin
If  min>a[I,j] then begin       {ең кіші элементті анықтау шарты}
Min:=a[I,j];                          {егер ағымдық эл.кіші болса,min-ді
ауыстырамыз }
K1:=I; k2:=j;                        {сәйкесінше, индекстеріде ауысады}
End;
End;
Writeln(‘ең кіші элемент=’, min:6:2,’, ол’, k1:2,’- жолда және’,k2:2,’-
бағанада орналасқан’);           {минимальды эл.баспаға шығару}
End.
Тапсырма№1: 5элементтен тұратын А және В массивтері берілген.а және В
массивтерінің қосындысынан тұратын С массивінің көбейтіндісінен тұратын Д
массивін анықтайтын программа құрыңыз..

Тапсырма№2: Бірөлшемді А(10) жиымындағы теріс элементтердің ең үлкенін
табатын программа құрыңыз.

Үйге тапсырма: Екіөлшемді А(4,4) жиымының үшінші және бірінші жолдардың
орнын ауыстыратын программа құрыңыз.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________
Көпөлшемді жиымдар.

Көпөлшемді жиымдармен жұмыс атқарғанда бір цикл операторының ішінде бірнеше
цикл операторлары болуы мүмкін. Мысалы, жиым екіөлшемді болса, онда
қайталау екі рет, ал үшөлшемді болса, қайталау үш рет және т.с.с
орындалады.Демек, жиым элементтерін енгізу немесе экранға шығару үшін цикл
операторларын мына түрде пайдалануға болады:

For I :=1 to n do

For j:=1 to m do

Read ( B[I,j] );

немесе экранға мәлімет шығару үшін:

for i:=1 to n do

begin

writeln;

for j:=1 to m do

write (B [ I, j ] :8:3 );

end.

Мысал: Берілген кестені пайдаланып, бес пән бойынша қай топтың орташа
бағасы жоғары екенін және оның шамасын анықтайтын программа құру керек.

Program baga;

Const n=5; m=3;

Var k,I,j:integer;

S:real;

B:array [1. . n, 1. . m] of real;

A: array [1. . m] of real;

Begin

S:=0;

Writeln (‘Жиым элементтерін бос орын арқылы енгізіңдер:’);

For i:=1 to n do

For j:=1 to m do read ( b[I,j] ); {жиым элементтерін енгізу}

For j:=1 to m do

Begin

For i:=1 to n do s:=s+b [I,j]; {Баған элементтерін қосу}

A[j]:=s/n; s:=0;

Write (‘’:4, a[j] : 4 : 2);

End;

K:=1; s:=a[1];

For j:=2 to m do

If a[j]>s then

Begin

S:=a[j]; k:=j;

End; writeln;

Writeln (‘’:4:k,’- топтың бағасы жоғары, ол ‘,s:4:2, - ге тең’ );

End.

Тапсырма№1: Төмендегі берілген программаны толықтырып жаз.

Program esep1;

Var (; integer;

A: array (1…7) of integer;

Begin

For i:=1 to 7 do readln4(a(i));

For i:=1 to 7do begin

A(i):=a(i)+6

Writeln (‘a(i)=’, a(i) );

End.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Көмекші программалар туралы жалпы түсінік. Стандартты кітапханалық
модульдер.

Негізгі ұғымдар: Адамның түсінуіне мен қабылдауына ыңғайлы тәсілдер жиынын
құрылымдық программалау деп атайды. Әрбір программа бөліктері бір-бірімен
тығыз логикалық байланыста болады, оның бір жерінен екінші бір жеріне
«секіру» болмауы тиіс. Кез келген программа шектеулі стандартты логикалық
құрылымдардан құралады.

Негізгі ұғымдар: Белгілі бір ат қойылып, жеке программа түрінде бөлек
жазылған, керек кезінде оны қайталап пайдаланып отыруға болатын негізгі
программаның арнайы бөлігін көмекші программа деп атайды.

Белгілі бір әрекеттерді орындау мақсатыннда алдын ала бекітілген аты
бойынша шақырылып орындалатын программаның тәуелсіз бөлігі процедура деп
аталады.

Жұмысының нәтижесі бір ғана мән болатын процедура функция деп аталады.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Тапсырма№1: Берілген жолдағы сұрау белгілерді үтірмен алмастыратын
программаны құрыңыз.

Тапсырма№2: Төмендегі берілген программаны толықтырып жаз:
Program esep2;
Var I,k: integer;
A: array (1…10) of integer;
B :array (1…10) of integer;
Begin
For i:=1 to do
Read ln(a[i]);
B[i]:= (1-a[i])/(1+n);
Writeln (‘B[i]=’B[i]);
End; end.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Бейстандарт функциялар мен процедуралар

Негізгі ұғымдар: Белгілі бір әрекеттерді орындау мақсатында алдын ала
бекітілген аты бойынша шақырылып орындалатын программаның тәуелсіз бөлігі
процедура деп аталады. Жұмысының нәтижесі бір ғана мән болатын процедура
функция деп аталады.

Есте сақта: Жазылу пішімдері:

|Процедура |Функция |
| procedure <аты>; |function <аты>; <нәтиже аты>; |
|const……………………………; |const………………..; |
|type ……………………………; |type…………………; |
|var ……………………………...; |var…………………..; |
|begin |begin |
|<операторлар> |<операторлар> |
|end; |end; |

Негізгі ұғымдар: Параметр деп қолданылу аймағында белгілі бір мән
меншіктелетін айнымалыны айтады.
Көмекші программа тақырыбында жазылатын параметрлер формальды деп аталады.
Қосалқы программа ішінде нақтылы параметрлердің орнына нақты түрде
қойылатын мәндер немесе өрнектер нақтылы параметрлер болып табылады.
Мысал: Кез келген екі санның үлкенін анықтайтын, maxi функциясын
пайдаланып, берілген төрт санның үлкенін анықтайтын программа құру қажет.
Program maxmax;
Var
      A,b,c,d,e,f, m1,m2,m3 : real;
Function maxi(a,b:real):real;             {функцияны сипаттау}
                                {функция денесі}
Begin                                                        {функцияның
басы}                
         If a>b then maxi:=a else maxi:=b; {екі санның үлкенін анықтау}
End;                                                      {функция соңы}
BEGIN                                                 {программа басы}
            Write(‘4 сан енгізіңдер:’);
             Readln(c,d,e,f);
m1:=maxi(c,d);                               {функцияны шақыру}
m2:=maxi(e,f);                               {функцияны шақыру}
m3:=maxi(m1,m2);                       {функцияны шақыру}
writeln(‘максималды сан=’, m3:5:3);
end.                                    {программа соңы}
Осы мысалды процедураны пайдаланып, шығарып көрелік.
Program maxmax;
Var
      z,a,b,c,d,e,f, m1,m2,m3 : real;
Procedure  maxi(a,b:real; var z:real); {процедураны сипаттау}
                                {процедура денесі}
Begin                                            {процедура басы}
         If a>b then z:=a else z:=b; {екі санның үлкенін анықтау}    
End;                                             {процедура соңы}
BEGIN                                       {программа басы}
            Write(‘4 сан енгізіңдер:’);
             Readln(c,d,e,f);
maxi(c,d,m1);               {процедураны шақыру}
maxi(e,f,m2);                {процедураны шақыру}
     maxi(m1,m2,m3);          {процедураны шақыру}
writeln(‘максималды сан=’, m3:5:3);
end.                                {программа соңы}
Тапсырма№1: Екі санның көбейтіндісін есептейтін программаны процедура мен
функция түрінде құрастыр:

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Графикалық режимге көшу адаптерлері. CRT модуліндегі адаптерлердің мәтіндік
мүмкіндіктері.

Негізгі ұғымдар: Бейнемонитор немесе дисплей – мәтін және графикалық
бейнелер шығарылатын құрылғы, ол электрондық сәулелік түтікшеден немесе
сұйық кристалды тақтадан тұрады.

Экранның басқарылатын ең кіші элементі – пиксель ( pixel – нүкте ).

Бейнеадаптер - экранды басқару блогы, оны дисплей адаптері немесе адаптер
деп атайды.

Негізгі ұғымдар: Драйверлер деп – дербес компьютерлердің техникалық
құрылғыларын басқаратын арнайы программаларды айтады.

|Uses Graph |Кітапханадағы процедуралар мен |
| |функцияларды қолдану үшін |
|Crt |Электрондық сәулелік түтікше контроллері |
|Detect |Дисплей типін көрсетпеу үшін |
|Gol |Орналасу жолын көрсетеді |
|Driver Var |Графикалық адаптердің типі |
|Mode Var |Графикалық адаптердің жұмыс режимі |
|CloseGraph |Графикалық режимдер алынып тасталады, |
| |бейнелер буфері босатылады |
|Get Graph Mode |Графикалық драйвердің ағымдағы режимінің |
| |мәнін береді |
|Set Graph Mode |Графикалық режим орнатады да, экранды |
| |тазартады |
|Mode |Мәтіндік режім коды |
|Color |Түс нөмірі |
|TextBackground |Экранның түсін өзгерту үшін |
|GotoXY (X,Y:byte) |Курсорды координаталары Х, У болып |
| |келетін экран нүктесіне көшіреді |
|Window (X1, Y1, X2, Y2: Byte) |Экранда терезе құру процедурасы |
| | |

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Графикалық процедуралар мен функциялар. Графикалық объектілерді құру
процедуралары.

Қазіргі компьютерлерде символдардан бөлек әртүрлі суреттер, графиктер
салуға болады. Ол үшін Турбо Паскаль тілінде әртүрлі графикалық
процедуралар пайдаланылады.

Мысалы: for i:=1 to 60 do PutPixel (I,1,Red); операторы бірінші қатарға
60 қызыл нүктеден тұратын сызық салады.

Мысал:
Program tortbyrish;                 {программа тақырыбы}
Uses graph;                             { graph  модулін іске қосу} 
Var  d,m:integer;                     { d және m бүтін айнымалыларын
сипаттау}
Begin                                      {басы}
D:=detect; initgraph(d,m,’’);   {графикалық режимді инициализациялау}
Setbkcolor(1);                          {фон түсін орнату}
Rectangle(150,150,300,320);   {тіктөртбұрыш сызу}
Setfillstyle(8,6);                       {бояу стилін орнату}
Floodfill(160,200,15);             { ішін бояу }
Setfillstyle(1,3);                      {бояу стилін орнату}
Bar(350,150,500,320);            {төртбұрыш сызу} 
Readln;                            
Closegraph;                            {графикалық режимді жабу}
End.                                       {соңы}
Программа нәтижесінде әр түрлі стильмен сызылған 2 төртбұрыш экранда
пайда болады.

Мысал: Program esep;
uses graph, crt;
var d, r : integer;
begin
d := detect; initgraph (d, r , ‘ ‘);
line (0,100,160,100); line ( 80,45,80, 155);
Ellipse ( 80,100,180, 90, 40, 45);
OuttextXY ( 30, 180, ‘ XR < YR Эллипс секторы ‘) ;
Line (190, 100, 410, 100); line ( 300, 55, 300, 145);
Ellipse ( 300, 100, 0, 359, 100, 20 );
OuttextXY ( 250, 180,, ‘XR>YR Эллипс ‘);
Тапсырма№1: Берілген суретті салуға жазылған программаның қатесін тауып,
толықтырып жаз:

Uses Graph,crt;
Var GraphDriver;
Graphmode: integer;
Begin clrscr;
GraphDriver:=0;
InitGraph (GraphDriver,Graphmode, ‘ ‘);
If GraphResult <>0 then
Begin writeln; writeln; Halt;
Setcolor(1); Setcolor (15);
Line (250,50,475,200); Line (200,50,25,300);
Setcolor(3); Circle (250,200,100);
Srtfillstyle(1,3); Floocfill (250,200,3);
Readln; gloseckapke; end.

Тапсырма№2: Бағдаршам салу программасын құрыңыз:

Үйге тапсырма:
Тапсырма№1: Саңырауқұлақ салу программасын құр.

Тапсырма№2: Сағат салу программасын құр.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Графикалық режимде мәтін жазу процедуралары.

Тапсырма№1: Әр жерде, әр түрлі өлшемде, әр түрлі түсте өз атын шығару
программасын құрыңыз:

Тапсырма№2:

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Компьютерлік желінің негізгі түрлері. Жергілікті желілер. Байланыс
хаттамалары. Желіде жұмыс істеуге арналған жаңа ақпараттық технологиялар

Негізгі ұғымдар: Компьютерлік желі дегеніміз – ресурстарды (дискі, файл,
принтер, коммуникациялық құрылғылар) тиімді пайдалану мақсатында бір-
бірімен байланыстырылған компьютерлер тізбегі.

Жергілікті желі – саны шектеулі компьютерлерді біріктіру үшін қолданылады.

Интернет желісі – бүкіл Жер шары бойынша ақпарат ағынын таратуды
қаматамасыз ететін желілер жиынтығы. Интернет – адамзаттың ақпараттық
технология саласындағы жеткен жетістіктерінің бірі. Интернет – компьютерлік
желілердің ішінде жаппай қолданылатыны болып табылады. Интернеттің ең
қарапайым анықтамасы желілердің желісі деп аталады.

Интернеттің физикалық құрылымын әр түрлі типтегі компьютерлер құрайды.
Олардың ішіндегі тұрақты қосылғандары мен желінің басқа бөліктерімен өзара
ақпарат алмасуға қатысушыларын серверлер деп атайды. Барлық серверлердің
программалық жабдықтары бір-біріне сәйке келмегенімен олардың барлығы
TCP/IP стандартты хаттамасын қолданады. TCP/IP хаттамасы шын мәнінде бір
емес екі хаттама. Біріншісі TCP хаттамасы ақпараттың дестелерге бөлініп,
қайтадан толық құжат болып жинақталуын қамтамасыз етеді. Екінші IP хаттама
– осы дестелердің желі арқылы берілуі мен олардың адресатқа жетуін
басқарады. Сервер қай компьютердің жақын немесе қашық екендігін адрестің
төрт байты бойынша анықтайды, мысалы 198.137.240.100. Адрестің мұндай түрде
жазылуы IP – адрес деп аталады. Мұндай адрес компьютерге ыңғайлы болғанмен,
адам үшін есте сақтауға қиын.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Ауқымды компьютерлік желі. Электронды пошта

Компьютер провайдер мекеменің компьютерімен байланыстырған соң, Интернетке 
нақты түрде қосылу орындалады. Бірақ бүкіләлемдік желіде жұмыс істей
алмаймыз. Интернетте жұмыс істеу үшін қосымша программалар қажет болады.
Бұл программаларды таңдау Интернеттің қандай қызметімен жұмыс
істейтіндігімізге байланысты. Интернетте әр түрлі қызмет көрсету түрі бар. 
Соның бірі –WORLD WIDE WEB қызметі. WORLD WIDE WEB – Интернеттің ең
қарапайым және өте кең тараған қызмет түрі болып табылады. Көбінесе ол тек
WEB деп аталады.

Негізгі ұғым: Электрондық пошта (Electronic mail немесе қысқартылған түрде
E - mail) – бұл компьютерлік желі арқылы хабарлама жөнелту және қабылдау
тәсілі.

|Электрондық пошта |Айырмашылығы |Кәдімгі пошта |
| |Хабар жіберу жылдамдығы | |
| |Желіге қосылған адресаттың| |
| |компьютерінің болуы | |
| |Электронды пошта арқылы | |
| |сәлемдеме (посылка) | |
| |жіберілмейді. | |
| |Ұқсастығы | |
| |Әлем масштабында хабарлар | |
| |жіберіледі | |
| |Адрестік жеткізу жүйесі | |
| |Жіберілген хабарларды бір | |
| |жерге жинау | |

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________

Модельдің түрлері: таңбалық және вербальдық, ақпараттық, компьютерлік және
компьютерлік емес модельдер. Моделдеудің негізгі кезеңдері

Негізгі ұғымдар: Модель дегеніміз  - нақты объектіні, процессті немесе
құбылысты ықшам әрі шағын түрде бейнелеп көрсету.
Модельдеу – объектілерді, процесстерді немесе құбылыстарды зерттеу
мақсатында олардың моделін (макетін) құру.
Модельдерді қасиеттеріне қарай мынадай топтарға жіктейді:
1.     Қолдану аймағы.
2.     Модельде уақыт факторын ескеру.
3.     Білім саласына қарай топтау.
4.     Модельді көрсету тәсіліне қарай топтау.
Қолдану аймағына қарай модель не үшін және қандай мақсатқа қолданылады
деген сұраққа жауап беру мақсатында оқу, тәжірбиелік, ғылыми-техникалық,
ойын, имитациялық тәрізді топтарға жіктеледі.

Сабақтың өтілген күні: ____________________________________
Оқулықтағы №19 есеп
1, 3, 5, …, 15 сандары квадраттарының қосындысын есептеу алгоритмін және
бағдарламасын құру керек. Соңғы шартты циклді пайдаланып жауабын алу керек.
Оқушылар компьютерде өздері орындауы керек.
|program kosyndy; |program kosyndy; |
| | |
|var x,y,s:integer; |var x,y,s:integer; |
| | |
|begin |begin |
| | |
|x:=1; s:=0; |x:=1; s:=0; |
| | |
|while x<=15 do |repeat |
|begin |y:=sqr(x); |
|y:=sqr(x); | |
| |s:=s+y; |
|s:=s+y; | |
| |x:=x+2; |
|x:=x+2; | |
|end; |until x>15; |
|writeln ('s=',s); |writeln ('s=',s); |
| | |
|end. |end. |

x:=x+2; өрнегін inc(x,2) бүтін санды арттыру процедурасымен ауыстыруға
болады.
№21 есеп.
S=22+23+24+25 есептеу бағдарламасы әзір циклімен жазылған, дейін цикліне
ауыстырып жазуы керек.
|program kosyndy; |program kosyndy; |
| | |
|var x:integer; |var x:integer; |
| | |
|s:real; |s:real; |
|begin |begin |
| | |
|x:=2; s:=0; |x:=2; s:=0; |
| | |
|while x<=5 do |repeat |
|begin |s:=s+exp(x*ln(2)); |
|s:=s+exp(x*ln(2)); | |
| |x:=x+1; |
|x:=x+1; | |
| |until x>5; |
|end; |writeln ('s=',s); |
|writeln ('s=',s); | |
| |end. |
|end. | |

Тапсырма: Онтогенездің негізгі кезеңдерін еске түсіріп , адам
организімін өсуі мен дамуын топтап көрсететін программа құр .

Program kezen ;

Var let : integer ;

Begin

Readln (let ) ;

Case let of

0..1 : writeln (’нәресте’);

1..3 : writeln (’балабақша’);

4..6 : writeln (’мектепке дайындық’);

6..12: writeln (’жасөспірімдік’);

13..17 : writeln (’балғын жастық’);

18..44 : writeln (’жастық’);

45..59: writeln (’орта жас’);

60..74 : writeln (’мосқалдық’);

75..89: writeln (’қарттық’);

90..100: writeln (’ұзақ өмірлі’);

end;

Readln;

End.

Мақсат: Берілген тізбектін қатесін тауып, оны дәлелдеу

1. 2х2-5:=у 2. р:=7.3 моd2

3. writeln (’x=’, x:3:6) 4. x:=sin2x+cos(x)

5. м:=завод

6. program esep;

begin

readln (x);

if x < o else y:=2*SQR(x)*x then y:=2+x

writeln (“y=”, y:6:3);

readln ;

end.

Var x, y : real ;

Байқауға бойының биіктігі 180 см-ден кем емес қыздар шақырылды.
Дананың байқаудан өту - өтпеуін анықтаңдар.

Program dana;

Var h: real;

Begin

Readln (h);

If h>= 180 then writeln (‘байқауға қатысады’) else writeln
(‘байқауға қатыспайды ‘);

Readln

End.

program a3;
var n:integer;
begin
write('Бағаны енгіз'); readln(n);
case n of
1: writeln('Жаман');
2: writeln('Қанағаттанғысыз');
3: writeln('Қанағаттанарлық');
4: writeln('Жақсы');
5: writeln('Өте жақсы');
else writeln('Мұндай баға жоқ');
end;
end.
program a1;
var x:char;
begin
write('бағдаршам түсі'); readln(x);
case x of
'к': writeln('тоқта');
'з': writeln('жүр');
'ж': writeln('күт');
end;
end.

-----------------------

-----------------------
Алгоритм жазу
жолдары

Программалау тілдерінде

Графиктік тілде(блок-схема)

Қарапайым алгоритмдік тіл

Табиғи тіл арқылы жазу

Басы

а , с енгізу

y:=a+c

у

соңы

Транслятор

Ассемблер – тек автокод түрінде, яғни ассемблер тілінде жазылған
программаларды ғана машина тіліне аударады.

Компилятор – барлық программа мәтінін толық аударып, бір модуль түріне
келтіреді, компьютер жадына қайта жазып алып, біздің қалауымыз бойынша
орындайды.

Интерпретатор – берілген программаның әрбір жолын жеке-жеке аударып отырып
орындайтын транслятор

Алгоритм командалары

Құрама команда:
Тізбекті, тармақталу, циклдік

Жай командаларға:
Меншіктеу, мәлімет енгізу, және нәтиже алу(мәлімет шығару)

Алгоритм құрылымы

Циклдік алгоритмдер

Тармақталу алгоритмі

Сызықтық немесе тізбекті алгоритм

басы

а,b,x енгізу

t:=ax2+b

Z=t+cost-tgt

x, y

соңы

соңы

x, y

басы

соңы

x:=x+dx

x, y

y:=f(x)

x

x:=x0

x0, xk, dx

x енгізу

басы

Тілдің алфавиті

Цифрлар

0,1,2,. . . . . 9

Әріптер Латын,қазақ,

орыс,т.б.

Арнайы белгілер

Қатынас

>; <; >=; <=; =; <>.

Арифметикалық амалдар: +;-;*;/

div-бүтін бөлу,

mod- қалдықты табу

Логикалық амал белгілері

SHR - биттер (1 мен 0 – дер) тіркесін оңға ығыстыру

SHL – биттер (1 мен 0 – дер ) тіркесін солға ығыстыру

NOT – емес (терістеу немесе жоққа шығару) операциясы

AND – және (логикалық көбейту) операциясы

OR – немесе (логикалық қосу) операциясы

XOR – арифметикалық немесе амалы

Логикалық амалдар

False - жалған

True - ақиқат

Типтер

Күрделі

Қарапайым

Логикалық шама (logical)

Жиымдар (array)

Файлдар (File)

Жазбалар (record)

Жиымдар (set)

Бүтін сан (char)

Бүтін сан (integer)

Нақты сан (real)

Шамаларды сипаттау

Белгілерді

Тұрақтыларды

Label 1-сан, 2-сан, к-сан, 1-атау, 2-атау, n-атау

Айнымалыларды

Const атау1=мәні;

Атау2=мәні; . . . .,

Атау n=мәні;

var айнымалы атауларының тізімі: тип;

Const p=3.14;

E=2.7;

A=’bol’;

Max=1000;

Label 14, 7, 13, san, k7, n, belgi 1;

var af,m,n: integer;

h,sg: real;

d,ch: char;

kd,b: boolean;

Операторлар

Жай

Күрделі

Меншіктеу, шартсыз көшіру, прцедура шақыру

Таңдау

Case

Тармақталу OF

Қайталау

While,Repeat,For

1-operator

1-operator

шарт

оператор

шартm

case шарт of

1-шарт: 1-серия;

2-шарт: 2-серия;

...

n-шарт: n-серия;

else n+1 -серия;

end;

Қайталау операторы

Циклдік оператор

Шартты соңынан тексеретін цикл - Repeat

Шартты алдын ала тексеретін цикл - While

Арифметикалық цикл - For

Мәліметтер

Күрделі

Қарапайым

Айнымалы типтер

(қарапайым)

Шектелген

Саналатын

Файлдар

Жазбалар (записи)

Жиындар (множество)

Жиымдар (массивтер)

Type <тип атауы>=(<алғашқы тұрақты ... соңғы тұрақты >);

Var <идентификатор, ...> : <тип аты>;

Type <тип атауы>=(<1-мән, 2-мән, n-мән >);

Var <идентификатор, ...> : <тип атауы>;

Шектеулі екі тұрақтының типі бірдей

Алғашқы тұрақтының мәні соңғысының мәнінен артық болмауы тиіс.

Real – нақты тип

Index-бүтін тип

Letter-символдық тип

Саналатын тип

Айнымалылар программанфң типтері немесе айнымалылар бөлігінде сипатталуы
тиіс

Шектелген типті пайдалану заңдылықтары

Логикалық құрылымдар

Қайталау – көрсетілген шарттың орындалуына байланысты операторлар тобының
циклде қайталануы

Тармақталу – берілген шарттың орындалуы - орындалмауы бойынша алдын ала
көрсетілген бірнеше мүмкіндіктңғ бірін таңдауды жүзеге асыратын басқару
құрылымы;

Сызықтық құрылым – программадағы операторлардың немесе олардың топтарының
жазылу реттілігімен тізбектеле орындалуы;

Стандартты кітапханалық модульдер

Typbo

Vision

Typbo3

Printer

Overlay

Graph3

Graph

Dos

Crt

System

Қосалқы программалар кітапханасы іске қосылады

Т.П.3.0 нұсқасымен үйлестіру ісін атқарады

Принтерде мәлімет басып шығаруды жылдамдатады

Оверлейлік программаларды ұйымдастыру

Т.П.3.0 пайдалануды қамтамасыз етеді

Түрлі түсті графика элементтерін экранға шығарады

Турбо Паскаль тілінің негізгі модулі

Дисплей мен пернетақтаны басқарады

Әр түрлі функцияларын орындау ісін жүзеге асырады

Бейнебуфер

Электрондық – сәулелік түтікше контроллері

( Crt контроллері )

Бейнеадаптер

Экранды тазалайтын процедуралар

InsLine

DelLine

ClrEol

ClrScr

Курсорды экранның сол жақ бұрышына көшіреді, тек мәтіндік режімде жұмыс
істейді.

Курсордан жол соңына дейінгі символдарды өшіреді

Курсор орналасқан жолдағы символдар түгел өшіріледі де, төмендегі жолдар
бір қатар жоғары көтеріледі

Курсор орналасқан позицияға жаңа жол енгізіледі де, төменгі символдар бір
қатар төмен түседі

Нүкте салу операторы

GetPixel – экран бетіндегі бұрын салынған нүктенің орнын анықтайды

GetPixel ( X, Y: integer) : word;

PutPixel – нүкте процедурасы ( экранның кез келген жеріне нүкте салуға
болады )

PutPixel ( X, Y: integer; color : word);

Түзу сызық салу процедурасы

Line

Lineto

SetColor

LineRel

SetLineStyle

Экранда екі ұшының координаталары бойынша кесінді сызу

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Меңзер тұрған орыннан бастап нүктеге дейін түзу сызық сызу

Lineto ( X, Y: integer);

Сызық салу кезінде оның түсін өзгерту үшін

SetColor ( Color :word);

Ағымдағы нүктеден жаңа нүктеге дейін түзу сызық сызады

LinetRel ( DX, DY: integer);

Сызық қалыңдығы мен стилін орнату

SetLineStyle ( T, P,Th : word);

Көпбұрыш салу процедурасы

SetFillStyle

Color

Floodfill

Bor

Pattern

Bar

Rectangle

Шекара сызығының түсі

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Толтыру стилі, тұрақты немесе нөмір арқылы беріледі

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Объектінің ішін бояйды, толтыру стилі мен түсін көрсетеді

SetFiilStyle ( Pattern, Color : word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Толтыру түсі

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Таңдалған стиль бойынша тұйық фигураның ішін бояйды

Floodfiil ( x, y : integer);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Іші бялған төртбұрыш сызады

Bar ( x1, y1, x2, y2: integer);

Сол жақ жоғарғы, оң жақ төменгі төбелерінің координаталары бойынша
төртбұрыш сызады

Rectangle ( x1, y1, x2, y2: integer);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Доға, шеңбер, эллипс сызу процедуралары

Sector

PieSlice

FiilEllipse

Ellipse

Arc

Circle

Эллипстің боялған секторын сызу

Sector ( x, y : integer; B1, B2, XR, YR : word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Шеңбердің іші боялған секторын сызу

PieSlice ( x, y : integer; B1, B2, R : word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Іші боялған эллипс сызу

FiilEllipse ( x, y : integer; XR, YR: word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Эллипс доғасын сызу

Ellipse( x, y : integer; B1, B2, RX, RY: word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Доға сызу

Arc( x, y : integer; B1, B2, R : word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Шеңбер сызу

Circle ( x, y : integer; r: word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Мәтін жазу процедуралары

SetUserCharSize

SetTextStyle

Outtextxy

Outtext

Берілген орнынан бастап экранға мәтін жолын шығаруға болад

Outtext ( Text : String);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Символдардың өлшемін - енін, биіктігін өзгерту үшін

SetUserCharSize MultX, DivX,MultY, DivY : word);

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

;Шығарылатын мәтіннің стилін орнатады

SetTextStyle ( Font : word ; Direction : word; CharSize : word );

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Осының алдында орнатылған тип арқылы ағымдағы түсте шығарылады

Outtextxy ( x, y : integer; Text : String ;

Line ( X1, Y1, X2, Y2: integer);

Желі

Жергілікті желі

Бір деңгейлі

Клиент-сервер

Компьютерлік желі

Желі топологиясы

Шина

Сақина

Жұлдызша

Internet Mail терезесі

Тақырып жолы

Меню қатары

Құрал-саймандар

Қапшық таңдау тақтасы

Айналдыру жолағымен поштаны қарап шығу

Айналдыру жолағымен хатты қарап шығу