XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының қоғамдық-құқықтық және әкімшілік құрылымы

Қазалы ауданы №91 Ғ. Мұратбаев атындағы мектеп

І-санатты тарих пәнінің мұғалімі: Жалимбетова Базар Қаршығақызы

§ 21. XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының қоғамдық құрылысы

Сабақтың мақсаты:

XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының басқару жүйесін, ұлыстық құрылымын, әкімшілік-құқықтық нормаларының ерекшеліктерін көрсету. Сот жүйесі, салықтар мен міндеткерлік түрлері туралы білімдерін тереңдету.

Сабақтың жоспары:

Хандық өкіметтің басқару жүйесі
Ұлыстық құрылым
Әлеуметтік құрылым
Әкімшілік-құқық нормалары мен қылмыстық іс.
Сот жүйесі
Меншік мәселесі
Салықтар мен міндеткерліктің түрлері

Бірінші мәселеде хандық өкіметтің басқару жүйесінің ерекшелігіне, хан сайлауына тоқталу қажет.

Ханның бес түрлі құқығы мен міндетін түсіндіру кезінде төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

Құқығы

Мемлекеттің жеріне билік жүргізу
Соғыс жариялау, билік жасау
Шет мемлекеттермен келіссөз жүргізу
Өзіне бағынышты адамдарды өлім жазасына кесі не тірі қалдыру
Заң шығару, бұйрық беру

Міндеті

Елді сыртқы жаудан қорғау
Әскерді басқару
Мемлекеттің сыртқы саяси бағытын белгілеп отыру

Сабақ жоспарындағы екінші мәселе-ұлыстық құрылым. Ұлыс-саяси-экономикалық басқару жүйесі. Мұғалім ұлысты шыңғыс хан тұқымдары басқарып отырғанын айта отырып, оқушыларға «Шыңғыс хан империя құрғанда аймақты басқаруды қалай бөлген?» деген сұрақ қоя отырып, өткен тақырыптарын еске түсіріп, ұлыстық құрылым туралы деректерге сүйеніп, толық түсіндіреді.

Мұғалім қазақ халқының әлеуметтік құрылымы 2 топқа бөлінгенін, оларға жеке-жеке тоқтала отырып түсіндіреді.

Тірек-сызбаны пайдалануға болады, бұл оқушылардың материалды терең ұғынып, есте сақтау қабілетін арттыра түседі.

Қазақ халқының әлеуметтік құрылымы

І. Феодалдар

Сұлтандар, қожалар
Билер, бай-шонжарлар, батырлар, ақсақалдар

ІІ. Қарапайым халық

Қараша,
қара кісі,
шаруа,
бұқара
құл құтан

ІІІ. Құлдар, күңдер-бас бостандығы жоқ адамдар.

Төртінші мәселе бойынша мұғалім Тәуке ханның кезінде шығарылған «Жеті Жарғы» заңдарының әкімшілік-құқықтық нормалары мен қылмыстық істі қарау, реттеуде алатын орны, маңызы жайында айтады. Бұл заңдар жинағына «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» әдет-ғұрып, қағидалары енгізілгенін түсіндіре отырып, сабақтың әрі қарай «Жеті-Жарғы» кітапшасына, оның қағаз бетіне түсірілген немесе техникалық құрал арқылы көрсетілген баптарына тоқталады.

Сабақ жоспарының бесінші мәселесі-сот жүйесі.

Қазақ хандығында сот үкімін шығару ханда, биде, сондай-ақ ру-тайпа басшыларының қолында болған. Егер айыпкер билердің өзіне тағып отырған айыбын әділетсіз немесе күмәнді деп тапса, онда билердің ауыстырылуын талап етуге құқылы болған. Сот үкімін орындататын орган болмағандытан, оны жүзеге асыру жеңіп шыққан жаққа берілетінін түсіндіре отырып, мұғалім оны қазіргі өмірмен байланыстырса, сабақтың тиімділігі арта түседі.

Мұғалім оқушыларға қазақ қоғамында жерге, малға деген меншіктің болғанын деректемелер келтере отырып түсіндіреді.

Салық, міндеткерлік түрлерін түсіндіруде мұғалімнің сызбаны пайдалануына болады.

Салық түрлері