Шоқан мұраларын зерттеушілер

І.Үргенішбаев атындағы орта мектеп

Өткізген: Г.Қожанова
Сыныбы: 10 «А»

Әдебиет 10 сынып

Сабақтың тақырыбы: Шоқан – қазақтың тұңғыш ғалымы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Шоқан Уәлихановтың өмірі мен ғылыми мұрасынан алған білімдеріне
қосымша мәліметтер келтіре отырып, жан-жақты талдау жасау, пысықтау.
Тәрбиелік: Ұлы ғалымның қазақ халқы үшін жасаған қызметіне, өз халқының
мәдени жетістіктеріне деген құрмет пен сүйіспеншілікке, патриоттық сезімге
тәрбиелеу.
Дамытушылық: Оқушылардың ізденімпаздық, шығармашылық қабілеттерін дамыту,
өзіндік пікір, көзқарастарын қалыптастыру.
Сабақтың типі: пысықтау, қорыту сабағы
Сабақтың түрі: қалыптан тыс, семинар сабақ
Оқытудың әдіс-тәсілдері: әңгімелесу, сұрақ-жауап, баяндау.
Оқытудың формасы:
Көрнекілігі: Интерактивті тақта, Шоқан туралы ақын-жазушылардың сөздері,
фотосуреттер топтамасы.
Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру бөлімі.
Бұл күнде атымәшһүр дана Шоқан,
Өр тұлға, кесек ойлы дара Шоқан.
Қазақтың аспанында жұлдыздай боп,
Жарқырап ағып өткен баба Шоқан.
(Маман Ементаев)
Оқушылар, бүгінгі сабағымызда қазақ аспанында құйрықты жұлдыздай жарқ етіп,
қысқа ғұмырында халқына өлмес, өшпес мұра қалдырған қазақтың біртуар ғалымы
Ш.Уәлихановтың өмірі мен шығармашылығына арнаймыз.

ІІ. Сабақтың мақсаты мен міндетін хабарлау.
«Шоқан тек бір мамандықты ғана жақсы білетін ғалым емес, ол әр жақты
ғалым», - деп профессор, зерттеуші ғалым Қ.Жұмалиевтің айтқан пікіріне
қосыла отырып, Шоқанның ғылымның қай саласында да өзіндік орны бар қазақтың
тұңғыш ғалымы екенін дәлелдейік. Осы жолда сіздерге сәттілік тілеймін!
Бүгінгі семинар сабағымыз төмендегідей құрылымнан тұрады.
І. Не білеміз? Бізге мәлім деректер.
ІІ. Не білгіміз келеді? Өзіндік ізденіс – білім негізі. (Шоқанның әр түрлі
ғылым саласындағы еңбегімен тереңірек танысу)
ІІІ. Не білуге болады: «Білген сайын келеді біле бергім» (Шоқан мұраларын
зерттеушілер; ғалымға қойылған ескерткіштер мен мұражайлары; Шоқан туралы
лебіздер)
ІҮ. Не білдік? Түйін сөз.
Ендеше сабағымыздың І бөліміне тоқталайық. Шоқан Уәлиханов туралы не
білеміз, ойымызды ортаға салайық.
І. Не білеміз?
1. «Шоқан кім?» деген сұрақ төңірегінде ойымызды жинақтайық.

2. «Бізге мәлім деректер» айдарында Шоқан өмірі туралы мәліметті Жұмабаева
Балжан айтып береді.
А) Шоқан Уәлихановтың өмірі туралы.
Шыққан тегі (суреттер топтамасымен)
Абылай

Уәли

Шыңғыс

Шоқан

Хронологиялық кесте

|1835 жылы қараша |Қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде |
|айында |дүниеге келген |
|1847 – 1853 |Омбы Кадет корпусында білім алған |
|жылдары | |
|1853 жылы |Омбы генерал – губернаторы Г.Х.Гасфорттың адьютанты|
| |болып қызмет етеді. |
|1854 жылы |Жетісу, Шығыс, Орталық Қазақстан өлкелерін аралап, |
| |саяхатқа шығады. |
|1856 жылы |Шоқан қырғыз еліне, Ыстықкөл аймағына сапарға |
| |шығады. |
|1858 жылы |Шығыс Түркістанға (Қашқарияға) сапарға шығады. |
|1857 жылы, |Орыстың императорлық географиялық қоғамына толық |
|17 ақпанда |мүше болып сайланды. |
|1859 – 1861 |Ресей мемлекетінің сол кездегі астанасы Санк – |
|жылдың көктеміне |Петербургте тұрады. |
|дейін | |
|1864 жылы |Генерал М.Г.Черняевтің әскери жорығына қатысады. |
|1865 жылы |Дүниеден озды. |

ІІ. Нені білгіміз келеді?
«Өзіндік ізденіс – білім негізі» айдарында Ш.Уәлихановтың әр түрлі ғылым
саласындағы еңбектерімен танысайық.

1. Шоқан – ағартушы – демократ. Бұл тақырып көлемінде ізденіс жұмысын
жүргізгендер.
Амангелсінова Жансауле
Ахметов Дархан
Шәкіржан Байбек

А) Шоқанның демократиялық идеясының қалыптасуына бірден-бір себебін
тигізген Кадет корпусы.
Ә) Потаниннің айтуынша, Шоқанның ой-пікіріне көбірек әсер еткен Гонсевский
және Костылецкий болған.
Потаниннің айтуы бойынша, оның саяси бетінің айқындалуына тағы бір әсер
еткен адам С.Ф.Дуров болады.
Б) Достаевскиймен таныстығының Шоқанға үлкен пайдасы тиеді.

2. Шоқан – филолог.
Шоқан - әдебиет зерттеуші, филолог. Сөзді бұл тақырып төңірегінде ізденіс
жұмысын жүргізген Жанаманова Жансаяға берейік.

Әдебиеттік лингвистикалық терминдерді тұңғыш қолданған, әдеби шығармалар
мен тіл материалдарын әр тұрғыдан талдаған.

Ел аузынан халық шығармаларының үлгілерін жинап, хатқа түсірді,
салыстырмалар жүргізіп, орысшаға аударған, түсініктер жазған. «Қазақ халық
поэзиясының түрлері», «Тәңірі», «Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихынан»,
«Жоңғария очерктері», «Қазақ шежіресі», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы»,
«Профессор И.Н. Березинге хат» т.б. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Ер көкше»
атты халық дастандарын жазып алған.

3. Шоқан – аудармашы.

Шоқанның ғылым саласындағы тағы бір қыры – аудармашылығы. Бұл жөнінде бізге
Талмағанбетов Бауыржан айтып береді.

Шоқан аудармалары

4. «Қызықты қадам» айдарында Шоқанның география ғылымына қосқан үлесі,
саяхаттары туралы ізденіс жұмысын жүргізген Елғондин Шынболат айтып бермек.

Шоқан – географ – саяхатшы

5. Шоқан – тарихшы.
«Тарихтан сыр шертсек» айдарында Шоқанның тарихи еңбектерімен Әбимолдаева
Ақтоты таныстырады.
1. Көне дәуір деректері
Хонтайшы хақында
2. Қазақ қоғамы туралы зерттеулері
3. Отарлықтың ауыр зардабы жайында

6. Шоқан – құқықтанушы, реформатор.
Шоқанның қарапайым халықтың ел құқығын қорғаушы реформатор екенін
дәлелдейік. Сот реформасы туралы жазбалар еңбегі. Жолдыбаева Әбила.

7. Шоқан – этнограф
Ш.Уәлиханов өз саяхаттарында елді мекендердің географиялық, тарихи, әдеби
мұраларымен қоса этнографиялық жағдайын да зерттеп, жазып кеткен. Оның
этнографиялық еңбектері жөнінде Мұхитова Бұлбұл айтып бермек.

8. Шоқан – археолог.
Шоқан өз саяхаттарында зерттеу жұмыстары барысында археологиялық қазба
жұмыстарымен де айналысқан. Шоқанның археологиялық еңбегі туралы Жанаманова
әңгімелеп береді.

1. Сарбұлақ төңірегіндегі тас мүсіндер.
2. Ыстық көлдің солтүстік жиегіндегі тас мүсіндер.

9. Шоқан – суретші.
Жан – жақты талант иесі Шоқанның суретшілік қыры туралы Артығалиев Ерболдың
жұмысын тыңдайық.

10. Шоқан – музыка зерттеуші.
Қазақтардың басқа халықтардан әнді жақсы айтатынына дәлелді пікірлер
келтірген Шоқанның музыка зерттеу саласындағы еңбегі туралы Оразымбетова
Гауһар айтып береді.

ІІІ. Не білуге болады?
«Білген сайын келеді біле бергім» айдарында Шоқан Уәлихановтың бүгінгі
таңда қоғамдағы алар орнына тоқталамыз.
1. «Шоқан мұраларын зерттеушілер».
2. ғалымға қойылған ескерткіштер мен мұражайлар.
3. Шоқан туралы лебіздер.

ІҮ. Не білдік?
1. Түйін сөз.
Оқушылар ойы.
2. Мұғалім сөз.
«Халықтың дұрыс өсіп, дамуы үшін ең әуелі бостандық пен білім керек», -
деп халықтың жарқын болашағы үшін жас ғұмырын сарп еткен қазақтың тұңғыш
ғалымы Шоқанның арманы бүгінгі кезде орындалды. Еліміз тәуелсіздігін алып,
білім мен ғылым жолында құлашын кеңге жайып келеді.

Кімде – кім мәдениетті, білімді адам боламын, сол арқылы өз еліме, өз
Отаныма бір пайда келтіремін десе Шоқанның өмірі мен ісінен үлгі алуы
керек.

Ү. Үйге тапсырма: төмендегі тақырыптардың біріне шығарма жазу.

1. Шоқан – саяхаткер.

2. Жарқын жұлдыз.

3. Шоқан – халық ауыз әдебиетін зерттеуші.

ҮІ. Бағалау.

-----------------------
Шоқан кім?

публицист

аудармашы

Музыка зерттеуші

суретші

Географ – саяхатшы

тарихшы

Құқытанушы, реформатор

этнограф

Ағартушы - демократ

Әскери білімді офицер

Талантты ғалым

философ

социолог

Әдебиет зерттеуші, филолог

1854 жылы Жетісу, Шығыс, Орталық Қазақстан өлкелеріне саяхатқа шығады.

1856 жылы Қырғыз еліне, Ыстықкөл аймағына сапарға шығады.

1858 жылы Шығыс Түркістанға (Қашқарияға) сапарға шығады.