Сөздерді қазақ тіліне аудар

Мазмұны

1. Кіріспе
....................................................................
...........................4

2. Диктант жұмыстарының түрлері
................................................ 5

3. Жаттығу жұмыстарының түрлері
.............................................. 8

4. Тест тапсырмалары ……………………………………….......... 16

5. Қосымша деректер
....................................................................
...... 21

6. Ізденіс – табыс кепілі
........................................………………….. 37

7. Танымдық ойындар - білім кілті
.................................................. 47

8. Әдебиеттер ……………………………………………………........ 55

Кіріспе

«Мұғалімнің айналысатыны - үнемі қозғалып, өзгеріп, өсіп -
өркендейтін тірі адам болғандықтан, біркелкі әдістен табан алмай шектеліп
қалуға болмайды... Сабақ беру - жәй үйреншікті шеберлік емес, ол – үнемі
жаңадан жаңаны табатын өнер», - деп тәлімгер – ғалым Ж.Аймауытов атап
көрсеткендей пәннің пәрменділігін арттыруда деңгейлік тапсырмалардың рөлі
зор. Деңгейлік тапсырмалармен жұмыс істеу - әр оқушымен даралап, саралап
жұмыс істеу деген сөз, яғни әр оқушының жеке басын құрметтей отырып білім
беру - қазіргі оқытудың негізгі талабы.
В.П.Беспалько бұл мүмкіндік деңгейлерді төртке бөледі. Бірінші деңгей
– міндетті; Екінші деңгей – алгоритмдік; Үшінші деңгей – эвристикалық;
Төртінші деңгей – шығармашылық.
Бірінші деңгей тапсырмалары білімнің ең төменгі шегі, мемлекеттік
стандарт талабына сәйкес диктант түрлері мен тест жұмыстары .
Екінші деңгейдегі тапсырмаларда сынып бағдарламасына сай
лингвистикалық тапсырманың, жаттығу жұмыстарының және сабаққа қосымша
пайдалануға арналған мәтін түрлері ұсынылады.
Үшінші деңгейде оқушыларға шығармашылық жұмыспен айналысуға түрлі
ребустар, сөзжұмбақтар, анаграммалар және грамматикалық ойындар беріледі.
Төртінші деңгей дарынды, ізденімпаз, қабілеті жоғары талапты
балаларға арнап құрастыруға үлгі ретінде мәтін, ертегі, өлең шумақтары
беріледі. Шығармашылық деңгей үшін ой толғау, сырласу хат т.б жұмыс
түрлерін жазу жиі тапсырылуы тиіс.
Бұл дидактикалық жұмыстың мақсаты – оқушының әр түрлі тапсырмалар
арқылы өз ойын еркін және сенімді жеткізуге үйрету, білім деңгейін
тереңдету, шығармашылық жұмыс істеуге баулу және коммуникативтік тәсіл
арқылы оқушының алған білімдерін өмірде қолдана білуге дағдыландыру.
Дидактикалық жинақта берілген тапсырмалар жоғарыда айтылған төрт
деңгейге сай жинақталған.
Сонымен қатар ҚР жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарты
талаптарына сай оқу материалдары жергілікті тілдік ортаға сай өлкетану
материалдарымен толықтырылатын болса, осыған негізделе отырып, Батыс
Қазақстан өлкесінің танымал тұлғалары жөніндегі деректермен толықтырылған.
Қазаіргі таңда оқушыларды салауатты өмір салтына тәрбиелеуге де аса
мән беріп келеміз. Сол бағыттағы материалдар шоғыры да кірістірілді, атап
айтсақ, оқушылардың спортқа қызығушылыған арттыратын Орал қаласындағы
алғашқы спорт ойындарының шығу тарихы, алғашқы жүлдегерлер т.б.
Өзіндік «Мен-і» бар жеке тұлғаны қалыптастыруға бағыталған түрлі
материалдар осы жинақта қамтылған.

1. Диктант жұмыстарының түрлері

Шығармашылық диктант

Б...рінш...ден, спорт-үлкен ...нер ғана ем..с, әрб...р адам үшін
...лкен емтих...н да.
Спортш...ның м...ндет...-хал...қарал...қ ой...ндард... ж...ң...ске
ж..ту.

➢ 1.Жоғалған әріптерді тап.
2.Спортшы сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Шығармашылық диктант

Қалың бұтаның арасында бір қоян жатыр еді. Сабырдың иті бұтаға қарай
жүгірді. Қоян қаша жөнелді.

➢ Жуан сөздердің астын сыз.

Терме диктант

Балам,балам, жақсы бол,
Міне, сенің мектебің.
Сабағыңа зейін сал,
Ақылды бол, тентегім.
(Қ.Аманжолов)

Шығармашылық диктант

Жаңб...р түрл... ж...птерден,
Шәл... тоқи бастады.
Аулақ шығып аулад..н,
Кепт..р..лг...н ...л...пт...
Жауабы: (Кемпірқосақ)

➢ Жоғалған әріптерді тап.

Шығармашылық диктант
Балғамен ... қақ.
Арамен ... арала.
Балтамен... шап.
Қысқышпен ... суыр.
Сүргімен ... сүргіле.
Керекті сөздер: ағаш, тақтай, шеге.

Бақылау диктанты

Күш атасы – Қажымұқан

Қажымұқан Мұңайтпасов - әлемге танымал болған тұңғыш қазақ
балуаны.Ол өзінің спорттық жолын Петербургте бастады. Қажымұқан Франция,
Германия, Бельгия, Түркия, Америка сияқты ірі мемлекеттерде өткен
белдесулерде жеңіске жетті. Ол барлығы 26 мемлекетте болды. Осы сындарда
Қажымұқан 48 алтын, күміс және қола медальдарға ие болды.
1927 жылы оған «Қазақ даласының батыры» атағы берілді.
(53 сөз)

➢ 1.Қажымұқан кім ?
2. Мәтіннен сан есімдерді тап.
3. Балуан сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Сөздік диктанты
(Тыйым сөздер)

1. Асты үрлеме, асты жамандама.
2. Тамағыңды сораптап ішпе.
3. Қолыңды төбеңе, желкеңе қойма.
4. Өтірік күлме, өтірік ауырма, өтірік сөйлеме.
5. Ішегіңді тартпа, табаныңды тартпа.

Бақылау диктанты
Алтын адам

Алтын адам жатқан Есік обасынан біздің заманымыздан бұрынғы V-VI
ғасырларға тән 4 мыңнан артық бұйым табылыпты. Соның ішіндегі күміс
зереннің сыртқы бетіне екі қатар етіп жазылған жазуларды ғалымдар осы
уақытқа дейін ғылымға белгісіз таңбалар деп жориды. Қалай болғанда да, бұл-
бұдан екі-екі жарым мың жыл бұрын осы өңірді мекендеген адамдардың жазу
таңбаларын жасап, пайдалана білгенінің куәсі. Алтын киімді адам және оның
қабірінен табылған заттар дүниежүзілік маңызы бар аса зор жаңалық болып
табылады. (51 сөз)

➢ 1.Көмекші есімдерді табыңдар.
2.Мәтіннен есімшелерді табыңдар.

Бақылау диктанты
Мектеп

Қыркүйек айы жақындап қалды. Мектептегі жөндеу жұмыстары аяқталып,
оқушыларды таза сыныптар, сырланған есіктер, терезе, парта, тақталар күтіп
тұрғандай. Жаз бойы дем алып тыныққан оқушылар көтеріңкі көңілмен
мектептеріне сағынышпен оралады. Мен өзімнің Абай даңғылы бойында тұрған
төрт қабатты мектебімді өте жақсы көремін. Біздің мектеп өте әдемі, биік.
Мектепте компьютер сыныптары бар. Мектепте өте білімді мұғалімдер сабақ
береді. Мектептің үлкен спорт залы бар. Ол еш уақытта бос болмайды.
(70 сөз)

➢ 1 сөйлемге фонетикалық талдау жаса.

Сөздік диктанты

1. Көру диктанты
Жабырқаған. Қайғы. Құрбы. Ажар. Тәңірінің.

2. Есту диктанты. Фразеологизм.

«Сырдың суы сирағынан келмейді», «Екі кеменің құйрығын ұстаған суға
кетеді», «Тайға таңба басқандай», «Айы оңынан туды», «Қолы ашық кісі»,
«Қолы тар кісі».

3. Жұмбақтар

Отынсыз, сусыз піскен ас,
Адамның бәрі ішкен ас.
(Ана сүті)
Таппайтын тағат,
Тығулы сағат
(Жүрек)
Есігін ашсаң,
Сайраған бұлбұл.
Есігін жапсаң,
Қамалған дүлдүл.
(Тіл)
Ғаламның шырағы не?
Адамның шырағы не?
(Күн мен білім)

4. Жаңылтпаштар

Іске іскер,
Істі іскер істер.

Көк тырна, көп тырна,
Тыраулап көп тұрма.

Әсел әсем бе, Әсем әсем бе,
Әсем әсем бе, Әсел әсем бе?

Бақылау диктанты

Алтыбақан

Алтыбақан - қазақтың даңқты ұлттық ойыны. Той-томалақ, ойынның бәрінде
болады. Алтыбақан ұзын алты сырықтан мосы сияқты жасалады. Арқан керіледі.
Бір жағына қыз, екінші жағына жігіт отырады да, екі жақты екі кісі
тербетеді. Қыз бен жігіт тербеліп, ән шырқайды. Бұл ойынға жастар жақсы
киініп келеді. Қыздар желбірлі ақ көйлек, қынай бел қызыл камзол, үкілі
тақия, жігіттер жағы құндыз бөрік, етек-жеңі, балағы оюланған бешпет-шалбар
киеді.
Алтыбақан - әрі дене тәрбиесі, әрі көркемөнер мектебі. (72 сөз)
(«Қазақтың салт-дәстүрлері» кітабынан)

5. Жаттығу жұмыстарының түрлері

Жоғалған әріптерді тап
Б...з к...ршілерімізбен тату – тәтті тұрам...з. К...рш...лер...м...з
жақс... к...с...лер. Олар бізге үнем... к...мектесед.... Мен күнде аулада
к...рші балалармен ойнайм...н.
...жем бесік тербетіп,
Әлди әнін салады.
...лди сәби ержетіп,
Әже еңбегі жанады. (Ә)

Сөйлемді аяқта

Екі дос көшеде.... Алыстан бірнеше аттылар .... Қар жауып..... Мен
сабақ оқып..... Мамам дүкеннен нан сатып.... Ол шелекті сұрап.... Қымыз –
ерекше дәмді, құнарлы, адамның жан сарайын ашып, тәбетін шақыратын хош
иісті өте пайдалы жылқы сүтінен алынған .. ..

Берілген етістіктерді болымсыз етістікке айналдыр

Сен мектепке бар...
Сен дәптерге жаз...
Тақтаға шық...
Тақтаны сүрт...
Ертең мектепке кел..

Жалғасын тап
Досы көпті жау...
Ақылы көпті дау...

Сөздерді буынға бөліп жаз

Оқы, жазды, көрді, боламын, тиеді, жұқпаған, айтпасын, жасады.

Ойлан, тап !

Орманнан, жалпақ даладан,
Бал іздеп бір аң жортады.
Кіп-кішкене арадан,
Үп-үлкен боп қорқады. Бұл не? (Аю)

Жауабын тап

Он алтыға он алты қосса, қанша? Жиырма сегізді екіге бөлсе, қанша?
Жетіні беске көбейтсе, неше? Он төрт мыңды екіге бөлсе, қанша? Он бес
мыңнан жеті мыңды алса, қанша?

Сөйлемді толықтыр

Әсел - ... . Ол балаларды оқытады. Сәкен - ... . Ол автобус
жүргізеді. Серік - .... . Ол мал бағады. Әсем - ... . Ол кітап жазады.
Айнұр - ... . Ол ақша санай алады. Роза - ... . Ол шашыңызды сәндеп бере
алады. Данияр - .... Ол балық аулайды.

Дыбыстар әлеміне саяхат

|дыбыстар |жуан |жіңішке |ашық |қысаң |еріндік |езулік |

А
Ә
Ұ
Ү
Ы

Спорт – үлкен де күрделі өнер

Спорт - үлкен де күрделі өнер. Барлық жаныңмен
берілсең ғана оның асқар биігіне шыға аласың. Сол
биікке шығар жолда не кездеспейді дейсің?! Сәтсіздікке
күйреме, қайта жігеріңді жанып жаңа күшпен биікке
ұмтыл.
Табыс келсе тасыма, келесі жолы бәсекенің мұнан
да қиын болатынын түсін.

Тапсырма:
1. Есіңе сақта.
2. Сәтсіздік, жігер, күш, бәсеке сөздерінің аудармасын тап.
3. Спорт - ... (ойды жалғастыр)
Открой, встретиться, ложись, уходи, поздоровайся, подожди, доберись,
порежь, разбросай, развяжи, расскажи, дави

➢ 1.Сөздерді қазақ тіліне аудар .
2.Етістіктерді қатыстырып сөйлем құра.

Ала жіптен аттама
Сұғанақты ақтама,
Сумақайды жақтама.
Жерде жатқан біреудің
Ала жібін аттама.
Олжа ғой деп жүгірме,
Қиын болар түбінде.
Бүлінгеннің жұртынан
Бүлдіргі алып бүлінбе.

➢ 1.Болымсыз етістіктерді теріп жаз.
2. Сұғанақ, сумақай, бүлінген сөздерін аудар.
3. Өлеңнің қандай тәрбиелік мәні бар ?

Синонимдік қатар құра
Әдемі,...
Жылдам,...
Ынтымақ,...
Жасөспірім, ...
Шапшаң, ...

➢ 1.Берілген сөздерден синонимдік қатар құра.
2. Аудармасын тап.

Дара етістіктерден күрделі етістіктер жаса

Еріді, жылады, күресті, оқыды, келді, жаттықты, жүгірді, айналдырды,
бар, дайындал, қатыс, кел, шомыл, түс, ал, жарат, шық, тұр, қара.

➢ 1.Күрделі етістіктерді қатыстырып сөйлем құра.
2.Болымсыз етістіктерге айналдыр.

Жаңылмай айт, жаңылма

Шын жүйрік торы ала ма, қара ала ма?
Қара аланы босқа сен қаралама!
Бермеймін қара аланы торы алаңа,
Торы алаң оған таяу бара ала ма?
Қара аланы босқа сен қаралама!

➢ 1.Болымсыз етістік жұрнақтарын тап.
2. Жаңылтпашты жаттап ал.
3. Жасына қарай жылқы атауларын жаз.

• Жеңістің негізі - алдымен мінез-құлықта, қажыр мен қайратта.
Жауапты жарыс алдында тас түйін болып, езу тартып, орынсыз
күлмейсің. Орынсыз ыржалақтасаң босап сала бересің.

➢ 1.Жеңістің негізі не?
2. Қажыр мен қайрат деген сөздерін қалай түсінесің?
3. Көсемшені тап.
Перфокарта

Етістіктерге қосымшалардың дұрыс жалғанғанын белгіле

|Қосымшалар |тазала |көр |оқы |биле |ұста |сыйла |
|-мақ | | | | | | |
|-мек | | | | | | |
|-бақ | | | | | | |
|-бек | | | | | | |
|-атын | | | | | | |
|-етін | | | | | | |
|-йтын | | | | | | |

• Үлкен споршы өзі өнер көрсеткен кезде бір қағиданы дәлелдеуге
тиіс. Ол - спорттың сан қырының дамуы, рекорд жасауда шектің
жоқтығы...

➢ 1.Үлкен спортшы дегенді қалай түсінесің?
2. Спортшы деп кімді айтамыз?
3. Спортшы сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Жаңылмай айт, жаңылма

Ұлытауда ұларлар бар,
Ұларларды ұстар ұландар.
Оларды орағыта қашатын
Ұларлар айлалы ма?
Ұларды орнынан басатын
Ұландар айлалы ма?

➢ 1. Жылдам оқы.
2. Ұлытау сөзіне фонетикалық талдау жаса.
3. Жаңылтпашты жаттап ал.

Жалғасын тап
Атаның баласы ... ,
Адамның баласы ... .
Ас-адамның ... .
Туған жердің түтіні де ... .
Отан үшін отқа түс,... .
Ер елінде ...
Талаптыға нұр ...
Ашу – дұшпан ...
Болат қайнауда шыңдалады ....
Қаһарлы сөз қамал ...
Сөйлемді аяқта

Досан оқу құралдарын жинастырып сөмкесіне … . Артына бұрылып
керегедегі сағатқа … . Сағаттың тілдері он екі жарымды көрсетіп … . Күнде
бұл кезде пырылдап ұйықтап … . Сабаққа дайындаламын деп уақыттың қалай
өткеннін сезбей … .

➢ 1. Сөйлемдерді аяқта
2. Кереге сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Ұйқасын тап
(ұйқасы омоним болу керек)

Бала үшін әкелер,
...............................
Көмекке келсе шешеміз,
................................

Жалтақтайсың тау жаққа,
Ентелейсің бау-баққа.
Бөрі тап боп жүрмесін,
Ұзай көрме ... (аулаққа)

➢ 1.Қарамен жазылған сөздерді басқа қай сөзбен
ауыстыруға болады ?
2. Дауыссыз дыбыстарды тап.

Тарих қана, халық қана туатын,
Алыптардың арқа тұтпас кім атын?
Ұлы арманын жырлау үшін халыққа,
Керек болды Абай сынды ұлы ақын!
(Ж.Әбдірашев)

Өзіңе сал, өзіңді алып шығар,
Еңбегің мен ақылың екі жақтап.
(Абай)
Әркімді адам сүйремен,
Заманды қай жан билемек?
Заманға жан күйлемен,
Заманы оны билемек

➢ 1.Берілген өлең жолдарынан есімдіктерді тап.
2. Есімдік дегеніміз не?

Спорт... сүйіп, онымен ерінбей шұғылдан... бала есімі бүкіл әлем
білетін атақты спортшы бола алады. Ондай спортшы елі... атағын шығарады,
халқы... құрметіне бөленеді.

➢ 1.Көп нүктенің орнына тиісті жұрнақ пен жалғауларды
қой.
2. Спортшы сөзін жікте.

Жұмбақ сұрақтар. Бұл қай есімдіктер?

1. Етікшінің аспабының біріне ұқсас есімдіктің қай түрі?

(Біз – жіктеу есімдігі)
2. Басқаның бәрін өзі сұрайды, өзінен ешкім сұрамайды.

(сұрау есімдігі)
3. Жақтас жалғауға жіктеле қояды, жақтас емесіне жоламай қояды

(мен, сен)
4. Көпшіл және көңілшек
Ештемені бөліп жатпайды.
Көптік ұғым беріп,
Көпшілікті қармайды.

(жалпылау есімдігі)

5. Құрамындағы сөздің көпшілігін көршісінен сұрап алыпты.
Алдына бір буын қосыпты да есімдіктің бір түрі боп тұра
қалыпты.

(болымсыздық есімдігі)

Есімдікті сатылай кешенді талдау

Бұл жерде ешкім сырымды білмейді.
бұл ешкім
негізгі негізгі
дара күрделі
есімдік есімдік
сілтеу болымсыздық
сұрағы: қай? сұрағы: кім?
анықтауыш бастауыш

Есімдікті қайталауға арналған ашық тест

1. Үлкенді сен сыйласаң,
Кіші ... сыйлар. (сені)

2. Жаманның ... бола алмайды, (өзі)
Болғанды көре алмайды.

3. Балапан ұяда ... көрсе, (не)
Ұшқанда соны іледі.

4. Не ексең, ... орасың. (соны)

5. Біреу тойып секіреді,
... тоңып секіреді. (біреу)

• Спорттың аты - спорт. Бір тұста айдарыңнан жел есіп, Отаныңның
әнұраны ойналып, туың көтеріліп жатса, екінші жақта басқалардың
мерейлері үстем болып жатады.

➢ 1.« Айдар» сөзінің синонимін тап.
2. Көсемшелерді тап.
3. «Спорт» сөзін септе.

• Спорт - үлкен өнер ғана емес, әрбір адам үшін үлкен емтихан.
Спортшының міндеті - халықаралық жарыстарда , олимпиадалық ойындарда
жеңіске жету.

➢ 1.Сөйлемнен зат есімдерді тап.
2. Спортшының міндеті не?
3. Қатаң дауыссыздарды теріп жаз.

Тест тапсырмалары

1-нұсқа

1. Етістік дегеніміз не?
а) заттың атын білдіретін сөз табы
ә) қимыл-әрекетті білдіретін сөз табы
б) санын білдіретін сөз табы
2. Қайтті? Не істеді? Не қылды? Сұрақтарына қай сөз табы жауап береді?
а) зат есім
ә) сн есім
б) еістік
3. Етістіктің болымсыз түрінің жұрнақтары
а)-ған,-ген
ә) –ма,-ме,-ба,-бе,-па-пе
б) –а,-е,-й
4. Не обманывай друзей. Сөйлемнің дұрыс аудармасын тап.
а) достарыңа жамандық жасама
ә) достарыңды алдама
б) достарыңды ренжітпе
5. Алғашқы олимпиадалық ойындар қай қалада өткізілді?
а) Италия
ә) Греция
б) Венеция
6. Айтыс дегеніміз не?
а) сөз сайысы
ә) спорттық ойын
б) өлең айту
7. Нәресте дүниеге келгеннен кейін орындалатын салт
а) балаға ат қою
ә) атқа мінгізу
б) тұсау кесу
8. «Қазақкино» студиясының алғашқы туындысы
а) «Барымта»
ә) «Амангелді»
б) «Қыз Жібек»
9. Елбасының «Қазақстан - 2030» Жолдауы қай жылы жарияланды?
а) 1997 ж
ә) 1991 ж
б) 1986 ж
10. Мемлекеттік Туымыздың түсі
а) ақ
ә) көк
б) жасыл

2-нұсқа
1. Біржан сал кім?
а) жазушы
ә) сері, айтыскер ақын
б) молда
2. – ған,-ген,-қан,-кен жұрнақтары есімшенің қай шағына
жалғанады?
а) осы шақ
ә) өткен шақ
б) келер шақ
3. Есімшенің жұрнақтарын тап
а) -атын, -етін ,-йтін
ә )-ып, -іп, -п
б) –а, -е, -й
4. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қой
Қазақстан - … мемлекет
а) тәуелсіз
ә) тәуелді
б) құл иеленуші
5. Қазақ театрының алғаш қойған туындысы
а) Б.Майлин «Шаншар молда»
ә) М.Әуезов «Еңлік - Кебек»
б) Ғ.Мүсірепов «Қозы Көрпеш – Баян сұлу»
6. Заттың санын білдіретін сөз табы
а) зат есім
ә) сан есім
б) сын есім
7. Қазақ тілінде сан есімнің қанша түрі бар?
а) 5
ә) 6
б) 8
8. Бөлшектік сан есімді тап
а) 10
ә) 2/5
б) 152
9. Сан есімдер құрамына қарай нешеге бөлінеді?
а) 5
ә) 3
б) 2
10. Белгісіздік есімдігі арқылы жасалған сөйлемді тап
а) Жайлау – шалғайда жатқан жазғы қоныс.
ә) Біреуге ор қазба,
Ор қазсаң зор қаз,
Өзің түсеріңе жақсы.
б) Менің апам дзюдо спортымен айналысады
3-нұсқа
1. Табыс септігіндегі сөзді табыңыз
а) кетті
ә) балалы
б) оқыды
2. Көсемшені табыңыз
а) кетер
ә) кеткен
б) кетпек
3. Жинақтық сан есімдер қандай жұрнақтар арқылы жасалады?
а) –ау, -еу
ә) –ншы, -нші
б) -ыншы, -інші
4. Буынға бөлінбейтін сөзді табыңыз
а) іні
ә) қарт
б) намыс
5. Тұйық буынды көрсетіңіз
а) ант
ә) Анар
б) қант
6. Қобыздың атасы
а) Құрманғазы
ә) Қорқыт
б) Тәттімбет
7. Ән падишасы
а) Жаяу Мұса
ә) Шәмші Қалдаяқов
б) Ақан сері
8. Қазақ тілі Мемлекеттік мәртебені қай жылы алды?
а) 1989 ж
ә) 1991 ж
б) 1993 ж
9. Орыс тілінде жоқ септік
а) атау септік
ә) көмектес септік
б) шығыс септік
10. Қазақтың бас ақыны
а) Ыбырай
ә) Абай
б) Шоқан

4-нұсқа

1. Бөлшектік сан есімді көрсетіңіз.
а) тоқсан
ә) үштен бір
б) алпысыншы
2. Антоним сөзді табыңыз.
а) сертшіл - уәдешіл
ә) ақ - қара
б) айында, жылында
3. Сан есімнің сұрақтарын белгілеңіз
а) не істеді? қайтті
ә) қанша? неше?
б) кім ? не?
4. Көсемшенің жұрнағын табыңыз
а) - атын, -етін, -йтін,- йтын
ә) - ар,-ер,-р
б) - ды,-ді,-ты,-ті
5. Қазақ тілінде қанша дауысты дыбыс бар
а) 12
ә) 10
б) 5
6.Болжалдық сан есім жасайтын жұрнақтар
а) –ыншы, -інші, -ншы, - нші
ә) –дай, -дей, -тай, -тей
б) –дан, -ден, -тан, -тен
7. Бұйрық райлы етістіктерді тап
а) кел, келсін, келіңіз
ә)барғым келеді, барғысы келеді, барғың келеді
б) оқыдым, оқығын, оқыса
8. Омоним сөздерді тап
а) ақ-қара
ә) сұлу, әдемі , әсем
б) есіктің кілті, жүректің кілті
9.Тұрақты сөз тіркесін тап
а) Қой аузынан шөп алмас
ә) Қойға шөп салды
б) Қойға шөп салуға шықты
10. Затты не құбылысты нақты атамайтын есімдік түрі
А) сұрау есімдігі
ә) белгісіздік есімдігі
б) жалпылау есімдігі

5-нұсқа

1. Жуан дауысты дыбыстар қатарын табыңыз
а) ұ, ы, о, а
ә) ы, і, и, а
б) ә, е, ы, ұ
2.Тура мағынада қолданылған сөзді көрсетіңіз
а) биік сезім
ә) биік тау
б) биік тұлға
3. «Жүйрік» сөзінің антонимі
а) желісті
ә) шабан
б) жүрдек
4. Көсемшенің жұрнағын табыңыз
а) –а, -е, -й
ә) -ар, - ер, - р
б) - ды, - ді, - ты, - ті
5. «Қараш - қараш» оқиғасының авторы
а) Абай Құнанбаев
ә) Мұхтар Әуезов
б) Шәкәрім Құдайбердіұлы
6. Қазақ тілінде етістің қанша түрі бар?
а) 5
ә) 8
б) 4
7. Етіс жұрнағын жалғап, сөйлемді аяқта
Әнді біреуге сал...
а) -дыр
ә) -дір
б) –қыз
8. Құсбегі деген кім?
а) ән салатын адам
ә) құс баулып, аңға салатын кісі
б) мал бағатын адам
9. «Тұлпар» сөзінің синонимі
а) шабан
ә) мәстек
б) арғымақ
10. Қазақ тілінде қанша сөз табы бар?
а) 5
ә) 9
б) 6

4. Қосымша деректер
Салт–дәстүр – алтын қазына

Сүйінші

Қуанышты хабарды жеткізуші адам «Сүйінші, Сүйінші!» деп келеді.
Мұндайда қуанған үй иесі «қалағаныңыңды ал» дейді. Оған риза болатындай
сыйлық ұсынады. Бұл шын қуануды және ризашылықты білдіреді.

Шашу

Шашу - қуаныш айғағы ретінде жасалатын салтанатты дәстүр. Бала дүниеге
келгенде, келін түскенде, құда келгенде осындай қуанышты күндерге
тәттілермен, күміс тиындармен әйелдер шашу шашады.

Қонақасы

Қонақасы – халқымыздың әлеуметтік тұрмыс жағдайындағы ерекше қымбат
дәстүр. Қонақжайлылық – үйге келген қонақты құрметпен қарсы алып, мал
сойып қонақасын беру - жомарттықтың, елдіктің белгісі.

Сыбаға

Сыбаға – құрметті қонаққа немесе өздерінің жақын – жуығына арнап
сақтаған кәде. Көбінесе, сыбаға үлкен ақсақалдарға, құдаларға, жолы үлкен
адамдарға әдейі сақталады.

Бастаңғы

Бастаңғы – үй үлкендері жол жүріп кеткенде ауыл жастары сол үйге
жиналып, жолаушылардың жолы болсын, сапарлары сәтті болсын деп «бастаңғы»
жасайды.

Жеті ата

Әр адам өзінің жеті атасын білуі тиіс. Бұл көрегендік пен
білімділігін, ата көргендігін танытады. Жеті атасын білмесе, жетесіз деп
сөккен. Жеті атаны
білу- болашақ ұрпақ үшін де маңызы зор.

Сырғалы

Сырғалы – олжалы, қанжығасы майланып келе жатқан аңшыдан немесе
саятшыдан сұрап алған жоралғы. Олар сырғалы ретінде олжасын беруге даяр.

Тоқымқағар

Тоқымқағар – жас жігіт немесе жас бала алғаш жолға шыққанда жасалатын
дәстүрлі бас қосу. Мұндайда арнаулы мал сойылып, ет асылып, кең дастархан
жайылады.Ойын–сауық, өлең– жыр айтылады.

Аманат

Аманат – бір адамның екінші адамға сақтауға берген немесе біреуге
беруге тапсырған заттары. Аманатты сақтау, оны мезгілінде қайтару зор
адамгершілікке жатады. Аманатқа қиянат жасауға болмайды, ол - өте ауыр күнә
деп есептеледі.
Сәлем беру

Алыс жолдан келген жолаушы немесе сол елдің адамы ауыл ақсақалдарына
немесе белгілі бір адамға әдетте іздеп келіп сәлем беру қалыптасқан
дәстүріміз. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы қария келіп сәлем
берер» - деген сөз осындай кішіпейілділігімізден болса керек.

Тұсаукесер

Әдетте сәби аяғын тәй–тәй басып жүре бастағанда тұсауы кесіледі. Ата-
әжелеріміз бұл ырымға өте қатты көңіл бөлген, өйткені баланың болашағы,
жолы, аяқалысы жақсы, нық болуы осы тұсау кесуге байланысты деп шешкен.
Сондықтан баланың тұсауын ауылдағы үлкен ата-әжелерге кестірген.

Ұлттық ойын - асыл қазына

Қазақ халқы - ұлттық ойындарға бай халықтардың бірі. Қазақтың
ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті, батылдықты, шапшаңдықты, тапқырлықты,
табандылықты, байсалдылықты, күш-қуат молдығын, білек күшін, дененің
құрыштай шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен
адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген, өйткені ойынға қатыспай
тұрып-ақ , оған күн ілгері көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура
келеді. Қазақтың ұлттық ойындары тек ойын-сауықтық жағынан ғана маңызды
емес,ол - спорт, ол - өнер, ол - шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие
құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: Көкпар, Сайыс, Күрес, Теңге алу, Қыз
қуу, Жамбы ату т.б. Ұлттық ойындар ата-бабамыздан бізге жеткен. Олар өткен
мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз.

➢ 1.Мәтінді оқы.
2. Етістіктерді тауып астын сыз.
3. Жоспар құр.

Асық ойыны

Асық ойынын спортпен шұғылданудың алғашқы баспалдағы деп қарауға
болады, өйткені асық ойыны балаларды ептілік пен шапшаңдыққа, сондай-ақ тез
шешім қабылдауға дағдыландырады. Жаз айларында тақыр жерлерге асық тігіп,
аяқтай жүріп ойнайтын түрлері бұлшық еттерін шынықтырып, нысана көздеуге
дағдыландырса, қыс айларында үйде ойнайтын «иірмекіл», «бес асық»,
«ханталапай» деп аталатын ойын түрлері қол ептілігі мен ойлау қабілетін
дамытуға ықпал етеді. Бұл тек қазақ ұлтына ғана емес, бүкіл түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ құбылыс болса керек-ті.

➢ 1.Асық ойынының түрлерін ата.
2. Асық ойынының қандай пайдасы бар?

Ақсүйек

Ақсүйек - ұлттық ойын. Айлы түнде ашық далада ойналады.
Ақсүйек ойынына малдың ақжем болып қураған жілігі немесе қабығы аршылған
ұзындығы екі қарыстай жұмыр ақ таяқша пайдаланады. Жиналғандар екі топқа
бөлінеді. Ойынды бастау жеребе арқылы анықталады. Содан кейін ойынды
бастаушы ақсүйекті бар пәрменімен алысқа лақтырады. Жастар таяқты іздейді.
Бұл ойын жастарды шапшаңдыққа, ұйымшылдыққа баулиды.

➢ «Ұлттық ойын» дегенді қалай түсінесің?

Алтын қабақ

Алтын қабақ - жамбы ату сайысы негізінде пайда болған.
Мергендік пен ептілікті сынайды. Түзу қайың құрықтарды ұластыра байлап, бір
ұшын жерге қадайды. Биіктігі 30-40м болуы тиіс. Жоғары ұшына екі жарым
метрлік көлденең ағаш бекітіледі. Оны қабақ деп атайды. Қабаққа көбінесе
алтын, күміс теңгелердің шетін тесіп, аттың қылына іліп байлайды. Сайысқа
түсушілер оларды атып түсіруге тиіс. Атып түсірушіге сый-сияпат беріледі.

➢ 1.«Мерген» деген кім?
2. Құрық, қыл, ұластыра - сөздерінің аудармасы.

Асау мәстек

Жазық алаңда ойналады. Ол үшін аралығы 1,5-2м биіктігі 1м екі бөрене
жерге орнатылады да, оларды үш-төрт рет айналдыра тартып арқан керіледі.
Жерге бір – екі тақия тасталады. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды.
Ойыншы асау мәстекке атша мініп отырып, жердегі тақияны алуға әрекет
жасайды.Үш дүркін ережені бұзбай тақияны жерден алған ойыншы жеңімпаз
аталады.

➢ 1.Есімшелерді тауып астын сыз.
2.Жуан дауыстыларды теріп жаз.
3.Мәтінді орыс тіліне аудар.

• Барша қазақ халқы сияқты Жайық өңірі тұрғындары да ежелден
жастардың дене тәрбиесіне көңіл бөліп, ептілік пен ерлікке, қайсарлық
пен қажырлыққа баулыған, еліне қамқор, жеріне қорған бола аларлық
жауынгер рухқа тәрбиелеген. Әсіресе, нысана көздеу, садақ ату, қамшы
дарыту, аламан бәйгеге түсіп, ат үстінде сайысу өнері әрбір
жеткіншектердің абырой–беделін көтеретін асыл қасиеттер ретінде
бағаланған.

➢ 1.Мәтінді орыс тіліне аудар
2. Есімшелерді тауып астын сыз
3. Мәтінде асыл қасиеттер деп қандай қасиеттерді айтады?

• Халық арасында ең көп тараған да, көнесі де белдесу өнері
(қазақша күрес). Сондай–ақ ғасырлар бойы, ел шетін жаудан қорғап, ат
үстінде көз шырымын алдырған Кіші жүз жұрты шабандоздардың салтын
ардақтаған.
«Қыз қуу» ойынының Батыс Қазақстан өңірінде сармат, саврамат дәуірінен
келе жатқанын дәлелдейтін деректер бар. Сол деректер Жайық бойында 3-4
ғасырда «Тоғызқұмалақ» ойынының пайда болғандығын көрсетеді.

➢ 1.Кіші жүз жұрты деп қай жерді мекендеген қазақтарды айтамыз?
2. «Шабандоз» сөзінің аудармасы.
3. Мәтінде айтылған ұлттық ойын түрлеріне анықтама бер.

• 1920 жылы жалпыға бірдей әскери өмірге және спортқа даярлайтын
тұңғыш қазақ курстары ашылып, оған аймақ жастары тартыла бастады. 1937
жылы Орал қаласында алғаш ұлттық футбол командасы жасақталды. 1928
жылы Дене шынықтыру жөніндегі губерниялық кеңестің ұйғарымы бойынша
бірінші дене шынықтыру және спорт мерекесі өткізілді. Оның
бағдарламасы бойынша қазақша күрес, жеңіл атлетика, городки, футбол,
баскетбол кедергілерден жүгіріп өту, т.б. спорттық ойындары
көрсетілді. 1958 жылы «Орал–Калмыков-Орал» бағыты бойынша тұңғыш рет
велошабандоздар жарысы өтті.

➢ 1.Мәтінді орыс тіліне аудар
2.Мәтіннен сан есімдерді тауып, топта
3.Мәтінде айтылған спорттық ойын түрлері қазір қалай жалғасуда деп
ойлайсың ?

• 1970-1980 жылдары облыс спортшылары өз шеберлігін жетілдіре
отырып, КСРО чемпионаты мен халықаралық дәрежедегі спорттық
жарыстарға жолдама алды. Оралдық спортшы А.Алуншиников байдарка
ескекшісі ретінде халықаралық дәрежедегі спорт шебері, әлем чемпионы,
самбодан халықаралық дәрежедегі спорт шебері А.Шайхиев облыста бірінші
болып 1989 жылы АҚШ- та өткен сайыста «Әлем чемпионы» атанды.
Бүгінгі күні облысымызда спорттың 41 түрі дамыған. 50 мыңнан астам
адам спортпен жүйелі түрде айналысады.

➢ 1. Мәтінді орыс тіліне аудар
2. Байдарка спорты туралы не білесің?
3. Спорттық дәрежелер кімдерге беріледі?

Олимпиада тарихына саяхат

1896 жылы көкек айының 6–сы мен 15 -і аралығында Афина қаласында осы
заманғы бірінші олимпиадалық ойындар өткізілді. Осы ойындарға арнап мәрмәр
тастан салынған стадионда он үш елдің: Австралия, Австрия, Болгария,
Ұлыбритания, Венгрия, Дания, АҚШ, Франция, Чили, Швейцария, Швеция және
алғашқы ойынды қабылдаған ел Грециядан 311 спортшы жарыс жолына шықты.
Алғашқы ойындардың бағдарламасына классикалық күрес, велосипед жарысы,
гимнастика, жеңіл атлетика, нысана көздеу, теннис, ауыр атлетика және
көпсайыс енді.

Тапсырма:
1. Мәтінді орыс тіліне аудар.
2.Жоғарыда аталған спорт түрлері қазіргі олимпиада ойындарының
бағдарламасында бар ма?
3. Өзің спорттың қай түрімен шұғылданасың, бұл спорт жөнінде не
білесің?

❖ Біздің эрамызға дейінгі 600-449 жылдарды қамтыған грек-парсы
соғысы тұсында олимпиадалық ойындар нағыз гүлдену дәуірін
басынан кешірген. Алғашқы ойындарға әйел адамдарға қатынасуға
рұқсат етілмеген.Бірінші Олимпиадалық ойындар біздің дәуірімізге
дейінгі 776 жылы өткені белгілі. Жеңімпаздар олимпионика ( ника-
грекше жеңіс) деп аталған. Эллада қаласынан шыққан Корэб бірінші
олимпионика болғаны тарихтан мәлім.

➢ 1.Сөйлемдері орыс тіліне аудар.
2. Сан есімдерді тауып астын сыз.
3. Олимпионика сөзіне фонетикалық талдау жаса.

❖ Ойынның басталуына бес күн қалғанда әзірлік аяқталып,
атлеттер Олимпиядаға жол тартады екен. Бірінші болып төрешілер
мен құрметті адамдар, содан кейін спортшылар мен бапкерлер
«қасиетті» сапарға аттанады. Ойыншылар мен төрешілер стадион
алаңына жер асты жолы арқылы шыққан. Бұл жол көне Олимпиаданың
орнында әлі күнге дейін сақталған.

➢ 1.Есімше мен көсемшені тауып екі бағанға жаз.
2.Төреші, спортшы, бапкер сөздерінің аудармасын
тап.

❖ Екінші олимпиадалық ойындарға 21 мемлекеттен 1330 спортшы
қатынасты. Бұл жолы Халықаралық олимпиадалық қозғалыстың қатары
Бельгияның, Богомияның, Гаитидің, Испанияның, Италияның,
Канаданың, Кубаның, Нидерландының, Норвегияның, Азия елдерінің
арасында олимпиадалық отбасының тұңғыш мүшесі болған Үндістан
спортшыларымен толықты.
Ойындар ауқымы бұрынғыға қарағанда кеңи түсті. Бұл жолы Афинадағы
ойындар бағдарламасынан күрес пен ауыр атлетика алынып тасталды да, олардың
орнына академиялық қайық есу, су добы, гольф, ат және желкен спорты, регби,
футбол, крикет, крокет, садақ ату, шабандоздардың доп ойыны енгізілді.
Олимпиадалық ойындарға тұңғыш рет әйелдер қатысып, теннис пен гольфтан
сынға түсті. Әйелдер арасынан тұңғыш олимпиада чемпионы атағына теннисшілер
бәсекесінде Шарлотта Купер (Ұлыбритания) ие болды.

➢ 1.Мәтінді оқып шығып, жоспар құр.
2. Есімшелердің астын бір, көсемшені екі сызықпен сыз.
3. Етістік сөйлемде қандай қызмет атқарады?

❖ Бокс Англиядан бастау алған

Күштілігіне сенген, қайсар жүректі, құрыш білекті жігіттер қай елде
де аз болмаған. Ең батылы алға шығып қансорпа болып төбелескен. Қарсыласын
тұра алмайтындай етіп, есінен тандырып түсірсе соны жеңді деп санаған. ХҮІ
ғасырдың басында жұдырықтасу жарысының тәртіп–ережесі шығып, ол бірте-бірте
бастапқы дөрекілігінен айырылған. Дж. Фигга деген мұғалім тұңғыш рет бокс
ережесін жазып шығады. Сол ереже бойынша өткізілген жарыста Фигганың өзі
1719 жылы Англияның чемпионы атанады. 1723 жылы Дж. Броутон деген кісі
жарыс төрешілері басшылыққа алатын ережені жазып шығарады. Қазіргі бокстың
ережелерін алғаш рет 1867 жылы Квансберти құрастырыпты. ІХХ ғасырдың
басында бокс туралы тұңғыш кітап басылып шығады. Бұлардың бәрі бокстың
нағыз спортқа айналуына ықпал етті.

➢ 1.Мәтінді оқып шығып, етістіктерді көшіріп жаз.
2. Қазақ бокс өнерінің дамуына үлес қосқан спортшыларды ата.
3.Боксшы болу үшін спортшының бойында қандай қасиеттер басым
болу керек?

Ұлттық өнер –асыл мұра

Ұлттық өнер – халықтың тұрмыс–тіршілігін танытатын шоқтығы биік мұра
десек, осылардың ішінде адам баласын қиялға жетелейтін сөз өнері, сурет
өнері, саз өнері– ұрпақтан– ұрпаққа аманат болып қала беретін ұлттық
болмысын көрсететін асыл мұралар.

➢ 1.«Мұра» сөзінің аудармасын айт.
2. Асыл мұра сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Облысымызда алғашқы кино 1904 жылы көрсетілді. (кинотехник
С.Е.Кузьмин) 1926 жылы Оралда тұңғыш рет «Долина слез», «Мусульманка»
кинофильмдері көрсетілді. 1934 жылы қала кинотеатрларында тұңғыш рет
дыбысты фильм, ал 1937 жылы «Груня Корнакова» атты түрлі-түсті кинофильм
көрсетілді.

➢ 1.Облысымызда алғашқы кино қай жылы көрсетілді?
2. Тұңғыш рет қандай фильмдер көрсетілді?

Батыс Қазақстан облысында кәсіби қазақ театры 1911-1912 жылдары
жергілікті драматург И.Меңдіхановтың пьесасымен шымылдығын ашты. 1917
жылдан бастап ел аралап, өнер көрсеткен үгіт бригадалары мен «Қызыл керуен»
жылжымалы театр міндетін атқарды. 1934 жылы Орал қаласында 15 адамнан
құрылған әуесқой театр студиясы ұйымдастырылып, «Бүлік», «Амангелді»
спектакльдері қойылды.
1947 жылы Қазақ драма театры жабылып, 1992 жылдың маусым айында қайта
ашылды. 1993 жылы оған облыстық театр дәрежесі берілді. Театр өзінің
шымылдығын М.Әуезовтің «Қаракөз» спектаклімен ашты. (реж. Ж.Есенберлин)
Қазір облысымызда жалпы 209 драма ұжымы бар.Олардың 8-і халық театры
атағына ие.

➢ 1.Облысымыздағы алғаш кәсіби театр қай жылы құрылды?
2.Алғаш қандай спектакльдер көрсетілді?
3.Қазір облысымызда қанша драма ұжымы бар?
Тұлғалар тарихы

Жиенбет жырау

16 ғасырдың соңында Батыс Қазақстан облысының Ақжайық ауданында өмір
сүрген ақын, жырау. Есім ханның ел басқарған биі әрі қол бастаған батыры.
Тегі - Кіші жүз, оның ішінде он екі ата Байұлының Тана руынан. Ақынның
«Еңсегей бойлы Ер Есім», «Әмірі қатты Есім хан» атты толғаулары
бар.Толғауларында ханның зорлық-зомбылық әрекеттерін ашық айтады, сөз
құдіретін, ақындық өнерді жоғары қояды. Ол 1680 ж.ж. 90 жастан аса дүние
салады.

➢ 1.Жыраудың өмір сүрген кезеңі.
2. Ақынның толғаулары кімдерге арналған ?

Алмас қылыштай жарқылдаған

Ғұмар Қараш бұрынғы Бөкей Ордасындағы «Құрқұдық» тұрағында 1875 жылы
дүниеге келген. 15 ғасырда дүниеге келген Шалкиіз жыраудың тікелей ұрпағы.
Сұңғыла бала өз қабілетін ерте көрсеткен. Халық тәжірибесінің тұңғиығына
сусындап өлең, ән, домбыраға құмар болған. Оқуға, білім мен ғылымға қырда
өссе де құмарлығы өсіп, 35 жас шамасында ғұлама болып, халық қамын ойлап,
ой толғаған.
Ел жайын ерте білген Ғұмар Қараш басты назарды надандықпен күреске,
саяси теңсіздікке аударған. Қарапайым халыққа оқу, білім, ғылымды
насихаттаған.
Тыңда, қазақ, сөзімді,
Білім, өнер қаруың.
Құралданып бойыңа,
Жігер жаһан қылышын,
Ғибратпен ұстап қолыңа,
Әзірлен, қазақ, әзірлен – деп жырлаған.

➢ 1.« Сұңғыла» сөзінің синонимдерін тап.
2. Бірінші сөйлемге синтаксистік талдау жаса.

Мұхит (Мұхаметкерей) Мералыұлы

1841-1918 жылы Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе ауданы, Жақсыбай
өзенінің бойындағы Ақбақай деген жерде дүниеге келген. Мұхит ауылға келген
әнші-күйші, ақын-жыраулардың қолында болып, өнер үйренеді. Ел аралап,
жәрмеңкелерге қатысып, той-думанның сәні атанады. Халық мұрасын дәріптеп,
ел арасында насихаттайды. Сөйтіп, Мұхиттың әнші атағы елге тегіс тарап,
«әнші Мұхит», «сал Мұхит» атанады. Өмірді терең болжай білген Мұхит
тіршілікте өнерді бәрінен жоғары қояды. Мұхит артында отыздан астам ән мен
күй қалдырды.
А.В.Затаевич Мұхитты «Қазақтың Баяны», Қазақстанның батысында Мұхиттың
творчествосына белгілі ән «школасы» деп қарау керек», – деп жазды.
Мұхиттың әншілік-ақындық мұрасын біздің заманымызға жеткізген балалары
– Шоң, Нәу, немерелері - Шайқы, Лұқпан, Ғұбайдолла.

➢ 1.Мұхит қай өзеннің бойында дүниеге келген?
2. А. В.Затаевичтың Мұхитқа берген бағасы
3. Мұхит мұрасын бізге жеткізушілер туралы не білесіңдер?

Хадиша Бөкеева

Хадиша Бөкеева – 1917 жылы Орал облысының Казталовка ауданында туған.
КСРО халық әртісі (1964 ж), КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1952),
«Ленин ордені» және «Құрмет белгісі» т.б. орден, медальдардың иегері.
Қазақ сахнасында қойылған У.Шекспирдің «Асауға тұсауынан» Катерина
рөлін алғаш ойнаған актриса. Ол – драмалық, комедиялық, трагедиялық
рөлдерде бірдей өнер толғаған әр қилы, диапазоны кең суреткер. Өзі ойнайтын
кейіпкерлердің ішкі сезім дүниесін, қайшылыққа толы, күрделі ой-мінезін
терең ашып көрсетумен қатар оның сахналық бояуын әсерлі етіп бейнелеушілік
- Бөкеева творчествосының ерекшелігі.

➢ 1.Х.Бөкеева ойнаған қандай кинофильмдерді білесіңдер?
2. Драма, комедия, трагедия ұғымдарына түсінік бер.

Хамза Ихсанұлы Есенжанов
(25.12.1908 -5.12.1974)

Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданында дүниеге келген. Жазушы.
Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Жиырма жылға жуық сталиндік
қуғын-сүргіннің азабын тартты. Жазушының басты шығармасы- «Ақ Жайық»
трилогиясы. Батыс Қазақстанның тұтас бір кезеңінің оқиғаларына арналған.
Автор отарлық езгіден әбден қиналған халықтың бостандығы мен бақыты үшін
күрескен жандар бейнесін шебер суреттеген.
И.С.Тургеневтің «Рудин», И.П.Шуховтың «Өшпенділік» романын,
А.С.Пушкиннің «Дубровский» повесін т.б. шығармаларды қазақ тіліне аударған.

➢ 1.«Жазушы» сөзі қандай ұғымды білдіреді?
2. Жазушы қандай орыс жазушыларының шығармаларын аударған?
3. «Трилогия» сөзінің мағынасы

Қадыр Мырза-Әлі

1935 жылы 5 қаңтарда БҚО, Сырым ауданында туды. Қадыр Мырза-Әлі -
еліміздегі мәшһүр жыр дүлдүлдерінің бірі. Оның тұңғыш туындысы 1954 жылы
республикалық «Пионер» журналында жарияланды. Содан бергі уақыт ішінде оның
жетпістен астам поэзиялық, прозалық, сондай-ақ әдеби-сын кітаптары жарық
көрді, өлеңдері мектеп оқулықтарына енді.
1966 жылы «Ой орманы» өлеңдер жинағы үшін Қадыр Мырза-Әліге Қазақстан
Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты атағы берілді. Ал 1980 жылы «Жерұйық»
жыр кітабы үшін ол Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.
2001 жылы Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығына ие болды.

➢ 1.Мәтінді оқып шық.
2. Сан есімдерді тауып, мағыналық жағына топтастыр.
3. «Мәшһүр» сөзіне анықтама бер.

Ақиық ақын

Мұқағали Мақатаев – бүгінде бүкіл халықтың сүйіспеншілігіне бөленген
ақын. Ол қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмыс–тіршілігін сезімталдықпен
жырлаған ақын. Ол 1931 жылы ақпанда Алматы облысы, Райымбек ауданында
Қарасаз кеңшарында дүниеге келген. Мектепте оқып жүрген кезінде ең алғаш
өлеңдерін жаза бастаған.
Мұқағали өзі әкелік сезімін, анаға деген махаббатын, әжеге деген
мейірімін таза, тұнық халық дәстүрімен байланыстыра жырлаған.
Қара өлеңнің құдіретін аспанға бір-ақ көтерген Мұқағали есімі халық
жүрегінде мәңгі сақтала бермек.

➢ 1.Мәтінді оқып шық, орыс тіліне аудар.
2. Ақынның қандай өлеңдерін жатқа білесің?
3. Алғашқы сөйлемді буынға бөліп жаз.

Ақжайығын жырлайды ақын жүрек

Өзінің туған өзені Ақжайығын жырлау арқылы бүкіл қазақ еліне, қазақ
жеріне деген адал махаббатын, асқақ сезімін жыр жолдарына аямай төккен ақын
Ақұштап Бақтыгереева 1944 жылы Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданында
туған. Қазақстан жазушылар одағының мүшесі Ақұштаптың 1967 жылы «Өрімтал»,
1969 жылы «Наз», 1971 жылы «Қуанышым, іңкәрім», 1975 жылы «Ақ қанат», 1980
жылы «Жайық қызы» т.б. кітаптары жарық көрді.
Өзінің туған жерінің ұлы өзені Ақжайықты жырлау арқылы ақын елді
сүюге, жерді сүюге тәрбиелеп, бүкіл қазақ еліне қазақ жеріне деген ыстық
сезімін жыр жолдарымен кестелеп, елінің, халқының алдында перзенттік
парызын ақындық жолмен өтеуге ат салысып жүрген жан.

➢ 1.А.Бақтыгереева кім?
2. А.Бақтыгереева поэзиясының негізгі арқауы не?
3.Отанға, туған жерге махаббат дегенді қалай түсінесіңдер?
4.Ақжайық өңіріне белгілі қандай ақын –жазушыларды
білесіңдер?
5. Адал, асқақ сөздерінің синонимдерін тап

Айтыскер ақын

Қатимолла Жәңгірұлы Бердіғалиев 1952 жылы Батыс Қазақстан облысы,
Казталовка ауданы, Қарашеген ауылында дүниеге келген. Әкесі Жәңгір ерте
дүние салып, ата-әжесінің тәрбиесінде өседі. 1985 жылы алғаш рет аудандық
ақындар айтысына қатысады. Көп ұзамай өнерімен халыққа танылған ол «Облыс
ақыны» атағына ие болады (1987). Халықаралық ақындар айтысының жеңімпазы
(1989). 1991 жылдан бастап Оралдағы Құрманғазы атындағы музыкалық училищеде
халық әндер бөлімінің Мұхит класында жетекшілік етеді.
➢ 1.«Айтыс – сөз барымтасы» дегенді қалай түсінесіңдер?
2. Айтыс өнері саған ұнай ма? Несімен ұнайды?

Қазақтың мақтан тұтар ұлдарының бірі

Марат Сәметұлы Бисенғалиев 1962 жылы Батыс Қазақстан облысының Бөкей
ордасында дүниеге келген. Ол – скрипкашы, Қазақстан Республикасының халық
әртісі. Алматыдағы К.Байсейітова атындағы музыка мектебінің түлегі,
Халықаралық конкурстардың лауреаты, Қазақ филормониясының солисі, Қазақстан
мемлекеттік квартетінің мүшесі. Оның бай репертуарларында Қазақстан
композиторларының М.Төлебаевтың, Ғ.Жұбанованың, Ш..Қажығалиевтың
туындыларымен қатар Батыс Еуропа және орыс классикасы, қазіргі музыкалық
шығармалар бар. Әлемге әйгілі «Арнекл холл» (Нью-Йорк), «Уимор холл»
(Лондон) залдарында концерт береді. 1990 жылдан Ұлыбританияда тұрады.
Лондон қаласындағы Музыкалық академияның профессоры.

➢ 1.М.Бисенғалиев кім?
2. Оның репертуарында кімнің шығармалары бар?
3. «Профессор» сөзінің мағынасын түсіндір
4. Жыл сайын қаламызда осыған орай қандай байқау өткізіледі?

Қанатты қыз

Хиуаз Қайырлықызы Доспанова (15.5.1922. Орал қ.) - әскери ұшқыш. 1940
жылы Мәскеу медицина институтына оқуға түскен жас қыз соғыс басталған кезде
өз еркімен соғысқа аттанады. Атақты ұшқыш М.Раскова басқарған 46-гвардиялық
полкіне, 1942 жылы көктемде аға лейтенант Е.Д.Бергиадскаяның полкіне
қабылданып, жауынгерлік ерліктері үшін «Қанатты қыз» атанады. Солтүстік
Кавказ, Кубан, Украина мен Белорусь, Польша мен Германия жерлерін жаудан
азат етуге қатысқан.

➢ 1.Х. Қ. Доспанова кім?
2. «Қанатты қыз» атану себебі неде?
3. Қандай жерлерді жаудан азат етуге қатынасқан?

Табиғат – алтын бесік

Ақбөкен

Ақбөкен – шөлге төзімді, әрі жүйрік, ақылды жануар. Оны «киік» деп те
атайды. Киіктер сағатына 60 шақырым жылдамдықта ұзаққа жүгіреді.
Ақбөкендер үйір-үйір болып, топтасып тіршілік етеді. Бұл жануарлардың
сақтануына көмектеседі. Олар жайылып жүргенде біреуі жан-жағын бақылап,
«сақтық күзетінде» тұрады. Қауіпті дер кезінде сезген ол қашады да,
қалғандарын үркітеді.
Қорегі - өсімдіктер (изен, қына, бидайық және т.б). Күз айларында, көк
шөптің қоры мол болса да жусанмен қоректенеді. Себебі, оның құрамында
іштегі зиянды құрттарды жоятын заттар бар. Міне, киіктердің өзін-өзі емдеуі
– табиғаттың оларға берген тамаша қасиеті.

➢ 1.Мәтінді оқып шығып, орыс тіліне аудар.
2. Өсімдіктердің қандай түрлерін білесіңдер?
3. Мәтіннен етістіктерді тап.
Қарақұйрық

Қарақұйрық – шөлді аймақтарды мекендейтін шағын денелі, сымбатты
жануар. Биіктігі 70 см, дене тұрқы 110-115 см. Салмағы 25-30 кг. Бауыры
бірыңғай ақ. Тек атына сай құйрығы ғана ақ. Санының күрт азайып кету
салдарынан еліміздің «Қызыл кітабына» енген. Негізгі қорегі – жусан мен ащы
шөптер. Олар шөлдің ойлы-қырлы төбешіктерінде, дәнді өсімдіктер өсетін тау
етектерінде тіршілік етеді. Күзде әрқайсысы бірнеше жүздеген қарақұйрықтар
үйірін құрайды.
Наурыз, сәуір айларында 1-2-ден лақтайды.

➢ 1.Мәтінді орыс тіліне аудар.
2. «Қызыл кітап» деп аталу себебі неде?
3. Мәтінен сан есімдерді тап.

Аққу

Аққу - қорғауға алынған, мойыны ұзын, сұлу жыл құсы. Наурыздың басы
мен сәуірдің аяғында оралып, қазан айында ұшып кетеді. Қазақстанда дыбыс
шығару ерекшелігіне байланысты сұңқылдақ, сыбырлақ деген екі түрі
кездеседі. Негізінен, су өсімдігінің жапырағымен, тамырымен кейде ұсақ
жәндіктермен де қоректенеді. Аққу ұясын қамысы нулы, суы таза, тұщы көл
жағасына салады. 3-7 жұмыртқаны 35-40 күн басып шығарады. Бір ерекшелігі
-жұптарын өлгенше жазбайды. Халқымыз жас жұбайларды қос аққуға сол
себептен теңеген.

➢ 1.Мәтінді оқып шық, сан есімдерді тап.
2. Мәтінде аталған ай аттарынан басқа қандай қазақша ай
аттары білесің?
3. Жас жұбайларды «қос аққуға» теңеу себебі неде?

Қарлығаш

Қарлығаш – жыл құсы. Мекендеген ортасына қарай далалық, ауылдық деп
аталады. Елімізде кент, сұр, құз, жар және қосрең қарлығаштар да кең
тараған. Қарлығаштар - өте ұшқыр. Сұр қарлығаш сағатына 170 км. жылдамдықта
ұшады. Сондай– ақ жемін де ұшып келіп қағып іле алады. Олар насекомдармен
қоректеніп, әрқайсысы күніне мыңнан аса маса жеп зор пайда келтіреді. Олар
жұптарын өмір бойына сақтап, балапандарына екеуі де қамқорлық жасайды.
Халқымыз қарлығашты киелі санайды.

➢ 1.Мәтінді орыс тіліне аудар.
2. Елімізде қарлығаштардың қандай түрі елімізде көп
кездеседі?
3. Көсемшелерді тауып, астын сыз.

Тораңғы

Тораңғы – тал тұқымдасына жататын тек Қазақстан шөлінде ғана
кездесетін ағаш. Діңінің жуандығы – 130см-дей. Жапырағының пішіні таспадай
жіңішке немесе бүйректей домалақ болады. Қабығы сұрғылт түсті. Гүлшоғыры
сырға, жемісі-қорапша тәріздес. Тораңғы суды тамыры мен сабағында сақтайды.
Сондықтан шөлге төзімді. Оны жиһаз бұйымдарын жасауға, құрлысқа
пайдаланады. Егістікті қорғайтын орман өсіруде де маңызы өте зор.

➢ 1. Мәтінді орыс тіліне аудар
2.Шөлде кездесетін қандай ағаштарды білесіңдер?
3.Тораңғы қандай ағаш?

Атпақияр

Атпақияр – асқабақ тұқымдасына жататын өсімдік. Ол көбінесе егіс
алқаптарында кездеседі. Жуан болып келген тамыры жақсы жетілген. Сабағы
қатты, әрі ұзын. Жапырақтары қатпарланған жүрек тәрізді. Гүлдері ақ, сары
түсті. Жасыл әрі ұзын келген жемісі кәдімгі ас қиярына ұқсайды.
Айырмашылығы – мөлшері кішілеу, сыртын қалың түк басқан. Егер піскен
жемісіне бір нәрсе тиіп кетсе, жемісінің түп жағынан жабысқақ кілегей
сияқты сұйықтық бөлінеді. Осы кезде ол өзімен бірге тұқымын алты және он
екі метр аралығындағы қашықтыққа шашыратады. Өсімдіктің атауы осыған
байланысты қойылған. Оның құрамындағы шырынның емдік қасиеті бар. Атқиярдың
жемісі мен шөбін мал сүйсініп жейді.

➢ 1.Мәтінді орыс тіліне аудар
2.Алғашқы екі сөйлемді сөйлем мүшесіне талда
3. Сын есімдерді тап

6. Ізденіс-табыс кепілі

Шығармашылық жұмыстар

Бірде дәрігердің алдына терісі сүйегіне жабысқан сидиған, арық,
аурушаң бір бала келеді.
- Жасың нешеде? - деп сұрайды дәрігер.
- Он бірдемін.
- Күшті боламын десең спортпен, оның ішінде жүзумен айналыс, - деп
кеңес береді оған дәрігер.
- Өзім де жүзуді жанымдай жақсы көремін, - деп, әлі күнге дейін жүзу
білмейтініне қатты қысылған бала өтірікті соғып жібереді.
Ертеңіне әлгі бала Чикагоның жанынан ағып жатқан кішкене өзенге келіп,
жүзуді үйрене бастайды.

➢ 1.Өз қиялыңмен мәтінді әрі қарай жалғастыр.
2. Дәрігердің кеңесіне келісесің бе?
3. Соңғы сөйлемді буынға бөліп жаз.

Жұмбақтар сыры

Таңертең төрт аяқты
Түсте екі аяқты
Кешке үш аяқты
(Адамның сәбилік, жастық, кәрілік шағы)

Бір көлде, он екіден қаз ойнайды,
Алсам деп бірін-бірі наз ойнайды.
Келгенде жақындасып, қожаңдасып,
Бір-бірін алмасына еш қоймайды.

(Дойбы)

Ұстаз-ұлы тұлға

Ұстаз. Қандай ұлағатты сөз. Әлпештеген ата-анаңнан кейін, сірә,
ұстаздың есімі айтылатын шығар. Нелер бір ғұлама ғалымның, қас қағым сәтте
жер шарын айналып шығатын ғарышкердің, кемеңгер мемлекет қайраткерінің де
ұстазы болған.

➢ 1.Ойды жалғастыр.
2. Ұстаз сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Жалғасын тап.
1. Өнер алды-
2. Сөзден асқан ...
Тілден асқан ...
3. Сөз қадірін айтқан ...
Жол қадірін жортқан ...
4. Бірлік болмай ...
5. Бірлігі жоқ ел ...
Бірлігі күшті ел ...
6. Даңқ алысқа, бақ табысқа ...
7. Бірлікті ел ...
8. Арыңды жасыңнан ...
9. Достың достығы басыңа іс
түскенде ...

➢ 1.Мақалды жалғастыр.
2. «Бірлікті ел бұзылмас» атты ойтолғау жаз.

Досы көпті жау алмас

Достық деген таусылмайтын қазына,
Көктемде солып қалар гүл емес .
Қарамайды ол сыйдың көп пен азына,
Нағыз достар тіпті сый да тілемес.

➢ 1.Қарамен жазылған сөздердің мағынасын түсіндір.
2. «Менің досым» тақырыбына ойтолғау жаз.

Төлді қалай шақырады?

Қой баласы – қоңырым,
Ұя бұзбас момыным,
Шопан ата түлігі-
Қошақаным, қайдасың?
Пұшайт,
Пұшайт!
Жолға шықсам - көлігім,
Жапанда жүрсем-серігім,
Қамбар ата өсірген
Құла атым менің, қайдасың?
Құрау,
Құрау!

➢ 1Өлеңді жаттап ал.
2.Өлеңнің алғашқы жолына фонетикалық
талдау жаса.
3. Ешкіні, сиырды, түйені қалай шақырады?

Жұбату

Әлди-әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем.
Құнан қойды сой, бөпем,
Құйрығына той, бөпем.
Бурыл тайға мін, бөпем,
Ақ қызы бар аулында
Балпаң байдың үйіне
Бұрыла барып түс, бөпем,
Қымызынан іш, бөпем.
Қызын ала қаш, бөпем.
Ашуланса ағасы,
Іштен шалып жық, бөпем.
Кекеңдесе жеңгесі
Жүнге басын тық, бөпем.

(М.Жұмабаев)
➢ 1Өлеңді жаттап ал.
2.Қымыз, бесік сөздерінің мағынасын түсіндір.

Сүйемін туған тілді - анам тілін

Сүйемін туған тілді- анам тілін,
Бесікте жатқанымда – ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан
Құлағыма сіңірген таныс үнім...
Ең бірінші сол тілмен сыртқа шықты
Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным.

(С.Торайғыров)
➢ 1.Өлеңді жатта.
2. Тіл туралы мақал-мәтелдер жаз.
3. «Ана тілі-жүрек үні» атты ойтолғау жаз.

| Ойлан| |
|тап | |
| |Алпыс төрт тең бөлмеде |
|Шешесі-су да, |Отыз екі тұрғын бар: |
|Әкесі – суық. |Ақ, қара ғып бөлгенде |
|Көктемде өлер, |Бірін-бірі қуғандар. |
|Күз күні туып. |Ханы үшін де, жаны үшін |
|(Мұз) |Бермейді олар намысын. |
| | |
| |(Шахмат) |
Мектеп

- Сәбит, мына мектеп керемет екен!
- Иә, әдемі және таза.
- Міне, мынау тамаша сыныптар.
- Мында кім бар екен?
- Балалар бар екен.
- Мынау не?
- Ол - асхана.
- Анау не?
- Ол - кітапхана.
- Кешір, әжетхана ше?
- Әне, анда.

➢ 1.Диологты оқы
2. Диолог дегеніміз не?
3.Берілген тапсырмаға қарап диолог құрастыр.

Хат

Сүйікті балаларым менің!

Ақылсыз болмаңдар. Өмір толы қауіп! Абай болыңдар! Өмірдің әрбір құбылысына
байыппен, ақылмен қараңдар, жөні жоқ мейірбан, жұмсақ болмаңдар. Өмір бар
да жауыздық бар. Әрдайым сақ болып, әрдайым өздеріңді қорғай біліңдер...

➢ 1.Мұқағали аталарыңның хатын оқып шығыңдар.
2. Орыс тіліне аударыңдар.
3. Ақынмен сырласу хатын жазыңдар.

Бата – сөздің анасы

Салт-дәстүріміздің бір көрнекті, тәрбиелі тілегінің бірі - «Бата»
(благословение). Аузында дуа, сөзінде кие бар данагөйлеріміз елге пана,
халыққа қорған болған небір сүлейлерді тәрбиелеуде батаның орнын аса жоғары
бағалаған.
Күніміз ұлысты болсын,
Жеріміз ырысты болсын.
Өрісіміз малға бай дүбірлі болсын.
Келіндеріңіз жанға бай,
Үбірлі-шүбірлі болсын.
Ер жігіттің ту етер ар-тұрағы болсын.
Қанат беріп түлетер арғымағы болсын.
Әумин!
* * *
Әуелі, құдай, оңдай көр,
Оң жолына бастай көр!
Адасса жолға сала көр,
Сүрінсе қолдап ала көр!
Кездессе шайтан қаға көр!
Жұлдыздармен жалғастыр,
Жақсылармен жанастыр,
Жамандарды адастар!
Әумин!
* * *
Бата бердім, бақ тіледім,
Ақ дастархан басына.
Я, құдайым, шын тіледім,
Келсін деп менің қасыма.
Көңіліміз көлдей болып,
Көргенің түстей болып,
Қыдыр қонсын басыңа!
Әумин!

➢ 1.Жоғарыда берілген баталарды жаттап ал.
2. Өз бетіңмен бата шығарып көр.

Мағынасын аш

1. Палуанның жаманы,
Шалдырған соң өкінер.
Күэетшінің жаманы,
Алдырған соң өкінер.

2. Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам

3.Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетер.

➢ 1.Мағынасын айқындап, орыс тіліне аудар.
2. «Өтірік» сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. «Өтірік өрге баспас» тақырыбына ойтолғау жаз.

Білем деме, балам!

Білем деме, балам!
Білем деме, балам!
Білмейтінің көп шығар.
Бәрін білген адам,
Дүниеде жоқ шығар.
Көп білуге ұмтылған,
Көз жұмғанша оқиды.
Көз жұмғанша оқыған,
Көп нәрсені тоқиды.
(Ө.Тұрманжанов)

➢ 1.Өлеңді жаттап ал
2.Өлеңдегі дауыссыз дыбыстарды ата
3. «Білімді бала» атты шағын әңгіме жаз.

Жігіттің «Тоғыз жауы»

Басты жауың-жалқаулық,
Сорлататын жаныңды.
Осалдығың – аңқаулық,
Соқтыратын саныңды.
Жасқаншақ болсаң ұры алар,
Қорадағы малыңды.
Жалатқызбас жасықтық,
Аузыңдағы балыңды.
Өтірік айтсаң өңмендеп,
Жоғалтасың арыңды.
Өсек терсең телмеңдеп,
Суға кетер салыңды.
Көпірме босқа мақтан қып,
Түкке тұрмас барыңды.
Көрінгенге жалтақтап,
Бола алмайсың жағымды.
Біреуді алдап арбаумен,
Аша алмайсың бағыңды.

➢ 1.Өлеңді жаттап ал.
2. Мұғалімнің көмегімен мазмұнын аш
3. Өлеңде қандай тәрбиелік ойлар айтылған?
4. «Жігіттің төресі» болу қолыңнан келе ме? Пікірталас
ұйымдастырыңдар.

Тыйым сөздер

1. Көргенді жас, пәк бала,
Дастарханнан аттама.

2. Жоқ әдетті шығарма,
Түнде көлден су алма.

3. Мәнді сөзді тыңда:
Малды бастан ұрма

Тұрақты сөз тіркестері

Қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарса.

Төбесі көкке жету .

Бір аттам жер.

Бір ауыз сөзге келмеу.

Бір беткей.

Бірді айтып, бірге кету.

Бірді екі етті.

Бір жағына шығу

➢ 1.Берілген тұрақты сөз тіркестерін жаттап ал.
2. Сан есімдерді тауып, сөйлемдегі қызметін анықта.
3.Тұрақты сөз тіркестерін қолдана отырып, диолог құрастыр.

Жайық қызы

Өнерге қанат қақтырғаны үшін,
Өмірден орын таптырғаны үшін.
Өзіне сүйеп арқасын әр кез,
Өткір шындықты айттырғаны үшін.
Ақ шағала Жайығына оралды...
Анасындай әр кез сағынғандықтан
Ардақтар жан табылғандықтан.
Ақ мола болған бабаларыңның аруақтарына табынғандықтан.
Ақұштап ақын Жайығына оралды.
Немере тербеп, ән салу үшін
Дос – жаран келсе қарсы алу үшін.
Көгілдір туға, еркіндік таңға
Туған жерінде тамсану үшін.
Жайықтың аруы Оралына оралды.

➢ 1.«Жайық қызы» деп кімді айтып тұр?
2. Ақынның туған жеріне оралу себебі не?
3. Жыр жолдарын оқи отырып, ақынның портретін жаса.
4. «Туған жер – алтын бесігім» атты ойтолғау жаз.
5. Өлеңді жаттап ал
Ертегі еліне саяхат

Ертеректе бұғы, тасбақа, және құс үшеуі дос болыпты. Бір кеште бұғы
аңшының торына түсіп қалыпты. Бірінші ол тордан босану үшін талпынады,
бірақ сәлден соң ол мүйізінің де, тұяғының көмегімен де тордан босана
алмайтынын түсінеді. Құтыла алмаған соң көзінен жас парлайды. Досы
тасбақаны көмекке шақырды. Тасбақа келіп жіптерді жоғарыдан төмен қарай
бір–бірлеп қия бастады. Бірақ тасбақа баяу қимылдап, таң атып қалады.
Аңшының аңға алып шығатын тұзағынан басқа садағы мен жебелері бар еді. Осы
мезгілде аңшы да келіп қалады. Осы сәтте достарының бірі құс келіп, аңшының
төбесінен айналып ұшып жүреді. Ал аңшы болса құсты ұстап алмаққа қуалайды.
Сол кезде тасбақа бұғыны тордан босатып жібереді....

➢ 1.Ертегіге ат қой.
2.Ертегіні өз қиялыңмен әрі қарай жалғастыр.
3.Өзің де ертегі шығаруға талпынып көр.

Қыз өссе – елдің көркі

Қазақ қыз баланы адалдыққа, әділдікке, имандылыққа, таза махаббатқа
тәрбиелейді. Қыз бала – болашақ ана ...

➢ 1.Ойды жалғастыр.
2 « Қыз-қызғалдақ» атты ойтолғау жаз.

Диолог

- Сен қандай тағамды ұнатасың?

- Оны кім пісіреді?

- Сен өзің нені пісіре аласың?

- Қазақтың ұлттық тағамдарын білесің бе? Олардың қайсысы саған
ерекше ұнайды?

➢ 1.Үлгі бойынша бір-біріңмен сөйлесіңдер
2.Осы үлгіге қарап өздерің де диолог құрастырыңдар

6. Танымдық ойындар-білім кілті

Сөзжұмбақ
| | | | | | |
| | | | |
| | | | | | |
| | | |
| | | | | |

1. Астана қаласының бұрынғы аты.
2. Жағасынан Астана орын тепкен өзен.
3. Астананың символы.
4. Қырғызстанмен шекарамыздағы тау.
5. Әр адамның асылы.
6. Алматының тәтті алмасы.

Жауабы: Ақмола, Есіл, Бәйтерек, Алатау, ана, апорт.

«Д» өзгертпесөзі

| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |

1. Кең жазақты алқап.
2. «Ұлы ғұлама» сөзінің синонимі.
3.«Жалғыз» сөзінің синонимі.
4. Желістің бір түрі.
5. «Егінші» сөзінің синонимі.
6. Жыл аты.
Жауабы: дала, дана, дара, дөнен, диқан,доңыз.

Сөзжұмбақ «Абай»

| | | | |
| | | | | | |
| | | | | | |
| | | | | | |

1.Ұлттық ойын
2. Ерте гүлдейтін гүл
3. Елордасы.
4. Алғаш мектеп ашқан адам.

Жауабы: асық, бақбақ, Астана, Ыбырай.

«А» өзгертпесөзі

| | | | | |
| | | |
| | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | |
| | | | | |

1. Облыстың бөлігі.
2. Қазақ халқының діни мейрамы.
3. Құрманғазының күйі.
4. Түнде ойналатын ұлттық ойын.
5.Қазақстанның оңтүстік шығысындағы тау.
6. Таулы жерде тіршілік ететін аң.
Жауабы: аудан, айт, Адай, Ақсүйек, Алатау, арқар.

Ойлан, тап!

1. Ұлттық ойын
2. 2-ші ай
3. Апорттың отаны
4. Жеміс ағаштарын
тозаңдандыратын жәндік
5. Жеміс
6. «7 күн» бір
сөзбен қалай аталады?

Жауабы: ақсүйек, ақпан,Алматы, ара, алма, апта.

Сөзжұмбақ «Күйші»

| | | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | |

1. Киіз үйдің жабдығы
2. Үй құсы
3. Сүттен жасалған тағам
4. Жұмбақ. Тікен-тікен көк түсті,
Қысы-жазы бір түсті
5. «Аға» сөзіне қарама-қарсы сөз

Жауабы: кереге, үйрек, айран, шырша, іні

«Белгілі бір жүйемен» ойыны

Ромбик бойынша әріптерді белгілі бір жүйемен құрастырғанда «Абай
афоризмінің» авторының аты шығады.

(Құлмат Өмірәлиев)
Л Ө А В
Ұ Л Т М Р Л Е
Қ А І И
«Орнымды тап» ойыны

Шарты: Мақал–мәтелдердегі орны ауысып тұрған сөздерді айтылу ретімен
орналастырып, берілген сан есімдердің түрлерін ажырат.
1. ақшаң, бір, сом, жолдасың, жүз, болғанша, болсын.
2. бір, қырық, қыңыр, жақ, бір, кісі, бір, кісі, жақ, кісі, бір
жақ.
3. байлық, ақжаулық, денсаулық, екінші, үшінші, бірінші байлық, он,
денсаулық, байлық, саулық.

«Екі тілді қатар үйренейік» ойыны

Ойынның шарты: Мұғалім алдын ала тақырыпқа сай даярланған орыс
тіліндегі сөздерді оқиды, оқушылар қазақ тіліндегі аудармасын тез табулары
керек.
1- топ 2-топ
Я –мен Эпоха – дәуір

Ты – сен Ничего – тәуір
Сыт – тоқ Полуостров - түбек
Нет – жоқ Шелк – жібек
Бульон – сорпа Виноград - жүзім
Ячмень – арпа Список - тізім
Луна – ай Характер - мінез
Масло – май Быстро - тез
Овраг – сай Смех - күлкі
Глина – лай Лиса - түлкі
Куда? – қайда? Критика - сын
Польза – пайда Правда – шын
Лексикалық жұмбақтар

Шарада

1. Соңғы әрпі «М» болса,
«Әдеміге» синоним.
«М» орнына «Л» қойсам,
Көп ішінен сүйгенім.
(әсем-Әсел)

2. «Н» - дан басталса, тыныс белгісі.
«Б» - дан басталса етістік.
(нүкте-бүкте)

3. «К» - ден бастасаң – қалаңмын,
«Ж» - дан бастасаң тағаммын.
(кент-жент)

4. Соңғы әріпі «С» болса,
Синоним сөзі момынның
«С»- ны алып тастасаң ,
Жабайы пиязы жерімнің.
(жуас-жуа)

5. Бастапқы әріпі «Ж» болса,
Омоним «Бар» сөзіне.
«Ж»-ны алып тастасаң,
Дәл тиер көзіңе.
(жоқ - оқ)

6. Қалай оқысаң да, ұлтым өзгермейді.
(қазақ)

7. Әрі дауысты, әрі дауыссыз,
Әрі жуан, әрі жіңішке
Бұл қай дыбыс?
(у)

8. Дыбыс емес таңба,
Оқылмайды, жазылады.
Әйтсе де бұл екеуі,
Біраз сөзден табылады.
(ь,ъ)

Адассөз
(омоним)

Ағаштарды жарамын,
Гүлге келіп қонамын.
(Ара-ара)

Ұйықтап жатып көремін,
Мезгілді де білемін.
(Түс-түс)

Қаламақ

(синоним) (антоним)
Шолақ – қысқа Бар – жоқ
Мүсін – нұсқа Аш - тоқ

Әдемі – сұлу Қисық – түзу
Ыстық – жылу Жөндеу – бұзу

Мықты – берік Қараңғы - жарық,
Ажар – көрік. Семіз – арық.

Ойлан, тап!

Атада бар , Күнде бар,
Әкеде жоқ. Түнде жоқ.
Анада бар, Көлде бар,
Шешеде жоқ. Төлде жоқ.

(А) (К)
«Жасырынған мақал» ойыны

Жақсы сөз жан семіртер ...
Досы көппен сыйлас ...
Отпен ойнама ...
Ер туған жерінде ...

«Орфографиялық лото» ойыны
Ойынның шарты:
1. Ойынға пайдаланатын сөздер қазақ тілінің бағдарламалық материалдарына
сәйкес болу керек.
2. Жазылуы ерекше есте сақтауды қажет ететін сөздер.
3. Айтылуы мен жазылуы екі түрлі сөздер.
4. Тілімізге орыс тілінен немесе басқа тілдерден енген сөздер.

|...емент |Кө...жиек |
|( с немесе ц) |(к немесе г) |
|Қыры...аяқ |т...ылды |
|(қ немесе ғ) |(и немесе ый) |
|Велосип... |се...білік |
|(т немесе д) |(н немесе м) |
|Жүсіп...к |Шта... |
|( п немесе б) |(п немесе б) |

«Кім не істейді?» ойыны

Ойынның шарты: Жұбын табу керек.

Дәрігер Бала оқытады
Өңдеуші Тіс емдейді.
Шахтер Кітап өңдейді
Құрылысшы Көмір қазады
Сатушы Үй салады
Мұғалім Тауар сатады

Математикалық ойын «Ғажайып алаң»

Ойынның шарты: Таңбалары әр түрлі сандармен амалдар орындау арқылы
мына есептерді шығарып төмендегі ұяшықтарда жасырынған сөздерді табу.

|е |с |і |м |д |і |к |

1. 99÷(-9) × (-3)= 33 (е)
2. - 44х(-2) ÷ 8= 11(с)
3. -12,5х(-2) = 25 (і)
4. 11,5+(-2,5) = 9 (м)
5. -153÷(-3) = 51(д)
6. 20,2х2+(-3,4) = 37 (і)
7. -10,2 + 12,2 = 2(к)

«Қыз қуу» ойыны

Ойынның шарты: Алдымен сұрақтар даярланады. Содан кейін тапсырма
оқылады. Бірінші болып қыз баланың тапсырмасы, одан кейін ұл баланың
тапсырмасы оқылады. Қыз бала бірінші болып тапсырманы орындаса, ер балаға
жеткізбей жеңіске жеткен болып есептеледі.

«Ханталапай» ойыны

Ойынның шарты: Асықпен ойналатын ойын. Асық алдын ала нөмірленеді.
Нөмірлерге байланысты сұрақтар дайындалады. Асық жерге шашылады, балалар
талапайлап асықты алып, сұрақтарға жауап береді.

«Буындық лото» ойыны

Ойынның шарты: Төменде берілген буындардан сөз құра.
ба, бұ, бо, ран, қа, та, рік, лық, та
Мысалы: балық, бұта, боран, бақа,
«Сөзді тап» ойыны

Ойынның шарты: Жоқ әріптерін толықтырып, жасырылған сөздерді табу
керек.
Б…….қ
Б…….қ
Б…..қ
Б….қ
Б…қ
Б.қ

Жауабы: (балмұздақ, бауырсақ, бидайық, борсық, балық, бақ)

«Баспалдақ» ойыны

Ойынның шарты: жоқ әріптерін толтырып, жасырылған сөздерді табу керек.

Б.
Б.с
Б..т
Б…а
Б….қ
Б……а

Жауабы: ( би, бас, бинт, балға, баспақ, баспана)

«Кім көп біледі?» ойыны

Ойынның шарты: Ойыншылар «Мұғалімдер» және «Оқушылар» болып екіге
бөлінеді. «Мұғалімдер» омоним сөздерді айтады, ал «Оқушылар» осы сөздердің
мағынасын түсіндіреді. «Мұғалімдер» мен «Оқушылар» рөлдерін ауыстырып
отырады.

Мысалы: ара-жәндік алма-жеміс ою-зат
ара-құрал алма-қимыл ою-
қимыл

«Ұйқасын тап» ойыны.

Ойынның шарты: әр оқушы өзінің қалауына қарай ұйқастырып, өлең
жолдарын аяқтайды

Отан - байтақ туған ....
Отан – менің думанды ...
Сол Отанның ...
Ерлік іске буған ...
(жерім, елім, ұланымын, белін)

«Өлең жолдарын қалпына келтір» ойыны

Ойынның шарты: Өлең жолдарын ауыстырып жіберу керек. Балалар өздері әр
сөзді өз орнына қойып, өлең жолдарын қалпына келтіреді. Қазақ әдебиеті
сабағында жаттаған өлеңдерді пайдалануға болады.
Мысалы: «Ғалым – болу арманым»

Болғым келеді ғалым
Байлығын жер ақтарған.
Келеді жалын болғым,
Тастардан жасайтын гүл.

Дұрыс нұсқасы

Ғалым болғым келеді,
Жер байлығын ақтарған.
Жалын болғым келеді,
Гүл жасайтын тастардан.

«Сөйлем не сұрайды?» ойыны

Ойынның шарты: Мұғалім арнайы даярланған сөйлемдерді оқиды.
Сөйлемдердің соңындағы тыныс белгісін қою керек.
- Балалар,сөйлем не сұрайды деп, балаларға тапқызады.

Әдебиеттер.

1. «Айгөлек» журналы. №1-10-2005-2006
2. «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедия. Алматы., 2002.
3. «Бастауыш мектеп». №9-2004.
4. «Бастауыш мектеп». №11-2004.
5. «Бала би» журналы №1-8-2006.
6. «Білім.Образование». №2-2004.
7. «Білім.Образование».№11-2004.
8. А.Бақтыгереева «Жайық қызы».
9. «Ізденіс».№1-2003-2004.
10. «Қазақ тілі мен әдебиеті».2001-2005.
11. М.Оңдағанов «Ақжайық саңылақтары» Орал, 2004.
12. Ө.Жолымбетов «Бес шығыршық».Алматы,1991.
13. «Жайық ұстазы» газеті. №1-6-2006.
14. Ж.С.Қалиева «Жалпы білім беретін мектептердің мұғалімдеріне арналған
оқу-әдістемелік құрал» Қарағанды, 2005.
15. «Қазақстан мұғалімі» №5-2006.
16. «Қазақ тілі: мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту». 2006 ж. №1-3
17. Қадыр Мырза Әлі «Күміс қоңырау».
18. «Қазақ тілін үйренейік» журналы. №4-6-2006.
19. Т.З.Рысбеков «Батыс Қазақстан облысының тарихы». Орал, 2006.
20. «Сен білесің бе?» топтама.
21. «Тарихи тұлғалар» Алматы, 2006.
-----------------------
А