Әскери қызметшілердің жалпы міндеттері

II тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРУЛЫ КҮШТЕРІНІҢ,
БАСҚА ДА ӘСКЕРЛЕРІ МЕН ӘСКЕРИ ҚҰРАЛЫМДАРДЫҢ
ЖАЛПЫӘСКЕРИ ЖАРҒЫЛАРЫ

Қазакстан Республикасы Қарулы Күштерінің жарғылары жеке құрамды тәрбиелеу
мен оқыту негіздеріндегі әскери қызмет заңдарының жиынтығы болып табылады.
Онда әскери кызметшілердің міндеттері мен қүкықтары және өзара қарым-
қатынастары анықталады.
Жарғылар әскерлердің өмірі мен күңделікті қызметін, тұрмысының барлық
жақтарын қатаң және нақты түрде белгілейді, әскердегі белгіленген
тәртіптің, ұйымдастырушылық, әскери тәртіптілікті ұстап тұру мәселелеріне
анық нұсқаулар береді.
Қазіргі кездегі жарғыларда Кеңестік Қарулы Күштер мен Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштері критерийін қалыптастырудағы көпжылдық
тәжірибелер есепке алынған. Олар әскери-техникалык прогресс нәтижесінде қол
жеткізілген әскери істің қазіргі даму деңгейін және соңғы жылдарда әскери
істе болған өзгерістерді қамтиды.
Жарғылар ережелері Қазақстан Республикасы азаматтары моральдық кодексінің
адамгершілік принциптерімен тығыз байланысты.
Әскери жарғыларға: Ішкі қызмет жарғысы, Тәртіптік жарғы, Гарнизондық және
Қарауылдық қызметтер жарғысы мен Саптық жарғы жатады. Жарғыларда әскери
қызмет пен әскери тәртіптіліктің, әскери тәртіптің негіздері баяндалады.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери жарғылары Қазақстан
Республикасы Президентінің 2007 жылғы 5 шілдедегі №364 Жарлығымен
бекітілген.
Әскери жарғылардың ережелерін Қарулы Күштердегі барлык бөлімдер мен
бөлімшелер, кеме, сондай-ақ Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері
мен әскери құрылымдарының орындауы міндетті.

§ 1. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің,
басқа да әскерлері мен әскери құралымдардың
жалпыәскери жарғылары — әскери қызметшілер
мінез-құлқының қүқықтық негізі

Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің өмірі мен қызметі әскери
жарғылар болып табылатын нормативті-құқықтық құжаттармен қатаң түрде
белгіленеді.
Заң тұрғысынан алғанда, әскери жарғылар — дара басшылық негізінде әскери
қызметшілер қарым-қатынасының әртүрлі жағын, әскери тәртіптілік пен
заңдылықтарды реттейтін, мемлекет бекіткен нормативті-құқықтық актілердің
жиынтығы. Олар әскери өмір мен оның әрекеттерінің сан түрлі қырын реттейді:
әскери қызметшілерді оқыту мен тәрбиелеудің міңдеттерін, нормалары мен
әдістерін, әскердің күнделікті өмірін ұйымдастыру тәртібін; ішкі,
гарнизондық, қарауылдық, патрульдік, парк, лагерьлік және басқа да арнайы
қызметтердің күн тәртібін; әскерді орналастыру, материалдық-тұрмыстық және
медициналық қамтамасыз етуді; әскери қызметшілердің құқығын, міндеттері мен
тәртіптік жауапкершілігін; жауынгерлердің кызметтегі және одан тыс
уақыттағы өзара қарым-қатынасы мен мінез-құлқын; қатаң жарғылық тәртіпті,
жоғары ұйымдастырушылықты, әскери тәртіптілік пен ұрысқа дайындықты
сақтаудың құқықтық жағы мен әдістерін реттейді.
Ішкі қызмет жарғысы әртүрлі санаттағы әскери қызметшілердің жалпы жөне
лауазымдық қызмет міндеттерін, бастықтар мен бағыныштылар арасындағы қарым-
қатынасты, бұйрықтар беру мен орындалу тәртібін, әскери сыпайылық ережелері
мен жеке құрамның мінез-құлқын, яғни әскери қызметкерлердің негізгі ішкі
тәртіп ережелерін анықтайды. Осы жарғы ережелеріне сәйкес жеке құрам
орналастырылады, күн тәртібі белгіленеді, әскери қызметшілерге медициналық
қызмет көрсету, әскери киім кию үлгілері, бөлімнен олардың сейілге шығуы,
дабыл бойынша шақыру ұйымдастырылады. Жарғыда сондай-ақ тәуліктік күзет пен
ішкі кызметті атқару тәртібі баяндалған. Жарғы Қазақстан Республикасы
Қарулы Күштері мен басқа да әскерлер және әскериленген құрылымдардың
барлығына да міндетті болып табылады.
Тәртіптік жарғыда әскери тәртіптілік мәні, жауынгерлердің міндеттері мен
армиядағы белгіленген оның негізгі талаптары, реті, көтермелеулер мен сөгіс
жариялаудың түрлері, бастықтар мен командирлердің тәртіптік құқықтары
баяндалады. Сондай-ак, ол әскери кызметшілерден келіп түскен арыз-
шағымдарды, ұсыныстарды қараудың реті мен мезгілін, оларды жүзеге асырудағы
командирлердің (бастықтардың) міндеттерін де қарастырады. Жарғы Қазакстан
Республикасы Қарулы Күштері мен басқа да әскерлер және әскериленген
құралымдардың барлығына да міндетті болып табылады.
Гарнизондық және қарауылдық қызметтер жарғысында гарнизондық және
қарауылдық қызметті тағайындау мен ұйымдастыру мәселелері белгіленеді.
Жарғыда гарнизондағы лауазымды адамдардың және қарауылдық қызмет атқарушы
әскери қызметшілердің міндеттері мен құқықтары, әскердің қатысуымен
гарнизондық және басқа да шараларды өткізу тәртібі айқындалады. Жарғыда
сондай-ақ тәуліктік күзет пен ішкі қызметті атқару тәртібі баяндалған.
Жарғы Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері мен басқа да әскерлер және
әскериленген құрылымдардың барлығына да міндетті болып табылады.
Саптық жарғы әскери қызметшілердің және бөлімшелердің саптық тәсілдерді
орындау ережелері мен тәртібін, саптық байқау өткізу ретін, сап алдында
Жауынгерлік туды алып жүру ережелерін, сап алдындағы әскери қызметшілердің
міндетін, сондай-ақ ұрыс алаңында жылжи білу жолдарын баяндайды. Жарғыда
сондай-ақ тәуліктік күзет пен ішкі қызметті атқару тәртібі баяндалған.
Жарғы Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері мен басқа да әскерлер және
әскериленген құралымдардың барлығына да міндетті болып табылады.
Сарбаздардың ұрыстық іс-әрекеті мен қызметі, оқуы және өмірінің барлық
жақтары жарғылармен, командирлер және бастықтардың бұйрықтарымен
белгіленеді. Жарғылар олардың өмірі мен қызметіне айрықша нақтылық пен
үйлесімділік енгізеді, әскери қызметшілер бойында қажетті дағдылар мен
әдеттерді қалыптастыруға ықпал етеді, олардың ерік-жігері мен мінезін
шынықтырады, ішкі тәртіптілікті қалыптастырады. Онсыз ұйымдасу мен
тәртіптіліктің жоғары деңгейіне, флот күші мен әскердің тұрақты ұрысқа
дайындығына қол жеткізу мүмкін емес. Жарғы талаптарын барлық сарбаздар қай
жерде болса да, мысалы, сапта немесе саптан тыс, бөлімше, бөлім аумағынан
тыс жерлерде болсын орындауға міндетті.
Әскери жарғыларда армия дамуының көпқырлы тәжірибесі берген барлық
жаңалықтар жинақталған. Оларда қорғаушыларға қойылатын талаптар қысқаша,
анық түрде мазмұндалады. Қарулы Күштер үшін жарғылардың мәні орасан зор
болғандықтан, оларды Президент бекітеді. Жарғыларда жауынгерлерге қойылатын
талаптар, қызмет ету ретін анықтайтын ережелер заңды түрде бекітілген.
Ондағы ережелердің, талаптардың жеке құрамда жоғары моральдық-ұрыстық және
жауынгерлік сапаларды қалыптастыруға байланысты жүргізілетін жұмыстар үшін
маңызы зор. Қатаң жарғылық тәртіп, қызмет пен тұрмыстағы жоғары
ұйымдастырушылық оқуда жетістіктерге қол жеткізуге, жауынгерлердің
тәртіптілігіне ықпал етеді.
Тәртіпті жауынгер деп әскери анттың, жарғылардың, заңдардың талаптарын
жақсы білетін, оның талаптарын күнделікті іс-әрекетінде қатаң басшылыққа
алатын, жарғы талаптарын орындауда командирге көмектесетін, жолдастарының
лайықсыз қылықтарын тоқтататын, бөлімдер мен бөлімшелердің жоғары дәрежеде
ұрысқа дайындығын ұстап тұруға қатысты міндеттерді сапалы да тиімді
шешетін, өз әрекетін басқара алатын, шыдамдылықпен өзін ұстай алатын
жауынгерді айтуға болады.
Біздің жарғыларымыздың басты талабы — әскери қызметшілердің Отанды
қорғаудағы жеке басының жауапкершілігіне, өз халқына, Отанына адал қызмет
етуіне, жоғары қырағылық пен тұрақты ұрыстық дайындықты ұстап тұруына
негізделеді. Жарғыларда адамгершілік принциптері қатаң сақталған, сонымен
бірге ол әскери қызметшілердің мінез-құлқының құқықтық нормалары да болып
табылады. Ең алдымен, жарғылар әскери атағы мен қызмет жағдайы бойынша
қатаң бағынушылықты қарастырады. Ішкі қызмет жарғысына сәйкес кейбір әскери
қызметшілер өз қызмет жағдайы мен әскери атағына байланысты — бастық және
бағынушы, басқаларға қарым-қатынасына қарай — үлкен және кіші болуы мүмкін.
Бастықтар өз бағынушыларына бұйрық беруге құқығы бар және оның орындалуын
тексеруі тиіс. Бағынушылар өз бастықтарының айтқанын қапысыз тыңдауға
міндетті. Тәртіптік жарғыда былай деп көрсетілген: "Командирдің (бастықтың)
бұйрығы — барлық бағынушылар үшін заң. Бұйрық дәл өз уақытында бұлжытпай
орындалуы тиіс".
Біздің барлық жарғыларымыз адамгершілік принциптеріне негізделіп
жасалады. Сонымен қатар жарғылар әскери қызметшілердің бір-бірімен қарым-
қатынас жасаудағы сыпайылықты, қайырымдылығын, адамдардың мұқтаждықтары мен
талап-тілектерше барынша қамқорлық көрсетуді де қарастырады. Әскери
жарғылар әскери қызметшілерден қоғамдық орындар мен көшеде өзін абыроймен
ұстау және мораль талаптарын қатаң сақтауды, ұстамдылық пен
қарапайымдылықты, жоғары мәдениет үлгісі бола білуді талап етеді. Әскери
қызметшілер қызмет мәселелері бойынша бір-біріне "сіз" деп тіл қатулары
тиіс.
Әскери қызметшілер арасындағы қарым-қатынастарды заң жолымен тәртіпке
келтіруге қанша ұмтылыс жасалғанмен, жарғыларда оны бүге-шігесіне дейін
қарау мүмкін емес. Қызметте кейбір қарым-қатынастардың жарғы талаптарына
сәйкес келмейтіндігі былай тұрсын, оған кайшы келетін жайлары да кездесіп
қалады. Әскери бөлімшелерде жеке құрамға, әсіресе жаңа толықтырмаға белгілі
дәрежеде ықпал жасайтын "ресми емес көшбасшылар" (жетекшілер) де кездесуі
мүмкін. Олардың ішінде қалыпты моральдық көңіл күйді орнатуға кедергі
келтіретін жағымсыз қылықты адамдар да кездеседі. Бұл айнала кепілдікке
алу, достық пен жолдастықты дұрыс түсінбеу, кіші жолдастарына өз
"үстемдігін, артықшылығын" рұқсат етілмейтін жолдармен көрсету әрекеттері
арқылы көрініс табады. Олар көбіне дөрекі теріс қылықтардың, қылмыстардың
негізгі себебі болып жатады. Республика Қарулы Күштері мұндай құбылыстармен
аяусыз күрес жүргізеді. Әскери ұйымдар жарғы ережелерінсіз, олардың
талаптары мен нормаларынсыз жұмыс істеулері мүмкін емес. Жарғылар
сарбаздардың бойында идеялық сенімділікті, ерлікті, батырлықты, әскери
жолдастықты, бастамашылдықты, осы заманғы ұрыстарда жеңіске жету үшін
қажетті моральдық жауынгерлік қасиеттерді тәрбиелеу жолындағы қуатты құрал
болып табылады.

§ 2. Тәртіп және әскери құқық

Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерін жетілдірудің, ұрысқа дайындығын
көтерудің көптеген факторларының ішінде қиын да көпқырлы құбылыс — әскери
тәртіпті нығайту бірінші орын алады.
Әскери тәртіп мемлекеттік тәртіптің бір түрі болып табылады. Ол әскери
құрылыстың бір принципі ретінде жүреді, ұйымдастырушы фактор рөлін
атқарады, әскери ұжым ішінде қарым-қатынас жүйесін тәртіпке келтіріп
сақтайды, оның ережелері мен нормалары қызмет бабы мен әскери атағы жағынан
бір-біріне тең әскери қызметшілер арасындағы қарым-қатынасты қамтиды.
Әскери тәртіп әскерлердің ұрысқа дайындығының маңызды бір бөлшегі екендігі
күмән туғызбайды.
Тәртіптік жарғыға сәйкес, әскери тәртіп — барлық әскери кызметшілер үшін
заңды және әскери жарғыларда көрсетілген тәртіп әрі сол ережелерді қатаң
сақтау және дәл уакытында орындау. Бірақ әскери тәртіп ұғымы жарғыда
жазылғандағыдан қиын да көпкырлы. Тығыз байланыста болғанымен, заңдылық
және әскери тәртіп ұғымдары толық бір-біріне сәйкес келмейді. Егер заңдылық
барлық мемлекеттік органдармен, қоғамдық ұйымдардың лауазымдық тұлғалары
мен азаматтар үшін конституциялық принциптер болса, әскери тәртіп — тек
әскери баскару органдары қызметіне ғана тән.
Сондай-ақ әскери кызметшілерге қойылатын кейбір талаптарды заңдылық ұғымы
қамтымайды. Мысалы, "әскери қызмет қиындықтарын шыдамдылықпен алып жүру",
"жауынгерлік жолдастықты құрметтеу", "командирдің (бастықтың) бұйрығын
бұлжытпай орындау, ұрыс кезінде әскери бөлімнің жауынгерлік туын корғау"
және т.б. Заңдылыктан әскери тәртіптің айырмашылығы — ол тек заң нормаларын
орындауды ғана емес, сонымен қатар техникалық нормалар мен ережелерді, оның
ішінде, заңдық сипаты бар ережелер мен нормаларды орындауды талап етеді.
Әскери ұйым мен әскери қарым-қатынас ерекшеліктерін ескере отырып, әскери
тәртіп мемлекеттік тәртіптің бір түрі ретінде төмендегідей ерекшеліктерге
ие:
Біріншіден, әскери тәртіптің басқа мемлекеттік тәртіптен айырмашылығы —
әскери қызметшілерге қойылатын бұйрықты беру мен орындау тәртібімен
байланысты қатынастар, әскери сыпайылық ережелерін белгілеу және сақтау,
заң бұзудың алдын алу шараларын қабылдау сияқты талаптарды реттей отырып,
әскери тәртіп әскери қызметшіге қойылатын талаптарды барынша толық
белгілейді.
Екіншіден, әскери тәртіп ережелері қызметтен тыс ортада да таратылады, ал
еңбек тәртібінің ережелері жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс уақытында өз
міндеттерін орындау үшін ғана қажет.
Үшіншіден, әскери тәртіп басқа тәртіптерге қарағанда орындаушыларға
неғұрлым жоғары талаптар қояды. Мысалы, әскери қызмет қиындықтарын
шыдамдылықпен алып жүру, әскери борышты өтеу үшін өз өмірін аямау, адал
болу, әскери борышты өтеуде тәртіпті де батыл болу, командирлерге мүлтіксіз
бағыну мен оларды ұрыста қорғау және басқалар.
Осылайша әскери тәртіп ерекшеліктері оның талаптарының мазмұны мен әрекет
ету аумағынан ғана емес, оны бұзудың сипаты мен жауапкершілік дәрежесінен
де көрінеді.
Әскери тәртіптің заңдық негізін заңдар мен шағын заң актілері құрайды.
Оларға: ҚР-ның Конституциясы, заң шығарушы актілер, әскери ант, әскери
жарғылар, Президент жарлығы мен Үкімет қаулысы, Қорғаныс министрінің, басқа
да әскери басқару органдары мен олардың лауазымдық тұлғаларының бұйрықтары
мен заң актілері жатады. Олар әскери тәртіп талаптарын, оны ұстану жолдарын
осы жолдарды қолдану тәртібін белгілейді.
Әскери тәртіптің талаптарының мазмұны Тәртіптік жарғының 4-бабында
айтылған. Сондай-ақ олар әскери антта, командирлер мен бастықтардың
бұйрықтарында бар.
Аталып өткен әскери міндеттерді талдау — оның тек заңдық емес, сонымен
қатар айқындалған адамгершілік сипаты бар екенін де көрсетеді. Мысалы, адал
болу, төртіпті болу, жауынгерлік достықты нығайту, өз еркімен әскери істі
үйрену және басқалар.
Төртіптік жарғының 4-бабындағы әскери тәртіп әр әскери қызметшіге
төмендегідей тәртіптерді міндеттейді:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын қатаң сақтау;
* Әскери ант пен жалпы әскери жарғылардың талаптарын қатаң сақтау,
командирлердің (бастықтар) бұйрықтарын бұлжытпай дәл орындау;
* қырағы болу, мемлекеттік құпияларды қатаң сақтау;
* командирлер мен бастықтарға құрмет көрсету, әскери сәлемдесу мен әскери
әдептілік ережелерін сақтау.
Республика Қарулы Күштерінде әскери қызметшілердің қызметтік және арнайы
міндет түрлері белгіленген.
Қызметтік міндеттер әскери қызметшінің, әскери бөлімнің, мекеменің
ұйымдастыру қүрылымында атқаратын кызметімен анық-талады. Қызметтік
міндеттер жалпы (мысалы, барлық тікелей бастықтар үшін) және нақты (мысалы,
бригада, батальон, рота, взвод командирінің қызметі) болып бөлінеді.
Әскери қызметшілердің арнайы міндеттері, әдетте, уақытша сипатта болады
немесе әскери атағы бірдей әскери қызметшілердің қарым-қатынасымен
байланысты. Олар әскери қызметшілерге оның негізгі міндеттері мен құқықтары
шеңберіне кірмейтін тапсырмалар тапсыруға байланысты пайда болады. Мысалы,
қарауылдық, патрульді, тәуліктік күзет құрамын тағайындағанда, тексеру,
инспекция жүргізу үшін жолдама бергенде — бүл міндеттер мен оларды орындау
төртібі заңмен белгіленеді. Әскери қызметшілер арнайы міндеттерді орындау
кезінде әскери шарттар мен заң актілерінде көрсетілген қосымша құқықтарын
пайдалана алады.
Қорыта келгенда, әскери тәртіп оның объективті және субъективті
жақтарының диалектикалық бірлігінде өмір сүреді деп айтуға болады.
Объективті жағы — әскери қызметшілерге қойылатын заң нормаларының, тәртіп
ережелерінің талаптарынан және оларды орындау тәртібінен көрінеді.
Субъективті жағы — белгіленген талаптарды нақты сақтауда байқалады.
Армияда әскери тәртіпті қамтамасыз ету бойынша барлық жұмыстар көз
жеткізу және күштеу әдістеріне негізделеді, онда бірінші орында көз жеткізу
әдісіне мән беріледі. Сонымен бірге көз жеткізумен қатар күштеу де жүреді.
Көпшілік сауалнама нәтижелері бойынша, әскери қызметшілердің көбі олардың
заң мен жарғы талаптарын адал орындауына жазадан қорыққандығы себепші
болатынын айтқан. Әскери қызметшілердің әскери тәртіп талаптарын орындау
қажеттілігі туралы түсінік тек оларды орындау қажеттілігінен ғана емес,
сондай-ақ осы талаптарды орындауға кепілдік беретін мемлекеттік күштеу
шаралардың барлығынан пайда болады.
Тәртіптік жарғыда әскери тәртіпке жету жолдары, оларды сактап тұрудағы
командирлердің (бастьщтардың) міндеттері берілген. Әскери тәртіп пен қатаң
жарғылық тәртіпті ұстап тұруға бағытталған амалдардың қатарында заңдар
жиынтығымен реттелетін әскери қызметкерлерге қатысты пайдаланылатын
құқықтық шаралар да қолданылады. Бұл шараларды қолдану үшін командирлер мен
бастықтарға тәртіптік билік беріледі.
Тәртіптік билік дегеніміз — командирлер мен бастықтардың өзінің қызмет
өкілеттілігі аясында басқа органдарға айтпай-ақ, заңда белгіленген, әскери
тәртіпті нығайтуға бағытталған шараларды қабылдауға құқығы мен міндеті. Бұл
билік қызмет мүддесінде және қатаң жарғылық тәртіппен пайдаланылуы тиіс.
Тәртіпті нығайту үшін заңды түрде командирлерге (бастықтарға) берілетін
құқықтық шаралар:
* мадақтау шаралары;
* әскери тәртіп бұзуды болдырмау шаралары;
* сөгіс беру төртібі;
* тәртіптік іс-әрекеттің қосымша шаралары.
Тәртіптік жарғыда қаралмағанымен, заңда белгіленген және командирлер мен
бастықтардың тәртіптік тәжірибесінде жиі ұшырасатын тәртіптік шаралар
түрлерін айыру қажет. Оның қатарына: міндетті демалысты қысқарту, кәсіби
білім беретін әскери оқу мекемелеріндегі оқуын тоқтату, әскери киімді
дұрыс кимегендігі және әскери сәлемдесу ережелерін орындамағандығы үшін
ұсталған әскери қызметшілерге әскери комендатурада саптық дайындық және
жарғы үйрету бойынша сабақ өту шараларын кіргізуге болады.
Республика Қарулы Күштерінде түрлі өзгерістердің жалғасып жатқандығын
атап өткен жөн. Олардың негізгі мәселелерін шешу — әскери тәртіпті
түпкілікті жақсартпай мүмкін емес. Бұл — көп аспектілі мәселе. Оны қазіргі
талаптарға сай шешу үшін, барлық әскери қызметшілер әскери тәртіп ұғымын,
оның маңызын, талаптарын толық түсініп, оны нығайту жолдарының құқықтық
қүжаттарының мазмұнын білуі және оны өзінің күнделікті қызметінде сауатты
пайдалануы тиіс. Бұл мәселелерді шешу қоғамды демократияландыру және
құқықтық мемлекет негіздерін құру жағдайында жүргізіліп жатқан-дығын естен
шығармаған жөн. Сондықтан бірдей екі міндет шешілуі тиіс. Бір жағынан —
тәртіпті және ұрысқа дайындықты нығайтуға бағытталған шаралардың қатаңдық
дәрежесін түсірмеу керек, екінші жағынан — әскери қызметшілердің әскери
қызметін өтеу кезіндегі құқықтары мен бостандықтарын реттейтін нормалар мен
ережелерді қатаң сақтау қажет.

§ 3. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлері мен
әскери құралымдардың Ішкі қызмет жарғысы

Әскери қызметшілердің жалпы міндеттері. Әскери атақтар және айыру
белгілері

Қазақстан Республикасын қорғау — оның әр азаматының қасиетті борышы және
міндеті. Қазақстан Республикасы азаматтары әскери қызметті заңда
көрсетілген тәртіп бойынша атқарады.
Әскери қызмет атқару — қоғам және мемлекет тарапынан берілген аса зор
жауапкершілік, ол жауынгерден биік моральдық-этикалық өнегелілікті талап
етеді.
Қазақстан Республикасының азаматтары әскери қызметті ерікті түрде шақыру
бойынша немесе келісімшартқа отыру арқылы атқарады. Ол Қазақстан
Республикасы Қарулы Күштерінде немесе басқа да әскери бөлімдерге заңда
көрсетілген тәртіппен алынады. Қазақстан Республикасыньщ "Әскери міндет
және әскери қызмет туралы" Заңына сәйкес Қарулы Күштерде жауынгерлерге
әскери атақ беріледі.
Әскери қызметші мәртебесіне қоса әр жауынгер Қазақстан Республикасының
азаматы ретінде өзіне тиесілі барлық қүқықтарды жөне әскери қызметкерлерге
тиесілі жеңілдіктерді пайдалана алады.
Әскери қызметші қызмет барысында (әскери міндетін өтеу кезінде
мемлекеттік кызметкер болып саналады және мемлекеттің қорғауыңда болады.
Мемлекет өз кезегінде өскери қызметші өз міндетін адал атқару, яғни өз
Отаны — Қазақстан Республикасын корғау үшін бар күш-жігері мен көсіптік
шеберлігін аямайды деп сенім білдіреді.
Әскери қызметшінің міндеттері:
Қазақстан Республикасының Конституциясын, заңдарын қатаң сақтауға және
әскери жарғылардың талаптарын қатаң сақтауға;
әскери антқа адал болуға, өз халқына шексіз беріліп қызмет етуге, ерлікпен,
Қазақстан Республикасын қырағылықпен, қасық қаны қалғанша аянбай қорғауға,
әскери борышын адал орындауға, әскери қызметтің қиындықтарына табандылықпен
төзуге, өзінің іс-қимылымен мемлекеттік биліктің беделін нығайтуға;
өз Отанының патриоты болуға, түрлі ұлттардың әскери қызметшілерінің
арасындағы достықты нығайтуға;
адал, тәртіпті, ержүрек болуға, әскери борышын орьндау кезінде байыпты
бастама жасауға;
командирлерге (бастықтарға) мүлтіксіз бағынуға және оларды ұрыста қорғауға,
әскери бөлімнің Жауынгерлік туын сақтауға;
әскери кәсіптік білікті үдайы меңгеруге, өзінің машықтануы мен әскери
шеберлігін жетілдіруге;

* өзіне сеніп тапсырылған кару мен әскери техниканы білуге және оларды
ұдайы өзірлікте ұстауға, өскери мүлікті жөне баска да материалдык
кұралдарды сактауға;
* жауынгерлік жолдастықты бағалауға, жолдастарын кауіптен күтқаруға
көмектесуге, оларға сөзімен де, ісімен де кемектесуге, әркайсысының ар-
намысы мен абыройын кұрметтеуге, өзіне жөне басқа да әскери қызметшілерге
қатысты тұрпайылық пен қорлауға жол бермеуге, оларды лайықсыз іс-
қылықтардан тежеуге;
* әскери өдептілік, мінез-құлық пен әскери сәлемдесу қағидаларын сақтауға,
әрдайым және барлық жерде өз қадір-қасиеті мен абыройын биік тұтуға, әскери
киім нысанын кию ережесін сақтауға, ұқыпты киюге;
* қырағы болуға, әскери және мемлекеттік құпияны қатаң сақтауға міндетті.

Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері әскери қызметшілерінің әскери
атақтарының тізбесі
|Өскерлік атақтар |Кемелік атактар |
|Жауынгерлер мен матростар |
|катардагы жауынгер |матрос |
|ефрейтор |ага матрос |
|Сержанттар (старшиналар) |
|кіші сержант |екінші сыныпты старшина |
|сержант |бірінші сыныпты старшина |
|аға сержант |бас старшина |
|үшінші сыныпты сержант |үшінпп сыныпты старшина |
|екінші сыныпты сержант |екінші сыныпты старшина |
|бірінші сыныпты сержант |бірінші сыныпты старшина |
|штаб-сержант |штаб-старшина |
|шебер-сержант |шебер-старшина |
|Кіші офицерлер |
|лейтенант |лейтенант |
|ага лейтенант |ага леитенант |
|капитан |капитан-лейтенант |
|Ага офицерлер |
|майор |3-дәрежелі капитан |
|подполковник |2-дәрежелі капитан |
|полковник |1-дәрежелі капитан |
|Жоғары офицерлер |
|генерал-майор |контр-адмирал |
|генерал-леитенант |вице-адмирал |
|генерал-полковник |Адмирал |
| | |
|армия генералы | |

Гвардиялы әскери бөлімдерде, гвардиялық кемелерде кызмет атқаратьш
жауынгерлердің әскери атақтарының алдына "гвардия" сезі қосылып айтылады.
Медициналык немесе әділет, әскери-есептік мамандықтары бар офицерлердің
әскери атақтарына тиісінше "медицина қызметінің", "әділет", т.б. сөздер
косылып айтылады.
Авиацияның жоғарғы күрамдағы офицерлерінің өскери атақтарьша (үшқыштық,
инженерлік, инженерлік-авиациялық дайындығы бар) "авиациялық" деген сөз
қосылып айтылады.
Қосалкы күрамға шыккан әскери шенділерге " қосалқы қүрам-дагы",
демалыстағыларға " демалыстағы" деген сөздер қосылып
айтылады.
Оқу бөлімдерінде, әскери (арнайы) оқу орындарында оқып жаткан әскери
қызметкерлерге, егер оның сержант немесе офицерлік атағы болмаса курсант
деп аталады.

Әскери қызметшілердің әскери әдептілігі мен мінез-қүлқы

Өскери қызметшілер әрдайым жоғары мәдениеттін, қарапайым-дылық пен
үстамдылықтың үлгісі болуға, өзінің қадір-қасиетін қор-ғауға жөне
басқалардың кадір-касиетін қүрметтеуге тиіс. Олар өз мі-нез-күлқына қарап,
тек өздері туралы ғана емес, тұтас алғанда, Қару-лы Күштердің ар-абыройы
туралы пікір айтылатынын есте үстауы
тиіс.
Әскери қызметшілердің арасындағы қарым-қатынас өзара сый-ластық негізінде
қүрылады. Қызмет мәселелері бойынша олар бір-біріне "сіз" деп тіл қатуға
тиіс. Өзара жеке тіл қатысу кезінде әскери атак, әскерлердің түрі немесе
қызметі көрсетілмей аталады.
Бастыктар мен аға шенділер қызмет бойынша бағыныштылар мен кіші
шенділерге тіл катқанда, оларды өскери атағы мен әекер түрі бойынша немесе
атағы бойынша ғана, соңғы жағдайда атактың соңына "мырза" деген сөзді коса
отырып айтады. Мысалы: "Қатардағы Омаров (Омарова)", "Қатардағы сарбаз",
"Сержант Қалиев (Қалиева)", "Сержант", т.б.
Әскери оқу орындарының әскери атақтары жок сержанттық қүрамын,
курсанттарын (тыңдаушыларын), сондай-ак оқу-әскери бөлімдерінің
(бөлімшелерінің) курсанттарын, оларға тіл қатқан кезде, тегін қосып,
"курсант" деп немесе "курсант мырза" деп атау керек.
Бағыныштылар мен кіші шендегілер қызмет бабымен бастықтар мен аға шендіге
тіл қатқан кезде, оларды атағының соңына "мырза" деген сөзді қосып, әскери
атағы бойынша атайды. Мысалы: "Бірінші сыңыпты сержант мырза".
Өздеріне бастық немесе аға шенді тіл катқан кезде, әскери қызметшілер,
сырқаттарды қоспағанда, саптағыдай тіктеліп, әздерін таныстырады:
лауазымын, өскери атағы мен тегін атайды. Қол алыскан кезде аға шендегісі
қолын бірінші болып береді. Егер аға шенді қолғапсыз болса, кіші шенді кол
алысу алдында оң қолынан колғабын шешеді. Баскиімсіз әскери қызметшілер кол
алысумен коса басын жеңіл иеді.
Өскери кызметшілер саптан тыс бір-біріне тек әскери атағы бойынша ғана
емес, аты мен өкесінің аты бойынша да тіл катыса алады. Жоғары шенді
командир (бастык) жанында тұрғанда жауынгерлер бір-бірімен тек рұксат сұрау
аркылы сөйлеседі. Мысалы: "Лейтенант мырза, катардағы жауынгер Абдуллинмен
сөйлесуге рұқсат етіңіз".
Өскери қызметкерлер бейбіт тұрғындармен, өсіресе карт адамдар, өйелдер
және балалармен сейлескенде мейлінше сыпайы болғаны абзал. Сондай-ақ ол
табиғат және техногенді апаттар, өрт, т.б. қайғы-лы оқиғалар кезінде бейбіт
тұрғындарға көмек беруге міндетті.
Әскери атақтарды бұрмалау, әдепсіз сөздерді, лақап және мазақ аттарды
қолдану, дөрекі және жүрдім-бардым сөйлесу өскери ар-намыс пен өскери
қьізметшілердің қадір-қасиеті ұғымына сыйыспайды.

Командирлер (бастықтар) мен бағыныштылар. Аға және кіші шенділер
Өзінің қызмет жағдайы мен өскери атағы бойынша бір өскери қызметші бір-
біріне қатысты бастык немесе бағынышты болуы мүмкін.
Бастықтың бағыныштыға бұйрықтар беру құқығы бар олардың орындалуын
бақылауды жүзеге асыруға міндетті. Бастық бағынышты үшін әдептілік пен
ұстамдылықтың үлгісі болуға тиіс. Бағыныштының адамдық қадір-қасиетін
қорлайтын іс-әрекеті үшін бастық жауапкершілікте болады.
Бағынышты бастықтың бұйрықтарын сөзсіз орындауға міндетті.
Атқаратын штаттық лауазымы бойынша қызметтік міндеттеріне сәйкес
бағыныштыларға басшылықты жүзеге асырушы әскери қызметшілер өзінің қызмет
жағдайы бойынша бастықтар болып табылады.
Командир қызметі жөнінен өзіне бағынышты өскери қызметшілер үшін бастық
болып табылады.
Қызметі жөнінен уақытша болса да әскери қызметшілер бағынатын бастықтар
тікелей бастықтар болып табылады.
Бағыныштыға ең жақын төте бастық тікелей бастық депаталады.
Қызметі жөнінен бағыныштылық тәртібіне байланыссыз мынадай өскери
қызметшілер әскери атағы бойынша бастықтар болып табылады:
* Армия генералдары — барлық әскери қызметкерлер үшін;
Генерал-полковниктер, адмиралдар — барлық аға және кіші офицерлер,
сержанттар (старшиналар), солдаттар (матростар) үшін;
генерал-лейтенанттар, вице-адмиралдар, генерал-майорлар, контр-адмиралдар,
полковниктер, I дөрежелі капитандар — барлық кіші офицерлер, сержанттар
(старшиналар) солдаттар (матростар) үшін;
офицерлер — сержанттар (старшиналар), солдаттар (матростар) үшін;
• сержанттар (старшиналар) — сол әскери белімдегі солдаттар мен матростар
үшін.
Өзінің қызмет жағдайы мен өскери атағы бойынша басқа әскери қызметшілерге
қатысты олардьщ бастықтары немесе бағыныштылары болып табылмайтын өскери
қызметшілер аға немесе кіші шенділер болып табылады.
Аға шенділік өскери қызметшілердің әскери атақтарымен айқын-далады.
Өскери атағы бойынша аға шенділердің кіші шенділерден әскери тәртіпті,
коғамдық реттілікті, мінез-кұлық қағидаларьш, әскери киім нысанын киіп
жүруді және әскери сәлемдесу рәсімін орындауды бұзғаны үшін олардан осы
жолсыздықтарды жоюға талап етуі тиіс. Атағы бойынша кіші шенділер аға
шенділердің осы талаптарын сөзсіз орындауға міндетті.
Бір-біріне бағынбайтын әскери кызметшілер міндеттерін бірлесе орындаған
ретте, олардың қызметтік өзара қарым-қатынасын командир (бастық)
айқындамаған болса, олардың лауазымы бойынша жоғары тұрғаны, ал лауазымдары
бірдей болған ретте әскери атағы бойынша аға шендісі бастық болып табылады.

§ 4. Тәуліктік наряд. Тәулік кезекшінің қуқықтары мен міндеттері

Тәуліктік кезекшінің құрамы және тағайындалуы

Төуліктік наряд әскери даярлык пен ішкі тәртіпті сақтауға, өскери
бөлімнің (бөлімшенің) жеке қүрамын, қару-жарағын, әскери техникасы мен оқ-
дөрілерін, материалдық қорларын, үй-жайлары мен мүліктерін күзетуге,
бөлімшелердегі істің жай-күйін бақылауға және құкық бұзудың алдын алу
жөнінде дер кезінде шаралар кабылдауға, сондай-ақ осы жарғыда белгіленген
тәуліктік наряд қызметі бойынша басқа да міндеттерді орындауға арналған.
Оқу кезеңіндегі тәуліктік нарядтың құрамы бөлім бойынша бұй-рыкта
жарияланады.
Бөлімнің тәуліктік нарядының құрамы былайша қарастырылады:
* бөлім бойынша кезекші;
* бөлім бойынша кезекшінің көмекшісі;
* қарауыл;
* кезекші бөлімше;
* парк бойынша кезекші жөне тәуліктік кезекшілер, сондай-ақ кезекші
сүйреткіштердің механик-жүргізушілері (жүргізушілері);
* кезекші фельдшер (санитарлық нүсқаушы) және медициналық пункт бойынша
тәуліктік кезекшілер;
* бақылау-өткізу пункті бойынша кезекші жөне оның көмекшілері;
* асхана бойынша кезекші және жүмысшылар;
* бөлім штабы бойынша кезекші;
* кезекші белгі беруші-барабаншы;
* шабармандар;
* өрт наряды.
Бөлім бойынша бүйрықпен күнделікті тағайындалатындар: бөлім бойынша
кезекші, бөлім бойышпа кезекшінің көмекшісі, қарауылдың бастығы, парк
бойынша кезекші, кезекші бөлімше, сондай-ақ тәуліктік наряд пен жүмыстарға
наряд болінетін бөлімшелер. Қажет болған жағдайда, бөлім командирінің
тәуліктік нарядтың қүрамын өзгертуге қүқы бар.
Ротаның тәуліктік нарядына:
— рота бойынша кезекші;
— рота бойынша тәуліктік кезекшілер тағайындалады.
Ротадағы тәуліктік кезекшілердің ауысым санын бөлім командирі
белгілейді. Жатақхана бойынша тәуліктік нарядтың қүрамы, сондай-ақ олардың
міндеттері ротаның тәуліктік нарядына сәйкестендіріліп белгіленеді.
Қажет болған жағдайда, Қазақстан Республикасы Қорғаныс ми-нистрінің
бүйрығымен кейбір әскери бөлімдерде тәуліктік кезекші мен бақылау-өткізу
пункті бойынша кезекшінің көмекшісі, ротаның төуліктік наряды мен парк
бойынша төуліктік кезекшілер жабдық-талған екі окжатары бар (ок калтада 30
патрон) автоматтармен (карабиндермен) қарулануы мүмкін. Қаруды үстаудың,
сондай-ак оны қолданудың тәртібі осы жарғы талаптарына сәйкес жүзеге
асырылады.

Рота бойынша кезекшінің міндеттері
Рота бойынша тәуліктік кезекші жауынгерлерден тағайындалады. Ол өзінің
қол астында күзетуде түрған қару-жарақтың, тапаншалар түрған шкафтардың
(жәшіктердің), оқ-дәрі салынған жөшіктердің, рота мүліктерінің және
жауынгерлер мен сержанттардың жеке заттарының сақталуы үшін жауап береді.
Рота бойынша тәуліктік кезекші (1-сурет) рота бойынша кезекшіге бағынады.
Рота бойынша кезекті тәуліктік кезекші казармалық үй-жайдың ішінде
кіреберіс есіктің жанында, қару-жарақты сақтауға арналған бөлменің жанында
қызметін өткереді.
Ол:
* рота бойынша кезекшінің рүқсатынсыз үй-жайдан шықпауға, қару-жарақ
сақтауға арналған бөлмені үнемі қадағалауға;
* бөтен адамдарды осы үй-жайларға кіргізбеуге, сондай-ақ рота бойынша
кезекшінің рүқсатынсыз казармадан қару-жарақты, оқ- дәрілерді, мүліктер мен
заттарды алып шығуға жол бермеуге; ротадағы барлық оқиғалар туралы,
жарғыларда белгіленген рота әскериызметшілері арасындағы өзара қарым-
қатынас ережелерін бүзушылық, байқалған ақаулар және ©рт қауіпсіздігі
талаптарының бүзылғандығы туралы дереу рота бойынша кезекшіге баяндауға,
оларды жою жөнінде шаралар қабылдауға;
жеке қүрамды таңертеңгі түру уақыты кезінде, сондай-ақ дабыл немесе өрт
болған жағдайда түнде оятуға, күн тәртібіне сәйкес өз уақытында пәрмен
беруге;
* үй-жайлардағы тазалық пен тәр-тіпті қадағалауға жөне әскери қызмет-
шілердің оларды сақтауын талап етуге;
* әскери кызметшілердің салқын кезде, әсіресе түнгі уақытта киінбей үй-
жайдан шығуына жол бермеуге;
* әскери кызметшілердің темекі шегуін, аяқкиім мен киімдерін тазалауын
осыларға арналған орындарда жүзеге асыруына бақылау жасауға;
* ротаға тікелей бастықтары — рота командирінен бастап, одан жоғары
бастықтары, бөлім бойынша кезекші келген кезде: "Тік түр!" деп пәрмен
беруге, ротаға басқа ротаның офицерлері келгенде, сондай-ақ басқа ротаның
старшиналары мен әскери қызметшілері келгенде, кезекшіні шақыруға міндетті.
Мысалы: "Рота бойынша кезекші, шығыңыз!"
Кезекті тәуліктік кезекшіге отыруға, жарактарын алып қоюға, киімінің
түймесін ағытуға тыйым салынады.
Бос ауысымның тәуліктік кезекшісі рота үй-жайларындағы тазалық пен
тәртіпті сақтауға және рота бойынша кезекшінің рүқсатынсыз ешқайда
кетпеуге, өскери жарғыларда белгіленген рота жауынгерлері мен сержанттары
арасындағы өзара қарым-қатынас ережелерін бүзған жағдайда оған тәртіпке
шақыру шараларын қолдануға кәмектесуге, рота бойынша кезекшінің орнына
қалғанда, оның міндеттерін орын-дауға тиісті.
Ротаны елді мекенде жайғастыру кезінде төуліктік кезекшінің біреуі рота
командирі белгілеген жауын-шашыннан қорғау үшін төбесі жабылған орында,
далада ешқайда кетпей түруы керек.
Тәуліктік кезекші рота бойынша кезекшінің кайда жүргенін әрка-шан да
білуге және өскери қызметшілердің қоғамдық тәртіп пен әскери нысандағы
киім кию ережелерін сақтауын қадағалауға міндетті. Байкалған барлык
тәртіпбүзушылык туралы ол рота бойынша кезекшіге баяндайды.

Тәуліктік күзеттің қызмет өткеруіне арналған
бөлмені (орынды) жабдықтау, қажетті
құжаттардың тізбесі
Рота бойынша кезекші мен тәуліктік кезекшінің кызмет өткеруіне арналған
бөлмелер (орындар) төуліктік күзет адамдарының кызметтік міндеттерін
орындауына ыңғайлы болатындай етіп орналастырылады және жабдықталады.
Кызмет өткеру үй-жайларында (орындарында):
— белгі кабылдайтын
бөлімшелерге хабарлайтын техникалык кұралдар;
* байланыс құралдары (телефон, селектор);
* сағаттар;
* жарықтандырудың резервтік көздері;
* медициналық аптечка;
* өрт сөндіру кұралдары;
* төуліктік күзет құжаттамасы жазылған стенд болуы тиіс. Тәуліктік күзетте
мынадай кұжаттар болуы керек:
— кезекшіге жөне оның көмекшісіне (тәуліктік кезекшіге), оның
ішінде, қарсыластың ядролық, химиялық жөне биологиялык (бакте-
риологиялык) кару колдану қаупі төнген жағдайындағы нұсқаулар;
— күн тәртібі;
— телефон стансыларының жөне лауазымды адамдарды шақыру
белгілерінің кестесі;
— өрт қауіпсіздігі талаптары бойынша нұсқау;
— құжаттар мен мүліктердің тізбесі;
* кезекшілікті қабылдап алу жөне тапсыру кітабы;
Қазакстан Республикасы Карулы Күштерінің жарғылар жиын-тығы.
Рота бойынша кезекшіде (төуліктік кезекшіде):

кезекші (тәуліктік кезекші) беретін үлгілік пөрмендер мен белгілердің
тізбесі;
ротаның казармадан тыс тұратын әскери қызметшілердің мекенжайлары,
телефондары мен шақыру тәсілдері жөне шабармандар жазылған тізімі;
таңертеңгі денешынықтыру жаттығуларына арналған киім нысандарының үлгілері;
* аумақтық тазарту үшін ротаға бекітілген учаскенің сызбасы;
кару-жарақтар мен оқ-дәрілерді беру, науқастарды, сейілдемеге шыққандарды
тіркеу кітабы;
дабыл бола калған жағдайдағы жолдама қағаздарымен бірге ұрыс мөшинелерінің
оталдыру құлыптары мен люктерінің мөрленген жәшіктегі кілттерінің жиынтығы
болуы тиіс.

§ 5. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерініңг басқа да әскерлері мен
өскери
қүралымдарының Тәртіптік жарғысы

Өскерлердің жауынгерлік қабілеттілігі мен тұрақты жауынгерлік
дайындығының аса маңызды шарты — әскери төртіп болып табылады.
Командирлер (бастықтар) күн сайын өскери бөлімдерде, кемелерде және
бөлімшелерде зандардың, әскери жарғылардың, командирлердің (бастықтардың)
бұйрықтарының (өкімдерінің) талаптарын қатаң басшылыққа ала отырып, әскери
тәртіпті қолдауға міндетті.
Әскери тәртіп дегеніміз — әскери қызметшілердің заңдармен, жалпы әскери
жарғылармен, басқа да нормативтік-құқықтық акті-лерімен және командирлердің
(бастықтардың) бұйрықтарымен белгіленген ережелерді қатаң және нақты
сақтауы.
Өскери тәртіп өрбір әскери қызметшінің өзінің әскери борышын және ©зінің
Отаны — Қазақстан Республикасын қорғауға деген жеке жауапкершілігін, өз
халқына шексіз берілгендігін жоғары сезінуіне негізделеді.
Әскери қызметшілерге әскери, патриоттық, рухани төрбие беруді ұйымдастыру.
Осы арқылы олардың моральды-психологиялық жағынан жоғары деңгейге жетіп,
командирлерге (бастықтарға) саналы түрде бағынуына қол жеткізу;
Өрбір жауынгердің өзінің міндеттерін, заңдарды, талаптарды орындауда
жауапкершілігін күшейту;
Әскери бөлімде (бөлімшеде) күн тәртібінің және қызметтік уақыт
регламенттерінің жарғы талаптарына сай қатаң сақталуы;
Өскери жаттығулар мен оған бүкіл құрамның толык қатысуын ұйымдастыру;
Командирлер (бастықтар) бас үлгілерімен және күнделікті талаптармен
қол астындағылардың жауынгерлік міндеттерін адал атқаруын бақылауға,
ұжымдағы өскери қызметшілердің жеке бастарьш құрметтеуге, оларға қамқорлық
жасауға, көтермелеп отыруға жауапты;
Әскери бөлімде (бөлімшеде) әскери қызметті қауіпсіз атқаруға қажетті
материалдық-тұрмыстық және басқа да жағдайлар жасалуы тиіс.

Мерзімді әскери қызметкерлерге қолданылатын көтермелеулер

Көтермелеулер қызметтік істің жоғары бағалануы, әскери қызметшілерді
тәрбиелеу мен әскери төртіпті нығайтудың маңызды қүралы болып табылады.
Көтермелеу өзінің қызметтік міндеттерін адал және ынтамен орындайтын,
қызмет атқаруда көрсеткен ынтасы мен әскери борышты орындау кезінде ерекше
көзге түскен әскери қызметшілерге қатысты қолданылады.
Өрбір командир (бастық) Төртіптік жарғы бойынша өзіне берілген
мүмкіндікті пайдалана отырып, қол астындагы озат жауынгерлерді марапаттауға
міндетті.
Егер командир (бастық) өзінің марапаттауы жеткіліксіз деп санаса, көзге
түскен жауынгерді марапаттауды ©зінен жоғары командирге, бастыққа үсына
алады.

Жауынгерлер (матростар) мен сержанттарға (старшиналарға) қолданылатын
котермелеулер

Мерзімді әскери қызметтің жауынгерлері (матростары) мен сержанттарына
(старшиналарына), өскери оқу орындарының курсанттарына, кадет корпусының
оқушыларына және әскери кызметті контракт бойынша атқарушыларға мынадай
көтермелеулер колданылады:
1) бүрын берілген төртіптік жазаны алу;
2) алғыс жариялау;
3) әскери бөлімнің түрған жерінен немесе кемеден жағаға 2 тәулікке дейін
мерзімге сейілдемеге рүқсат беру;
4) Отанына немесе бүрынғы жүмыс (оқу) орнына әскери борышын үлгілі
атқарғандығы жөне алған көтермелеулері туралы хабарлау;
5) грамоталармен, бағалы сыйлықтармен немесе ақшалай мара-
паттау;
6) әскери қызметшіні әскери бөлімнің кең жазылған Жауын-герлік тудың
(Өскери-теңіз жалауының) жанында түскен жеке фотосуретімен марапаттау;
7) жауынгерлерге (матростарға) ефрейтер (аға матрос) өскери
атағын беру;
8) сержанттарға (старшиналарға) иеленген штаттық лауазымы
бойынша көзделген әскери атағынан бір саты жоғары кезекті өскери
атақ беру;
9) Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа да өскер-
лері мен өскери қүралымдарының үздігі омырау белгісімеп ма ■■
рапаттау;
10)оскори Г>о.мішГщ(ком<міің) Құрмет кітнГн.пін онгіау;
11) демалыс орнынан жөне одан кері қайту жолындағы уақытты есептемегенде,
10 төулікке дейін қысқа мерзімді демалыс беру.
Өскери оку орындарының курсанттарына (оқушыларына) мара-паттау ретінде
қысқа мерзімді демалыс берілмейді.
Өскери оку орындарында жоғарыда айтылған марапаттаулардан басқа оқу орнын
алтын медальмен бітірушілердің аты-жәні қүрмет тақтасына жазылады.

Тәртіптік жаза қолдану

Өскери қызметшілерге теріс қылықтары үшін төртіптік жазалар қолданылады.
Теріс қылыктардың төмендегідей түрлері болады:
1) болымсыз теріс қылық;
2) жауапкершілікті теріс қылық;
3) ©те жауапкершілікті теріс қылық.
Өскери қызметші аңдаусызда бірінші рет теріс қылық көрсетсе, оған
істеген әрекетіне қарай ескерту, сегіс, қатаң сөгіс беріледі жөне ол
болымсыз теріс қылыққа жатқызылады.
Егер өскери қызметкер істеген теріс қылығын алты ай ішінде қайталайтын
болса, ол жауапкершілікті теріс қылық болып саналады және оған алдында
алған сөгісіне қоса келесі жолы кайталанса, қызметінен босатылатыны
ескертіледі.
Ал өте жауапкершілікті теріс кылық үшін әскери қызмет атқару ережелеріне
сөйкес қызметтен босатылады.
Болымсыз теріс қылықтар болған жағдайда командир (бастық) жауынгерге
әскери тәртіптің бүзылғаны жөнінде ескертумен ғана
шектелуі мүмкін.
Тәртіпсіздік қайталанбауы үшін командир (бастық) жауынгерді
талқыға салуға қүқылы.
1) солдаттар мен матростар — жеке қүрам жиналысына салынады;
2) сержанттар (старшиналар) — сержанттардың (старшиналардың)
жиналысында айтылады;
Мүнан әрі төзу мүмкін болмаған жағдайда әскери қызметкер оның
жауапкершілік мәселесі шешілгенше уақытша қызметінен босаты-
лады.
Өскери қызметшіні қызметінен оны сол кызметке тағайындаған командир
(бастық) ғана босатады. Қол астындағыны қызметінен босатқан командир
(бастық) ол жөнінде және қызметтен босатудың нақты себептерін жоғарғы
басшылыққа, сондай-ақ әскери прокура-тураға хабарлауға міндетті.
Қол астындағы қызметкерді накты себептерсіз орнынан босатқан ісомандир
(бастық) тәртіптік немесе басқадай жауапкершілікке тартылады.
Мерзімді қызметтегі әскери кызметшілер мен әскери оқу орындары
курсанттарына (оқушылар) қолданылатын жаза
түрлері

Теріс қылықтары үшін мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мен әскери
оку орындары курсанттарына (оқушыларына) төмендегідей жазалар қолданылуы
мүмкін:
1) ескерту;
2) сөгіс;
3) қатаң сөгіс.
Бөлімше командирінен бастап, оған теңестірілгендер және жо-ғарыдағылар
қол астындағы мерзімді әскери қызмет атқарушы-ларға Тәртіптік жарғыда
көрсетілген мөлшерде жаза қолдануға толық күкы бар.

Жауапқа тарту тәртібі

Тәртіп бүзған өскери қызметшіге оған жаза қолданушы командир (бастық) тек
Төртіптік жарғыда көрсетілген оның әскери атағына сай жаза түрлерін ғана
қолдана алады. Тәртіпсіздікті бір топ адам жасаған жағдайда, оған қатысушы
өрбір өскери қызметшіге істеген қылығына қарай жаза түрі белгіленеді.
Бір төртіпсіздік үшін бірнеше жаза қолдануға немесе накты кінәлілер
орнына бүкіл қүрамның жазалануына тыйым салынған. Тәртібі үшін жазаға
тартылған өскери қызметші өзінін атқаруы тиіс міндетінен босатылмайды.
Егер командир (бастық) өзінің қолданған жазасын жеткіліксіз деп тапса,
өзінен жоғары командирге (бастыққа) кінәліні жазалауды үсынуына болады.
Аға командир (бастық) қол астындағы кіші командирдің (бас-тықтың)
белгілеген тәртіптік жазасын жеңілдете немесе өзгерте ал-майды; егер ол өз
қүқын артығымен пайдаланбаса.
Аға командир (бастык) кіші командирдің (бастьщтың) берген жазасы жеңіл
деп тапса, оны бүзып, қатаңдау жаза белгілеуге күқы бар.
Егер жаза заңсыз берілсе, аға командир (бастық) оны алып тастауға қүқылы.
Онда өз күқын асыра пайдаланған кіші командир (бастық) заңсыз жаза кескені
үшін жауапка тартылады. Әскери қызметшіге берілген жаза оны заңда
көрсетілген басқа да қызметтік жауапкер-шіліктен босатпайды.
Өскери қызметшіге қолданылған жаза ол істеген тәртіпсіздікке немесе
келтірілген шығынға сай болуы тиіс.
Мынадай жағдайда жаза күшейтіледі: егер кінөлі өзінің істеген теріс
қылықтарын бірнеше рет қайталаса, топтық тәртіпсіздіктерге катысса, өскери
кезекііплік, әскери қызмет немесе өзінің тікелей қызметі кезінде, сондай-ақ
алкогольді және басқа да естен айыратын заттар қолданып төртіпсіздік
жасаса.
Тәуліктік нарядта жүріп жасаған (әскери кезекшілік, әскери қьізмет) теріс
қылықтары үшін берілген жаза өскери қызметшіге смена ауысқаннан кейін
немесе ол басқа адаммен алмастырылғаннан кейін қолданылады.
Жаза қолдану кезінде өскери қызметшінің жеке басын қорлауға, оған қарсы
моральды кемсітуге, зорлап жүмыс істетуге рүқсат етіл-мейді.
Өскери қызметшіге теріс қылықтары үшін тәртіптік жаза қолдану
(кешіктіруге болмайтын жағдайлардан басқа уақытта) болған оқиғадан кем
дегенде екі-үш күн откеннен кейін болуы шарт. Сонда әскери төртіптің бүзылу
себептері нақты анықталады. Жаза тәртіп бүзылған күннен бастап, бір айдан
алты айға дейінгі мерзім аральнында қолданылады.
Жаза қолданылғаны былайша хабарланады:
1) солдаттарға (матростарға) — сап алдында;
2) сержанттарға (старшиналарға) — сержанттардың (старши-налардың) сабы
алдында немесе жиналыстары кезінде. Командир мен олардың орынбасарларына
кол астындағылардың көзінше жаза-ланғандары женінде айтуға тыйым салынған.
Өскери қызметшіге жаза белгілеген кезде оның не үшін берілгені және
заңбүзушылықтың салдары қандай болғаны жөнінде айтылуы керек.

§ 6. Қазаңстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басңа да әскерлері мен
әскери ңуралымдардың Гарнизондың жене ңарауылдың ңызмет жарғысы

Қарауылдық қызметті тағайындау және оның міндеттері. Қарауылдық қызметті
үйымдастыру

Қарауылдық қызметті атқару жауынгерлік тапсырманы орындау болып табылады
және жеке қүрамнан Гарнизондық және қарауылдык қызметтер жарғысының (ГжҚҚЖ)
барльщ ережелерін дөл орындауды, мейлінше қырағылықты, батыл шешім қабылдау
мен бастамашыл-дықты талап етеді.
Қарауылдық қызметтің талаптарьш бүзуға кінәлі адамдар тәртіптік немесе
кылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Қарауылдық кызметті атқару үшін қарауылдар тағайындалады. Жауынгерлік
туларды, әскери жөне мемлекеттік объектілерді күзету мен қорғау жөніндегі
жауынгерлік міндеттерді орындау үшін, сондай-ак гауптвахтада және
төртіптік батальонда үсталатын адам-дарды күзету үшін тағайындалган
қаруланған бөлімше царауыл деп аталады.
Қарауылдар: гарнизондыц жөне ішкі (кемелік) болып бөлінеді; олар: тщрацты
және уацытша болуы мүмкін.
Гарнизондык карауыл жалпы гарнизондык маңызы бар объекті-лерді жеке-жеке
немесе бір-біріне жакын орналаскан бірнеше өскери бөлімдердің объектілерін
күзету үшін тағайындалады.
Ішкі (кемелік) қарауыл бір өскери бөлімнің (кеменің) объектілерін күзету
мен корғау үшін тағайындалады. Өуежайдағы авиациялык бөлімнің үшактары (тік
үшактары) мен баска объектілерін авиация-лык-техникалык бөлімнен
тағайындалатын ішкі карауыл күзетіп, корғайды.
Қарауыл күрамына:
* карауыл бастығы;
* постылар мен ауысым саны бойынша карауылдар;
* жүмыска таратушылар, ал кажет болғанда, карауыл бастығының кемекшісі;
* техникалык күзет күралдары женіндегі карауыл бастығының көмекшісі
(оператор) немесе операторлар ауысымы (екі-үш адам, оның бірі карауыл
бастығының техникалык күзет қүралдары женіндегі көмекшісі болып
тағайындалуы мүмкін);
* қарауыл иттерінің қызметі жөніндегі қарауыл бастығының көмекшісі және
көлік қүралдарының жүргізушілері тағайындалады.
Штабтарды, бірлестіктер мен одан жоғарыларын басқару пункт-терін күзету
жөніндегі, сондай-ақ мекемелерді күзету жөніндегі қа-рауылдарға аталған
адамдардан басқа бақылау-әткізу пунктінің қа-рауылдары, ал гауптвахта
жанындағы қарауылға шығарушылар мен айдауылдар тағайындалады.
Объектілерді тікелей күзету және корғау үшін қарауылдар қүрамына сақшылар
бөлінеді.
Сақшы дегеніміз — ©зіне тапсырылған постыны күзету және қорғау жөніндегі
жауынгерлік тапсырманы орындайтын қаруланған қарауыл.
Сақшының өз міндеттерін орындайтын белгілі бір орын немесе учаске пост
деп аталады. Постыға сондай-ақ қарауылдың техникалық күзет жабдықтары
арқылы күзететін, сол жабдықтар орнатылған объектілері мен жергілікті жер
учаскілері де жатады.
Сақшылар объектілерді қорғауды объектілер маңындағы сыртқы және ішкі
қоршаулар арасын немесе егер объектіде коршау біреу болса, қоршау бойын
ішкі жағынан патрульдеу жолымен, сондай-ақ мүнарадан бақылау әдісімен
жүргізеді. Кейбір объектілерді сақшылар бір орында қозғалмай түрып күзетуі
мүмкін.
Объектілерді қоршау және постыларды жабдықтау

Күзетілетін объектілер орналасқан аумактың сым коршауларының арасы:
тәменгі бәлігі 5 см-ден, жоғарғы бөлігі 15 см-ден аспайтын арақашықтықтағы
биіктігі 2 м-ден кем емес ішкі және сыртқы қоршаулары болуы керек. Сыртқы
және ішкі қоршаулардың арақа-шықтығы жергілікті жағдайға қарай 10 м жөне
одан да көп болуы мүмкін. Қоршаулар арасынан сақшылардың жүруіне арналған
сүрлеу (жол) және ені 5 метрден кем емес, қоршаудың сыртқы жағынан өтетін
бақылау-қадағалау жолы жабдықталады.
Күзетілетін объектілерге кіреберісті бақылауға ыңғайлы болу үшін
қоршаулардың арасына (сыртқы қоршауда) оқ өткізбейтін қоршауы бар байланыс,
дабыл жүйесі қүралдарымен, қуатты жарықтандырғыш күралдармен және
найзағайдан сақтану қүрылғыларымен жабдык-талған бақылау мүнаралары (2-
сурет) орналастырылады.
Кейбір жағдайларда Қорғаныс министрінің бүйрығымен, сондай-ақ қүрамалар
мен өскер түрлерінің бірінші басшыларының шешімімен бақылау мүнараларының
параметрлері өзгеруі мүмкін.
Аса маңызды объектілерде қару-жарак пен бақылау аспаптары қойылған арнайы
инженерлік ғимараттар, сондай-ак инженерлік бөгеттер (ОБК, "сүріндірме",
бағаналар, орлар), ок әткізбейтін коршауы жөне гранатаға қарсы торлары бар
бақылау мүнаралары орналасты-рылуы мүмкін (немесе броньді объектілер
қойылады).
Күзетілетін объектілері бар аумаққа кіреберісте түнде жөне күндіз жақсы
көрінетін жазуы бар көрсеткіштер қойылады: мысалы: "Жцруге (өтуге) тыйым
салынады (жол жоц)". Айналып жүру (айналып өту) көрсеткіштер арқылы
көрсетіледі.
Жергілікті мемлекеттік үкімет және басқару органдарының келісімімен,
заңдарға сәйкес әскери бөлімнің аумағынан тыс орна-ласқан объектілер
айналасына тыйым салынған аймақтар мен аудан-дар айқындалады. Тыйым
салынған аймақтың (ауданның) шекаралары түрған жерінде жақсы көрінетін
қазақ және орыс тілдерінде жазуы бар кәрсеткіштермен "Тыйым салынган аймац
(аудан), жоруге (өтуге) тыйым салынады (жол жоц)" деп көр-сетілуі керек.
Тыйым салынған аймақтың ауданның) шекарасын белгілеу туралы гарнизон
бастығы (өскери бөлім коман-дирі, күзетілетін объектілердің бастығы)
жергілікті мемлекеттік үкімет және бас-қару органдары арқылы жақын орна-
ласқан елді мекеннің халқын дер кезінде қүлақтандыруы тиіс. Тыйым салынған
аймақ (аудан) шекарасына ортақ пай-даланып жүрген жолдар, тұрғын жай және
қызметтік күрылыстар, өңделетін
Алкаптаржәне т.б . кірмеуІ керек.
2-сурет. Бақылау мұнарасы

Пост аумағында сақшыға жергілікті жердің жағдайына қарай 50 метрден кем
емес жерді қарауға жөне атуға жағдай жасалуға тиіс, сондықтан пост айналасы
бүталардан тазартылған, ағаштары кесілген, төменгі бұтактары 2,5 м
биіктікте қырқылған, шөптері шабылған, артық заттары жиналған болуы тиіс.
Постыға бөтен адамдардың жақындауына тыйым салынатын қашықтықты белгілейтін
тыйым салынған шекара сақшыға күндіз, түнде және нашар көрінетін жағдайда
көрсеткіштермен көрсетіледі. Бірнеше постылары бар объек-тілер аумағындағы
әрбір постының шекарасы жергілікті жерде көрсеткіштермен көрсетіледі,
мысалы: "№2постыныңшекарасьС.
Әскери қалашықтан тыс орналасқан аса маңызды объектілерді және қарауыл үй-
жайын қорғау үшін оқпаналар олардан пост (қарауыл үй-жайына) кіреберісін
ата алатындай және мүмкіндігінше көршілес постылармен байланысты қамтамасыз
ететіндей есеппен қазылады және жабдықталады. Окпана қарауыл үй-жайымен бай-
ланысатын байланыс (дабыл жүйесі) күралдарымен жабдықталады. Түнгі
уақыттарда постыға және қарауыл үй-жайына кіреберіс маңы жарыктандырылуы
керек. Жарықтандыру сақшы постыда түрғанда немесе пост аумағында жүргенде
барлық уақытта көлеңкеде болатындай етіп түсірілуі керек.
Пост сақшысы қарауыл бастығы мен оның көмекшісін немесе жүмысқа
таратушысын дереу (ең кемі екі нүктеден, ал объектілерді патруль әдісімен
күзету кезінде — әрбір 250 м жүргеннен кейін) шақыра алатын байланыс
қүралдарымен жабдықталуы тиіс.
Ішкі, әсіресе Жауынгерлік ту жанындағы постының биіктігі 0,7— 1 м қоршауы
және жарықтандырылған орны болуы керек.
Бақылау-өткізу пунктінде сақшыны күтпеген шабуылдан қорғауды қамтамасыз
ететін қоршау болуы қажет.
Өрбір сыртқы (қажетті жағдайларда ішкі) постыларда, күзетілетін
қоймаларда, сақтау орындарында және т.б. жерлерде тікелей өздерінің
өртсөндіру қүралдары; өртсөндіргіштер, қүм салынған жәшіктер, су қүйылған
бөшкелер, шелектер мен керек- жарактар (күректер, балталар,
сүймендер,ілгекті бақандар) болуы тиіс.
Сыртқы постыларда сырт киімдерін сақтауға арнайы жабдықталған пост
"саңыраукүлағы", ал ішкі постыларда киімді ілу үшін шкаф немесе киімілгіш
болуы қажет. Пост "саңыраукүлағы" күзетілетін объектілермен немесе
айналадағы жергілікті жермен түстес етіп боялады.
Постыдағы сақшының бекітілген сүңгісі бар қаруы (жиналмалы дүмді сүцгі
пышақсыз автоматы) болуы керек; белдіккс Ілінетін қынаптағы сүңгі пышақты
түнгі уақытта турып , оңтайлы жағдайда;
күндізгі уакытта — "белдікке" немесе түрып атуға оңтайлы жағ-дайларда; ішкі
постыларда және Жауынгерлік ту жанындағы постыда — ағаш дүмді автоматтар —
"белдікке" күйінде, жиналмалы дүмді автоматтар — "кеудеге", карабин —
"аяқта" болуы керек; жаб-дықталған оқжатарлар салынған сөмкелердің аузы
жабық болуы тиіс. Өрт сөндіру немесе табиғат апаттарының зардаптарын жою
кезінде сақшыға қаруын "арқаға" күйінде үстауына рүқсат етіледі.

§ 7. Сақшының міндеттері

Сақшы — қол сүғылмайтьш түлға болып табылады (5-сурет). Сақшыға қол
сүғылмайтындығы мыналардан көрінеді:
* оның қүқьпы мен жеке басының қадір-қасиеттері заңмен айрықша
қорғалатындығы;
* оның белгілі бір түлғаларға ғана — қарауыл бастығына, карауыл бастығының
кәмекшісіне жөне өзінің жүмыска таратушысына бағы-натындығы;
* бүл түлғалардың сақшы қызметі бойынша айқындалған талап-тарын сөзсіз
орындауға міндеттілігі;

• Гарнизондық жөне қарауылдық қыз-меттер жаргысының баптарында көрсе-тілген
жағдайларда оган қару қолдану құқығы берілетіндігі.
Сақшыны тұрған постысынан алу құқы-ғына қарауыл бастығы, қарауыл басты-
ғының көмекшісі және сақшы тікелей бағы-натын таратушы ғана ие.
Егер физикалық мүмкіндіктеріне байланысты қарауыл бастығы, қарауыл
бастығының көмекшісі және таратушы сақшыны ауыстыра алмайтындай болса, оны
өскери бөлімнің қарауыл жөніндегі кезекшісі рота (батарея) немесе батальон
(дивизион) командирінің қатысуымен ғана ауыстыра алады.
Постыға түсер алдында сақшы таратушының (қарауыл бастығының немесе оның
көмекшісінің) қатысуымен және өзі ауыстырған сақшымен бірге өзі күзететін
объектілерді постылар табеліне сәйкес қабылдап алуға міндетті.
Сақшының міндеттері:
* өз постысын қырағы күзетуге және табанды қорғауға;
* қызметін сергек, еш нәрсеге аландамай атқаруға, қаруын қолынан тастамауға
және оны ешкімге, өзі бағынатындарға да бермеуге;
* көрсетілген бағдар бойынша жылжи отырып немесе бақылау мұнарасында тұрып
постыға кіре берісті, қоршауларды мұқият қарауға және байланыс құралдары
арқылы қызметті өтеу барысы жайында постылар табелінде белгіленген
уақыттарда баяндап тұруға;
* тіпті өз өміріне қауіп төнсе де, сақшы ауыстырылғанша не алын-ғанша
постыны тастамауға міндетті. Постыны өз еркімен тастап кету — әскери қылмыс
болып табылады;
* ГжҚҚЖ-ның 117-бабында көрсетілген ереже бойынша постыда оқталған қару
болуы және әрдайым әрекетке дайын болуға;
* постылар табелінде кәрсетілген жөне тыйым салынған шекара көрсеткіші
тұрған жерге жақын кашықтыққа қарауыл бастығы, қарауыл бастығының
көмекшісі, ©зінің таратушысы мен оларға ілесіп жүретін тұлғалардан басқа
ешкімді жібермеуге;
* қарауылдың көлік құралдарының бағдары мен графигін, олардың тану
белгілері мен сигналдарын білуге;
* постыдағы өрт сөндіру құралдарын қолдана білуге;
* объект қоршауынан (постыдағы) ақау тапқанда және әз посты-сынан жақын
жерде не көрші постыда тәртшбұзушылықты анықтаған кезде қарауыл бастығын
шақыруға;
* қарауыл иттерінің үргенін естіген кезде немесе техникалық күзет құралдары
іске қосылғанда, бұл туралы қарауыл үй-жайына дереу хабар беруге міндетті.
Сацшыга: ұйықтауға, отыруға, бір нәрсеге сүйеніп тұруға, оқуға, ән
айтуға, сөйлесуге, тамақ жеуге, су ішуге, темекі шегуге, табиғи қа-
жеттілігін өтеуге, қандай да бір затты әлдекімге беруге немесе одан алуға
қажеттілік болмаса патронды оқжатарға жіберуге тыйым салынады.
Сақшы тек қарауыл бастығының, оның көмекшісінің, өзінің таратушысының
және тексеруге келген тұлғалардың ғана сұрағына жауап беруі керек.

Қарауылдың ауысуы. Қарауылдағы қаруды оқтау және оғын алу тәртібі

Қару постыға шығар алдында оқталады.
Қарауыл бастығы таратушылар мен қарауылдың міндеттерін нақты білуін
тексереді, қаруды қолдану тәртібіне ерекше назар аудара отырып,
қарауылдарға әр постыда қызмет атқару міндеттерін естеріне салады, ауысымды
қарауыл үй-жайларынан шығарады да, қаруды оқтайтын алаңда сапқа тұрғызып:
"Ауысым, оң жақтан бір-бірлеп оқта!" деп пәрмен береді. Осы пәрмен бойынша
оң қанаттағы әскери қызметші алға қарай бір адым басып, сүңгіні бекітеді
де, қаруды оқтайды, қарауыл бастығы қарудың оқталуын тексереді (ГжҚҚЖ; 116,
117-баптар). Қаруды оқтап болған соң, әскери қызметші: "Қару оқталды және
сақтандырғышқа қойылды!" деп баяндайды, сонан соң жеке алып, "Қарубауға!"
күйінде ұстап, бір адым кейін шегінеді.
Осындай төртіпте басқа жұмысқа таратушылар мен қарауылдар қаруды
кезектесіп оқтайды.
Ауысым қаруларын оқтап болғаннан кейін жаңа қарауыл бастығы қызметке
кіргізу жөнінде ауызша бұйрық береді де: "Ауысым — оң-ҒА!", "Постыларға
адым — БАС!" деп пөрмен етеді. Осыдан кейін әр таратушы өз ауысымын
постыларына алып кетеді.
Бірінші ауысым қарауыл үй-жайынан шыкканнан кейін карауыл бастығы
(бастықтың орынбасары) қарауылдың қалған бөлігінен резервтік топ жасақтап,
оны күзетілетін объектілерге шабуыл жасалса немесе өрт шықса, басқа да
дабыл қағылса дайын отыру үшін жоғары ұрыс дайындығына келтіреді.
Постылардан қайтып келген ауысушы және жаңа ауысымның таратушылары
қарауыл бастығына ауысым жөнінде баяндайды. Мысалы: "Лейтенант мырза,
ауысым ©ткізілді, постылар ақаусыз тапсырылды (қабылданды). Бірінші
таратушы сержант Асқаров".
Постыдан оралған соң карудың оғы алынады. Қарудың оғын алдымен таратушы
алады, содан кейін таратушы: "Оң жақтан бастап, бір-бірден — ОҒЬІН АЛ!" деп
пәрмен береді.
Осы пәрмен бойынша, оң қапталда тұрған карауыл алға қарай бір адым жасап,
таратушының бақылауымен өз каруының оғын алады, жабдықталған оқжатарды
(патроны бар оққалтаны) сөмкеге салады да: "Қарудың оғы алынды!" деп
баяндайды, содан соң бекіту тетігін

арткд тартып, қаруын тексеруге үсынады. Таратушы қаруды тексерген соң,
қарауыл бекіту тетігін алға карай қозғап, қарудың шүріппесін түсіреді.
Қаруды сақтандырғышқа кояды да: "Сақтандырғышқа қойылды!" деп баяндайды,
сүңгіні алып тастап, қаруды "қарубауга" күйінде үстап, артқа қарай бір адым
шегінеді де, өз орнына барып түрады.
Осындай ретпен қалған қарауыл ауысымдары кезектесіп өз қаруларының оғын
алып тастайды. Одан кейін аға бастықтың пәрмені бойынша қарауылдар бүрынғы
қарауыл орналасқан жерге, ал таратушылары қарауыл үй-жайларына барады.

Сақшыны ауыстыру

Сақшыларды ауыстыру тақ немесе жүп сағаттарда, 2 сағ сайын жүргізіліп
отырады. Ауаның температурасы -20°С және одан төмен, жел соғып түрған жөне
қатты аяз болған кезде сыртқы постылардың, сондай-ақ пеш жағылмайтын үй-
жайлардағы ішкі постылардың сақшылары 1 сағ-тық кезекпен ауыстырылады.
+30°С және одан жоғары болғанда да (көлеңкеде) ауыстыру 1 сағ сайын
жүргізіледі.
Сақшыларды 1 сағ сайын ауыстыру туралы нүсқауды қарауыл (әскери бөлім)
бойынша кезекші береді.
Егер сақшылар 1 сағ-тан кейін ауыстырылса, онда қарауыл бастығы пост
тізімдемесіиде сақшылар қай уақыттан бастап 1 сағ-тан кейін, ал басқа
ауысым келгенде, кай уақыттан бастап 2 сағ сайын ауысты-рылып отырғаны
жайлы жазып қояды. Қарауыл үй-жайларына кіреберістегі сақшыларды қарауыл
бастығы әрбір 30 мин сайын ауыстырып отырады.
Ауысым сақшыға 10—15 адымға жақын келгенде, қарауылдың таратушысы:
"Ауысым, ТОҚТА!" деп пәрмен береді де, бір қарауылға пост пен оның маңайына
бақылау жасауды (ауысым мәшинемен жүргенде қаруды оқтап, бақылау жасауды)
бүйырады. Мысалы: "Қатардағы жауынгер Данияров, постыны және оған
кіреберістерді қадағала!"
Сақшы ауысым жақындағанда оларға бет бүрып, ©здігінен авто-матты
"қарубауға" (карабинді—аяққа) күйінде үстайды және өз қызметі жөнінде
таратушыға рапорт береді. Мысалы: "Сержант мырза, менін қызметім кезінде
ешқандай төтенше оқиға болған жоқ. Үшін-ші ауысымдағы екінші пост сақшысы —
қатардағы жауынгер Қарабалин". Осыдан кейін сақшыға: "ТІК ТҮР!" деп пөрмен
берген таратушы жаңа карауылды жібереді. Мысалы: "Қатардағы жауынгер
Ыбыраев. Посты қабылдап ал". Бүл кезде сақшы тік түрып, оң жаққа бір адым
жасайды, ал қарауыл сақшыға жақындап келіп, оның орнына қарсы бағытта
бүрылып түрады. (б-сурет).
Бүрынғы жөне жаңа қарауылдың таратушылары сақшы мен қарауылдың екі
жағында бір-екі қадам арақашыктықта бір-біріне қарап түрады.

Бүрынғы қарауылдың жүмысқа таратушысының: "Сақшы, постыны тапсыр!" деген
пөрмені бойынша сақшы постыны ауызша тапсырады Бүл ретте сақшы мен қарауыл
бір-біріне карай бастарын бүрады. Постыны ауызша тапсыру кезінде сақшы
постының нөмірін атаған соң, постыны күзетуге келген қарауылға постылар
табеліндегі күзетуге жататын барлық объектілерді атайды, сондай-ақ қызметті
атқару кезінде пост маңында байқалған жайттарға назар аударады.
Постыны ауызша тапсырып болған соң, сақшы жүмысқа тарату-шысының:
"Қарауыл, постыны қабылдап ал!" деген пәрмені бойынша жаңа қарауыл
таратушымен бірге сақшы мен бүрынғы қарауылдың таратушысының катысуымен
күзетілетін объектілерді қарап шығуға жөне сақтау орындарының
(қоймалардың), есік-терезелерін, қабыр-ғаларын, жарықтандыру жүйесін,
қоршауларын, қүлыптардың, баулардың, мөрлердің (сүргілердің) бар-жоқтығын
және олардың көшірме бедерлеріне сәйкестігін немесе күзетілетін үрыс мәшине-
лерінің (басқа қару-жарақ пен әскери техниканың) санын тексеруге,
техникалық күзеттегі үрыс мөшинелерінің (басқа кару-жарақ пен әскери
техниканың) санын тексеруге, сондай-ақ техникалық күзет кү-ралдарының,
байланыс, өрт сөндіру қүралдарының және пост киім-дерінің бар-жоқтығын, жай-
күйін тексеруге міндетті. Постыны қабыл-дап алу кезінде қамалған адамдары
бар камералар жанында түрған сақшы, оған қоса, олардағы қамалып отырған
адам санын тексеруге міндетті.
Егер қажет болса, постыда түратын жаңа қарауыл таратушының көмегімен
постыда түрушыларға арналған киімді киеді.
Егер постыны тапсыру-қабылдау кезінде қандай да бір болмасын ақаулар
(қоршаулар бүзылса немесе мөрлер, сүргілер, күлыптар, баулар, есіктер,
терезелер бұзылса) немесе мөрлердің (сүргілердің) көшірме бедеріне, сондай-
ақ күзетілетін ұрыс мәшинелері (басқа кару-жарақ пен әскери техника) пост
табелінде көрсетілген санына сәйкес келмесе, жұмысқа таратушы постыны
тапсыруды тоқтатады да, қарауыл бастыгын шақырады; жаңа қарауыл постыларды
қабылдаған кезде, бұл жагдайларда бұрынгы және жаңа қарауыл бастығы
шақырылады.
Постыны тапсыруды жөне қабылдауды аяқтаған соң, сақшы мен постыга жаңа
келген қарауыл жүмысқа таратушыға қарап тұрып, кезектесіп баяндайды.
Мысалы: "Сержант мырза! Қатардағы сарбаз Вишневский нөмірі екінші постыны
тапсырды". "Аға сержант мырза! Қатардағы Ыбыраев екінші нөмірлі постыны
кабылдап алды".
Баяндаудан және жұмысқа таратушыдан нұсқауларды алғаннан кейін, ГжҚКЖ-ның
321-бабында көрсетілгендей, сақшы қаруды алып, постыдағы өз міндеттерін
орындауға кіріседі.
Қарауылдың сақшыға айналуы (сақшының қарауылға айналуы) қабылдау (өткізу)
жөніндегі баяндаудан кейін таратушының бұйрығы бойынша іске асады.

Сақшының қаруды қолдану реті. Постыға немесе күзетілуші объектіге
қабылдау кезіндегі сақшының іс-әрекеті

Сақшы өзіне немесе өзі күзететін объектіге түтқиылдан шабуыл жасалған
жағдайда, қаруды ескертусіз қолдануға міндетті.
Сақшы қарауыл бастығынан, өзінің жүмысқа таратушысынан, оларға еріп
келген адамдардан басқа немесе постыға тыйым салынған шекараға жақындаған
барлық адамдарды: "ТОҚТА!", "АРТҚА ЖҮР!" немесе "ТОҚТА", "ОҢҒА (СОЛҒА) ЖҮР"
деп дауыстап тоқтатады.
Постыға немесе тыйым салынған шекараға жақындаушылар айтылған талапты
орындамаған жағдайда, сақшы тәртіп бүзушыға: "ТОҚТА, АТАМЫН!" деп ескертеді
және дереу қарауыл бастығын немесе ©зінің таратушысын шақырады. Егер тәртіп
бүзушы бүл талаптарды орындамаса, сақшы оқшантайға патрон салады да,
аспанға ату арқылы ескерту жасайды. Тәртіп бүзушы бүл талапты да
орындамаған жағдайда — сақшы оған оқ атады.
Пост табелінде көрсетілген қашықтықтан постыға немесе тыйым салынған
шекараға жақындаушыларды көру мүмкіндігі нашарлаған жағдайда, сақшы оларды:
"ТОҚТА!", "КІМ КЕЛЕ ЖАТЫР?" деп дауыстап тоқтатады. Егер жауап болмаса,
сақшы: "ТОҚТА, АТАМЫН!" деп ескертіп, тәртіп бүзушыны кідіртеді.
Кідіртілген тәртіп бұзушы туралы сақшы белгіленген дабылмен қарауыл үй-
жайына хабарлайды, оны назарға ала отырып, ©зіне тапсырылған объектіні
күзетуін жалғастырады және тәртіп бұзушының іс-қимылын бақылап отырады.
Егер тәртіп бүзушы тоқтамаса және күзетілетш объектіге (постыға) басып
кіруге тырысса немесе мұндай өрекеттерден кейін қашатын болса, онда сақшы
аспанға ату арқылы ескерту жасайды. Тәртіп бұзушы бұл талапты да
орындамаған жағдайда, сақшы оған оқ атады.
Егер сақшының дауыстауына: "Қарауыл бастығы (қарауыл бас-тығының
көмекшісі, таратушы) келеді" деген жауап естілсе, онда сақшы: "Қарауыл
бастығы (қарауыл бастығының көмекшісі, тара-тушы), МАҒАН КЕЛ, қалғандарың
орындарыңда қалыңдар!" деп бүйырады; қажет болғанда, сақшы жақындағандардың
бет-жүзіне жарық түсіруін талап етеді. Өздерін атаған адамдардың шын
мәнінде қарауыл бастығы (қарауыл бастығының көмекшісі, таратушы) екендігіне
көзін жеткізген соң, сақшы келген адамдарды өзіне қарай жібереді.
Егер қарауыл бастығы деп аталған адам (қарауыл бастығының көмекшісі,
жұмыска таратушы) бейтаныс болып шықса немесе онымен келгендер сақшының
орнында қалу туралы талабын орындамаса, онда сақшы оларды: "ТОҚТА АТАМЫН!"
деп ескертеді. Төртіп бұзушы-лар бұл талапты орындамаған жағдайда — сақшы
оларға оқ атады.
Қалыптасқан жағдайға байланысты қолма-қол шайқас басталып кетсе, сақшы
өзі күзетіп түрған объектінің амандығы үшін жан аямай күресуге міндетті.
Постыда өрт болған жағдайда, сақшы бүл жәнінде қарауыл басты-ғына
баяндап, дереу өрт сөндіруге кірісуі керек. Егер күзетілген объект ішінен
және сыртынан берік қоршаулармен қоршалған жағдайда, сақшы бүл жөнінде
қарауыл бастығына хабарлап, ©зі қарауыл бастығы мен оның көмекшісінің
бүйрығына сай өрекет етуі керек.
Аяқ астынан ауырып (жараланып) қалған жағдайда, сақшы ол жөнінде қарауыл
бастығына немесе таратушысына хабарлап, күзетті әрі қарай жалғастыруы
керек.
Шыдау мүмкін емес жағдайда байланыс үзіліп қалса, сақшы қарауыл бастығын
немесе таратушыны аспанға оқ ату арқылы шақыра алады.