Кедейдің жүдеу өмірі

Абайтану 6 сынып
Тақырыбы: «Қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай»
Мақсаты:
А) білімділік: оқушыларды өлеңнің шығу тарихымен таныстыру, өлеңнің
мазмұнымен, тақырыбымен, идеясымен ттаныстыру, Абайдың реаллист ақын
екеніні таныту;
Ә) дамытушылық: оқушыларды өз ойын дәлелді жетізе білуге төселдіру, өлең
құрылысына талдай білуге үйрету, есте сақтау қабілеттерін арттыру;
Б) тәрбиелік: оқушыларды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу, ұлттық
құндылықтарды таныту;
Түрі: аралас сабақ;
Әдісі: пікір алмасу, мәнерлеп оқу, талдау;
Көрнекіліктер: палакат, портреттер, теледидар материалдары;
Барысы:
1 Ұйымдастыру кезеңі;
2 Үй тапсырмасын сұрау:
А) Абайдың өлең құрылысына енгізген жаңалықтары;
Ә) 8 буынды өлең /4-4/; /5-3/;
Б) 6 буынды өлең /3-3/;
В) Аралас буынды, аралас бунақты;
3 Жаңа тақырып:
І Кіріспе сұрақтар:
Абайдың табиғат лирикасына жататын қандай өлеңдерін білесіңдер?
«Күз», «Қыс», «Жазғытұры» өлеңдерінен үзінділер айтқызу;
ІІ Біздің бүгінгі өткелі отырған өлеңіміз де табиғат лирикасына
жатады. Өлең 1888 жылы жазылған. Әрқайсысы 4 тармақтан, 9 шумақтан тұрады.
Бұл – Абайдың табиғат лирикасының ішіндегі таңдаулы шығармаларының бірі.
Көшпелі қазақ аулының әлеуметтік жіктелісін, тұрмыс айырмашылығын анық
көрсеткен мазмұны терең, көркемдігі жоғары, идеясы биік өлең.
Енді алдымен осы өлеңнің шығу тарихына үңіліп көрейік.
Қазақ халқының маңдайына біткен екі ұлы есім бар. Олар – дана Абай,
дара Мұхтар. Ұлтымыздың қадірлі де қасиетті тұмарына арналған «Абай жолы»
роман эпопеясы арқылы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-
санасы, мінез ерекшелігі бүкіл дүние жүзіне әйгілі болды. Абай есімі
әлемнің әр түпкіріне тарады. Дара Абай арқылы Мұхтардың есімі аңызға
айналғаны баршамызға аян. Енді сол «Абай жолының» беттеріне назар
аударылық.
Күзектің суық сұрқыл жүдеу бір күні Абай Тәкежан аулының үстінен
түседі. Ол екі жұмыспен келген еді. Бірі – Семейтаудағы Бура жоқшыларының
жұмысы. Бірі – Тәкежан мен Жігітек арасындағы қыстаудағы шабындық жөнінде
туындап жатқан жаңа даудың жайы. Үй иесімен қабағы келіспеген Абай ас
піскенше сыртқа шығып кетеді. Абай жүдеу кедей өмірінің тұрмысын көрді.
«Абай жолынан» үзінді оқыту:
Енді осы көрініс өлең жолдарымен қалай өрілген екен?
1 Кедейдің жүдеу өмірі;
2 Қара қи;
3 Жалшы ұлының күйі;
Көшпелі елдің шаруашылық әрекеті, тіршілік тәсілі, табиғат қабағын
баққан мінезі салған жерден аңғарылады. Көп нәрсенің түп қазығы өріске, жер
жағдайына байланған, өмір сүру, тіршілік кешу, жан бағы – бәрі де осыған
келіп тіреледі. Ақын күн суып, ауа райы бұзылып, қысқа аяқ басқан
шаруашылыққа қолайсыз бір шақтағы қалт-құлт еткен ауыл өмірінің суретін
реалистік дәлдікпен, нақты адамдар тұлғасы арқылы алдыңа тартады. Табиғат
суреті мен адамдар қимылы жымдаса бейнеленген.
ІІІ Біздің халықтың жаз жайлауға, күз күзеуге, қыс қыстауға көшіп
отырғаны белгілі. Мал шаруашылығы, әрине, осындай өмірді талап етеді.
Әсіресе, мал үшін қаһарлы қыс өте ауыр әрі жайсыз. Мына бір бейнетаспадан
осыған көз жеткізейік.
Көзінің ағы мен қарасы сияқты әрбіріміздің жеке өз пікіріміз бар. Мына
шумаққа назар аударайық.
Қараш, желтоқсанмен сол бір екі ай,
Қыстың басы бірі ерте, біреуі жай.
Ерте барсам жерімді жеп қоям деп
Ықтырмамен күзеуде отрар бай, - деген жолдардағы Тәкежанның бұл
ісіне баға беріп көрейік. Егеменді ел ертеңі еркін ойлы азаматтар екенін
естен шығармайық.
Ұқыпты
Қайырымсыз
Үнемшіл
Сараң
Жинақы
Қонақжай емес
Ертеңгі күнін ойлайды
Кедей еңбегін бағаламайды
Бүгінгі заман да осына талап етеді. Өзінің үнемшілдігімен,
ұқыптылығымен, жинақылығымен ертеңгі күннің қамын жеп, белгілі бір кәсіп
иесі болса, қоғам да байиды. Елбасымыз үш жылды «Ауыл жылы» деп жариялап
отырған белгілі. Еліміз 2030 жылға қарай шын мәнінде өркениетті елге
айналары хақ. Әрине, адамгершіліктен де асып кетпеуіміз керек. Қайырымдылық
жасап, әлсізге көмек көрсету - әр адамның борышы.
ІV Ертеңгі күннің қамын жеп, үнем жасап, қыстауға қонбай, күзеуде,
ықтырмада отырған бай, мал бағып, далада жүрген кедей жылынуға отын таба
алмай бүрсең қағып, тоңған иін жылытып, шекпен тігіп отрған байғұс әйел –
осының бәрі көшпелі қазақ аулының тұтас бейнесіне айналған. Ұлы ақын, ұлы
суретші Абай назарында бәрі бар. Бір-біріне қарама-қарсы суреттер.
V Ай аттары. Қараша – бұл айда мал семіреді. Ертеде салық малы осы
айда жиналатын болған. Оны халық «қаражшы» деп атаған, яғни, қаражат
жинаушы. Қарашада жер оты азайып, тақырланып, суыйды. Қара жердегі суықты
«қара суық» деп атаған. Жұрт қыс қамын аяқтап болады.
Желтоқсан – «жел» мен «тоқсан» деген сөздің қосындысынан шыққан. Яғни
үш ай желді, боран деген ұғымды білдіреді. Ежелгі түріктер бұл айжы «жел
айы» деп атаған. Қыс күшіне еніп, боран болады.
Осы айларда болатын қандай мерекелерді білесіңдер?
VІІ Сабақты бекіту:
1 «Қараш, желтоқсанмен сол бір екі ай» өлеңі қандай лирикаға жатады?
2 Өлең қандай қиғаға байланысты жазылған?
3 Өлеңде бір-біріне қарама-қарсы тп өкілдерінің тұрмысы қалай суреттелген?
4 Өлеңнің идеясы не?
Оқушылар білімін бағалау.