Баланың есі кіріп, есейген уақытында талап қою мен тыйым салу кеш

Халқымыздың сан ғасырдан бергі даналығына құлақ ассақ, «Адамның
бақыты — балада» деген екен. Кез келген адам өзі өмір бойы қуып жете
алмайтын бақыт деген құдыретті сөздің өлшемі өмірінің жалғасы ұрпағымен
келетініне мән бермеуі де мүмкін. Біреу бақытын байлықтан тапқысы келсе,
екінші біреуі даңқ пен атақтан, мансап пен қызметтен іздестіреді. Мұның
бәрі түсінген адамға қолдың кірі сияқты нәрсе. Адамға нағыз бақытты —
тәрбиелі ұрпағы ғана сыйлай алады. «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген сөз
тегін айтылмаса керек. Олай болса адам өмірінің мәні — өз ұрпағы.
Шыр етіп сәби дүниеге келген сәттен бастап ата-ана алдында нәзік те
қиын, қыр-сыры мол үлкен қоғамдық міндет тұрады. Ол — бала тәрбиесі. Бала
тәрбиесінде алғашқы ұстаз — ата-ана. Бала үшін үй ішінен, ата-анадан артық
тәрбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық, татулық, қайырымдылық, әдептілік,
инабаттылық сияқты қасиеттер — жанұяда тәрбие балаға сөзбен, теориямен
дамымайды, үлкендердің үлгісімен сіңеді. «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап
қыз өсер» дейді халық даналығы. Бала кішкентай кезінен-ақ әр нәрсеге
әуестеніп үлкендерге көмектескісі келеді. Бұған кейбір әке-шеше «жұмысымды
бөгейсің, істеп жатқан ісімді бүлдіресің» деп ұрысып жіберуі мүмкін. Бұл
қате түсінік. Керісінше, өзің жұмыс істеп жүргенде баланың қолынан келетін
ісіне жағдай туғызып, оның үйренуіне көмектескен орынды. Тіпті балаға
берген тапсырмаңыздың аяғына дейін орындаулына төзімділікпен бақылау
керектігін де ұмытпаған жөн. Осылайша баланың бірте-бірте еңбекке деген
болашағына жол ашылады. Әрі істеген ісін ұқыпты да тындырымды орындауына
бағыт бересіз. Баланың жақсы ісін мадақтап, терісін оң етіп түсіндіріп
отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген тапсырмасын орындауға қарсылық
білдірмейді. Орынсыз ұрысу, зеку, сұрақтарына дөрекі, келте жауап беру
немесе әділ талап қоя алмау ата-ананың беделін түсіреді.
Ата — ана — бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де
балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді жете
білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған
орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата — аналар
«Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен
сөйлесуге уақыт жоқ» дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге
тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй
шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа. Жанұядағы
жанжал, үлкендердің аузына келген сөздерді айтуы, баланың көзінше басқа
біреуді сөгуі, біреудің сыртынан өсек айтуы балаға теріс әсер етеді. Бала
алдында әке-шеше үй ішінің үлкендердің әдептілік танытқаны жөн. Мысалы,
арақ пен темекінің толып жатқан зиянын біле тұра, балалардың көзінше арақ
ішіп, үсті-үстіне темекі тартқандар бар. «Көрінген таудың алыстығы жоқ»
дейді, ертең-ақ ұл өсіп ер жетеді, қыз өсіп бой жетеді. Сонда арақ пен
темекінің зиянын қалай ұқтырамыз?
Негізінен жанұяның шырқы бұзылған, ата-анасы маскүнемдікке салынған
немесе жарамдық жағынан азғынданған ортада бала, жасөспірім қашанғы
жиренішті көріністі, ондағы айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-керіске шыдап
жүре бермек. Басқа өмір аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып
үлгереді, егер осы теріс жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір
бұтағы қисық өсті дей беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда
негізгі кінәні кімнен іздейміз?!
Бұзақылықтың басы бос жүруден басталады. Кейде сабақты жиі қалдыруға
әр түрлі сылтауларды үлкендердің өзі үйретіп отырады. Бұл жағдайда балаға
өтірік айтуды үйретіп отырған аңғармай да қалуы мүмкін. Жас шыбықты қалай
исең, солай өседі ғой. Иә, «Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің» демекші
ата-ана тәрбиесі бала өмірінде үлкен із қалдырады. Баланың бойына барлық
жақсы қасиеттерді дарыту, тіпті жанында жүрген достарына дейін мән беру,
табиғат сыйлаған дарыны болса дамыту, дұрыс білім алуына жағдай жасау — ата-
ананың басты парызы. Ендеше бала тәрбиесінде ұсақ-түйек дейтін ешнәрсе жоқ
және сол нәрседен де қателесуге қақымыз жоқ. Бала — әр жанұяның бақыты.
Олай болса, өз бақытымызды бағалай білейік.
Мінез — құлық бұзылушылықтың 4 себебі бар екен. Бұл себептер баланың
тәртібінің бұзылып, ата — аналарға бағынбауына әкеліп соқтырады.
Бірінші себеп — назар үшін күрес: Тыңдамау — бұл өзіне назар аудару
әрекеті. Назар аудару эмоционалды көңіл — күй туғызу үшін қажет.
Екінші себеп — өзіндік пікір үшін күрес: Бала бітпейтін нұсқауға,
ескертуге және ересектердің қауіптенуіне қарсы шығады. Өзіндік пікірде
болу, өзіндік шешім қабылдау. Бұл қате болса да тәжірибе алуға керек.
Үшінші себеп — кек алу тілегі:
Бала кекшіл болуы мүмкін:
• өзінің үлкен — кіші аға — апаларымен салыстырғанда;
• отбасы мүшелері бірін — бірі кеміткенде;
• ажырасу мен отбасында жаңа мүше пайда болғанда;
• әділетсіздік пен уәде орындалмағанда;
• ересектердің бір — біріне деген аса үлкен махаббатын сезінбесе.
Төртінші себеп — өзінің жетістігіне деген сенімсіздік: Өзіне — өзі
сенбеушілік. Оқудағы, сыныптағы сәтсіздіктерге, мұғаліммен қарым — қатынас,
өзіндік төмен бағалау.
Осы мінез — құлқындағы қиындықтарды жеңу заңдарына назар
аударсаңыздар:
1 — Заң: Баланың есі кіріп,есейген уақытында талап қою мен тыйым салу
кеш. Оған ақырындап, шыдамдылықпен айту керек.
2 — Заң: Тыйым мен талаптар шектеулі, көп болмауы қажет.
3 — Заң: Тыйым мен талаптар баланың маңызды мұқтаждығына қарама —
қайшы болмауы қажет.
4 — Заң: Тыйым мен талап балаға түсіндірілуі қажет.
5 — Заң: Тыйым мен талап сабырлы, байсалды үнмен айтылуы керек.
6 — Заң: Тыйым мен талаптар ата — аналар тарапынан бірыңғай, біркелкі
болуы қажет.
«Айналдырған тас» туралы аңызды тыңдап көріңіздерші: «Ел кезіп жүрген
бір адам келе жатса, бір алдында жатқан үлкен тасты көреді. Ол таста «Аудар
да, оқы» — деп жазылған жазуды көреді. Ол тасты әрең дегенде аударып,
екінші жағын қараса, «Өз білгеніңе назар аудармай, жаңа білім неге
іздейсің?» — деген жазуды оқиды», яғни бала тәрбиесінде туындап жатқан
мәселенің шешімі өзімізде екен.
Өз баламызға: мен сені жақсы көремін, мен сенімен біргемін. Бірге біз
барлығын да жеңеміз! — деуді бүгіннен бастайықшы, құрметті ата-аналар!
1) Егер баланы үнемі сынап отырса, оның өмірге деген құлқы болмайды;
2) Балаға үнемі күліп, кекетіп, мұқатса, бұйығы болып өседі;
3) Баланы қолдап отырса, білімге деген ынтасы артады;
4) Баланы қолдап отырса, өз ісіне сенімді болады;
5) Бала төзімділікте өссе, адал болып жетіледі;
6) Бала қауіпсіз жағдайда өссе, ол адамға сеніммен қарайды;
7) Бала кекшілдікте өссе, ол қатыгез болып өседі;
8) Бала адалдықта өссе, әділ болып жетіледі;
9) Бала түсіністікте және сүйіспеншілікте өссе, бұл әлемнен махаббат табуға
үйренеді;