Ыбырай Алтынсариннің өлеңдері мен шығармалары

Сембек Әмірхан.
ОҚО, Түркістан қаласы, Аманкелді жалпы орта мектебінің Қазақ тілі мен
әдебиет пәні мұғалімі.
Сабақтың құрылымы

Пәні: Қазақ әдебиеті. 5 сынып

Сабақтың тақырыбы: Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығы
Сабақтың мақсаты: Қазақ даласының дара ұстазы Ыбырай Алтынсариннің ұстаздық
жолы мен қазақ даласының, келешек ұрпақтың қамы үшін жүргізілген еңбектері
туралы оқушыларға түсіндіре отырып, сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру.
а) Білімділігі: Ыбырай Алтынсариннің адамгершілік, ақындық қасиеттерін
таныту және тіл шеберлігін ұғындыру.
ә) Дамытушылық: Оқушылардың ой тұжырымдарын, әдеби тіл байлықтарын, есте
сақтау қабілеттерін, көркем сөз оқу шеберлігін дамыту.
б) Тәрбиелік: Ақын – жазушылардың, жалпы өнерді құрметтей білуге, басқа да
ұлы адамдардың көзқарасын сыйлай білуге тәрбиелеу.
Сабақтың міндеттері: Зейін қойып тыңдау, мәнерлеп оқу, мазмұндама беру,
өнегелі білім алу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың әдісі: Сұрақ – жауап, топтастыру.
Сабақтың көрнекіліктері: Әдеби кітаптар, үлестірмелі қағаздар, сурет,
бүктемелер және өлең жолдары жазылған қағаздар.
Пәнаралық байланыс: тарих, қазақ тілі, әдебиет теориясы.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі: Оқушыларды сабаққа әзірлеу, оқу құрал – жабдықтарын
тексеру, бір – біріне жақсы тілектер айту.
Үй тапсырмасын сұрау: Махамбет Өтемісұлы кім?махамбеттің «Қызғыш құс»өлеңін
жатқа, мәнерлеп айтыңдар. Махамбеттің досы кім? Ақынның «Соғыс» өлеңінде
оқиға қалай суреттелгенді түсіндіріп беріңдер.
Жаңа сабақ: Ыбырай Алтынсарин (1841 – 1889)
Ыбырай Алтынсарин – қазақ балалар әдебиетінің атасы, ұлы ұстаз.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы Қостанай облысы, Қостанай ауданында дүниеге
келген. Өз әкесі Алтынсары 4 – жасар кезінде қайтыс болады да, Ыбырай атасы
Балқожа бидің тәрбиесінде өседі.
1844 жылы Орынборда қазақ балаларына арналған жеті жылдық мектеп ашу
туралы патша ережесі бекітіледі. Балқожа би осы ашылмақ мектепке 1846 жылы
бес жасар немересі Ыбырайды жазғызып қояды. 1850 жылы 23 тамызда орыс –
қазақ мектебі ашылып, қазақтан 30 бала алынады, солардың бірі Ыбырай
болады.
Қазақ балаларын орысша оқыту арқылы олардан қазақ даласын билейтін
патша шенеуктеріне көмекші әкімдер даярлау мақсатымен ашылған мектепке
Балқожа би де немересін осы үмітпен берген. Бірақ Ыбырай мектепті жан –
жақты білім алуға пайдаланған. Сондықтан ол сабақты ерекше ынтамен оқиды.
Сөйтіп, мектепті 1857 жылы «өте жақсы» деген бағамен бітіреді.
Ыбырай мектепте оқып жүрген кезде, атасы Балқожа бидің жазған хаты:
«Үміт еткен көзімнің нұры - балам.»
Үміт еткен көзімнің нұры – балам,
Жаныңа жәрдем берсін хақ тағалам.
Атаң мұнда анаң мен аман – есен,
Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.

Атаңды сағындым деп асығарсың,
Оқуға көңіл бөлсең, басыларсың.
Ата – анаңды өнер білсең, асырарсың,
Надан боп білмей қалсаң, «аһ» ұрарсың.

Шырағым, мұнда жүрсең, не етер едің?
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мұратқа жетер едің?!

Ыбырай мектеп бітіргеннен кейін, атасы Балқожа бидің хатшысы болады.
Кейін Орынбор облысының басқармасына кіші тілмаштық қызметіне ауысады. 1860
жылы Ыбырайға Орынбор облысының басқармасы Торғайда қазақ балалары үшін
бастауыш мектеп ашуды тапсырады, сонымен бірге оны осы мектепке орыс
тілінің мұғалімі етіп белгілейді. Бұл мектеп 1864 жылы 8 – қаңтарда
ашылады. Ыбырай он төрт бала оқытады.ыбырайдың жазған бір хатында: «Он төрт
бала оқытамын. Бала оқытуға қойға шапқан аш қасқырдай тиістім. Балаларда
менің айызымды қандырып, оқуды тез меңгеріп алды» - деген екен.
Ыбырай Алтынсарин өз өмірінің бәрін келешек ұрпақ үшін арнады.
Балаларға арнап жазған өлеңдері, әңгімелері және орыс әдебиеттерінен
аударған балаларға лайықты көркем шығармалар да бар. Ыбырай – халқына білім
беріп, мәдениетті ел қатарына жеткізуді армандап, бар өнерін сол жолға
арнаған адам.
Ыбырай Алтынсариннің ең алғаш шыққан кітабы «Қазақ хрестоматиясы» 1879
жылы Орынборда жарық көрген.
Ыбырай Алтынсариннің өлеңдері мен шығармалары: «Кел, балалар, оқылық»,
«Өнер – білім бар жұрттар», «Қыпшақ Сейітқұл», «Асан мен Үсен», «Ағаш үй
мен кейіз үй», «Әй, жігіттер», «Залым төреге», «Өзен», «Жаз». т.б.
Ыбырай Алтынсарин 1889 жылы шілде айының 30 – ы күні Қостанайда дүние
салады.
Сабақты қорытындылау: Қазақ халқының ұлы мақтанышы, ұлы ұстазы, тұңғыш
ағартушы – ғалым, шебер жазушы Ыбырай Алтынсарин қаламынан көптеген маңызды
көркем шығармалар туды. Қазақ даласына тұңғыш рет мектеп ашқан Ыбырай
Алтынсариннің келешек ұрпақ үшін атқарған еңбегі күні бүгінге дейін өз
маңызын жойған жоқ.
Сабақты бекіту сұрақтары: Ыбырай Алтынсарин кім? Атасының аты кім? Ыбырайды
атасы бауырына неліктен басты, атасының тәрбиесінде болудың себебі. Ыбырай
алғашқы қазақ даласында ашылған мектепте неше бала оқытты.
Үйге тапсырма: Ыбырайдың өлеңдерінің мазмұнын түсініп келу. Ыбырайдың өмірі
мен шығармашылығы жайлы оқып келіңдер. «Өзен» атты өлеңін жатқа, мәнерлеп
айту. «Даланың дара ұстазы» атты тақырыпта шағын шығарма жазып келу.