АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ ШЕГІРТКЕ МЕН ҚҰМЫРСҚА

АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ <<ШЕГІРТКЕ МЕН ҚҰМЫРСҚА>>
ана тілі 3 сынып
Р.Т. Ещанова бастауыш сынып мұғалімі
Қостанай қаласы №10 орта мектебі

Сабақ тақырыбы: Абай Құнанбаев
И.А.Крыловтан <<Шегірке мен құмырсқа>>
Сабақ мақсаты:
Білімділік: Оқушыларды Абай Құнанбаев аударма өлеңімен
таныстыру.
Дамытушылық: Ой-өрісін кеңейту, сөздік қорын молайту, тіл
дамыту.Іздемпаздыққа және топпен жұмыс істеуді үйрету.
Тәрбиелік:Еңбекке деген сүйіспеншілігін арттыру,бекер,босқа уақыт өткізбеуге баулу.
К. құралдар: мультимедия, интерактивті тақта,оқулық,
Сабақ әдісі: әңгімелеу,түсіндіру,оқу, сахналау, топпен жұмыс, <<ой толғау>>.
Сабақ түрі: пәнаралық.
Сабаққа алдын ала дайындық:Кітапханадан мәлімет жинақтау
Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру кезені: Оқушыларды төрт топқа бөлу.
Психологикалық ойын: <<Сәттілік тілегі>>
Әр топтағы оқушылар тізбектеп қол ұстаса отырып, бір-біріне тілек айтады.
(1-2слайд)
Мұғалім: Балалар, бүгінгі сабақта Иван Андреевич Крыловтын Абай Құнанбаев аударған <<Шегіртке мен құмырсқа>> деген мысалымен танысамыз.
Сабақ мақсаты:1.Мысалмен танысу.
2.Топпен жұмыс істеуге үйрену, мәлімет жинақтау.
3. Еңбекке деген сүйіспеншілігін арттыру, бекер,
босқа уақыт өткізбеуге үйрену.
3-слайд.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру: Мақал жарысы.
Мұғалім: Балалар, үй жұмысын тексеру барысында көп және тез мақал айтқан оқушы машинаға ие болады.
Интерақтивті тақтамен жұмыс.Оқушылар жарысып өздері тақтада бағалау парағы арқылы қаламмен фигураларды бояйды. Жеңімпаз оқушылар тақтада көрінеді.

ІІІ. Жаңа сабақ:
Қызығушылығын ояту.
Мұғалім: Ал балалар, бүгінгі сабақта не туралы айтылатыны жұмбақ шешу арқылы білеміз.
Слайд ашу.

Жұмбақ шешу.
1 Ат басты 2. Ине бел, қылқа мойын, қара батыр.
Арқар мүйізді Қара тауды арқалап бара жатыр.
Бөрі кеуделі (құмырсқа)
Бөкен санды
( шегіртке)
Мұғалім. Балалар, сендер төрт топқа бөлініп отырсындар.
Бұл: 1топ - Иван Андреевич Крылов
2топ - Абай Құнанбаев
3топ - Шегіртке
4топ - Құмырсқа
Топпен жұмыс:
Топтағы алғыр оқушы жинақтаған мәліметті оқып береді. Қалғандары дәптерлеріне ассоциация арқылы жинақтайды, негізгі ойды жазады.
Әр топ жинақтаған мәліметтерін айтып береді.(оқушылар бір - бірін толықтырып отыруға тиісті)
Слайд ашып отыру:
1топ - Иван Андреевич Крылов
2топ - Абай Құнанбаев
3топ - Шегіртке
4топ - Құмырсқа

1топ. Крылов Иван Андреевич
(1769-1844)
И. А.Крылов ұзақ өмір сүрген. Ол өз замандастарына қатты ұнаған бірнеше күлдіргі пьеса жазған. Ол 30 жылдай Петербург кітапханасында қызмет еткен. Ал оның атын әлемге әйгілі еткен нәрсе ғажайып мысалдары болды.
Мысал деген көбінесе өлең түрінде жазылатын шағын шығарма, онда міндетті түрде ақыл-кеңес айтылады (нені істеп, нені істемеу керектігі жөнінде) немесе біреудің ақмақтығы ажуа етіледі. Мысал сәл-пәл ертегіге ұқсайды: әдетте онда адамдар емес, жан-жануар, кейде тіпті жансыз заттар әрекет етіп жатады.
Дүниеден талай-талай тамаша мысалшылар өткен. Россиядан сондай ғажап мысалшы И.А.Крылов болған еді.
Қрыловтың мысалдары әрқашан да халықтың мұң-мүддесін қорғады. Сонымен қоса ұлы мысалшы жатып ішер жалқауларды, қорқақтарды, жақсылық білмейтін көпирме мақтаншақтарды әбден ажуа қылады.
Крыловтың мысалдары өте түсінікті әрі жатық, қалай жаттап алғаныңды білмей де қаласың. Сол мысалдардың бірнешеуін Абай Құнанбаев аударған, атап кетсек <<Шегірке мен құмырсқа>> және т.б..

2топ. Абай Құнанбаев.

Қазақтын ұлы ақыны, ойшылы әрі композиторы, аудармашы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы тұңғыш классигі-Абай Құнанбаев. Ол 1845 жылы 10тамызда қазіргі шығыс Қазақстан облысының Семей өңіріндегі Шыңғыс маңында туған. Зере әжесі мен Ұлжан шешесінен тәрбие көрген Абай жастайынан зерек болған.
Абай әуелі ауылда Ғибатхан деген татар молдасынан мұсылманша хат таниды. Әкесі Абайды 10жасында Семей қаласында Ахмет Ризаның медресесіне оқуға береді. Ол бос уақында өзге ұлттардың ақындарының шығармаларымен өз бетімен оқып, ертегі, дастан , хисса сияқты әдеби мұраларынмен танысып, қазақ тіліне аударған Соның бірін атап кетсек Александр Сергеевич Пушкиннің << Евгений Онегин>> романынан аударған <<Татьянинаның хаты>> сонымен қатар кішкентай балаларға арналған Иван Андреевич Крыловтың <<Шегірке мен құмырсқа>> т.б. шығарма, өлендері әнімен халық арасында кең тарады. Абай аудармалары бүгінгі дейін зерттеушілерді таң қалдыруда.
Абайдың балалары Ақылбай, Мағауия, Әбдірахман-әкелеріның ізімен жүрген. Бірақ өкінішке орай балаларының ауыр соққысы абайдың денсаулығың нашарлауына әсер етті.
Сөйтіп қазақтың ұлы ақыны 59 жаста қараған шағында дүние салды.
Бейіті- өзінің Шығыс тауының бауырайындағы қыстауы Жидебайда.
Бірақ біз ешқашанда Абайды жоқсынбаймыз, өткені одан кейін қалған аса мұраларын оқыған сайын Абай атамыз жайнайбереді. Сонын бірі бүгінгі сабақтағы <<Шегірке мен құмырсқа>>.

3топ. Шегіртке.
Тура қанаттылар отрядындағы шегірткелер тұқымдасына жататын өкілдердің бірі. Денесі 27-42мм., жіңішке ұзын, мұртты. Аналығы 70-100-ге жуық жұмыртқа салады.
<< Шегірткелер егін жер, екпей- сеппей тегін жер>> -деген мәтелді халық бекер айтпаған.
Қазақстанда Сырдария, Іле, Алакөл, Зайсан көлі, Каспий теңізінің қамысты жағалауын жайлатып көкқасқа шегіртке- ауылшаруашылық дақылдарының аса қауіпті зиянкесі.
Көкқасқа шегірткенің аналығынан бір жазда өрбиген ұрпақтары 2 қойды тойдыратын азықты жояды. Ал олардың жаушоғылдары мен үйірлері 1-2сағаттта жүздеген гектарды жеп қояды.
<<Шегірткеден қорыққан егін екпес>>- демекші, жұмысшылар олардан қорғану шаралары жасайды. Шегіркелердің қоймақалтасын құрту керек, ол үшін шегірткелер дамитын су сағаларын құрғатып жыртады, жүрген жолына ор қазады. Шегірткелерді жою үшін қызғылт торғай - таптырмайтын жәрдемші. Ол күніне 200 шегіртке жей алады, ал балапаны 15-20 шегірткемен көректенеді.
Шегіркелердің түрлері: сұр, қанатсыз саяқ шегіртке, көшпелі шегіртке, көк шегіртке, шырылдауық қара шегіртке.
Қанатымен <<ән салатын>> аяғымен дыбыс тыңдайтын бір ғажап жәндік. Шегірткені артқы аяғынан ұстамандар, ұстасандар аяғы жұмылып қалады да, өзі қашып кетеді. Кесіртке жауынан осылай аяғын тастап құтылады.

4топ. Құмырсқа

Тұқымтопқа әртүрлі даралары бірлесіп тіршілік ететін бунақденелілердің бірі - құмырсқа. Көбейе алмайтын аналық құмырсқалар - жұмысшылар илеу салады да, өзіне қорек тауып, аналық дернәсілдерді қоректендіреді және жауынан қорғайды. Шілде айында илеуден қанатты даралар-аталық және аналық құмырсқалар көріне бастайды. Шомбалдау келген аналық құмырсқа ұрықтану соңынан қанатын өзі жұлып тастайды. Илеуде тұқымтоптың тағы бір мүшесі - әскер құмырсқа болады. Сөйтіп құмырсқалардың тұқымтобында қанатты аналық , аталық, қанатсыз жұмысшы және әскер жұмысшылар бірге тіршілік етеді. Әскер құмырсқаның басы жұмысшы құмырсқадан үлкен болады.
Құмырсқалар бір-біріне мұрттарын түйістіру арқылы өз туысын немесе бөтен екенін айырады, және тоқ құмырсқа құрсағындағы көректік сүйықты құсып бередіде, аш құмырсқа оны жалап алады. Сонымен бүкіл илеу азықпен бір келкі қамтамасыз етілген болады.
Жамбыр жауар алдында құмырсқалар илеудің есік-тесігін бекітеді, ал ауа райы жақсы кезде кейде өздерінің аппақ <<жұмыртқаларын>> яғни қуыршақтарын жылытуға алып шығады. Бұл қуыршақты <<құмырсқа-ханым>> салады. Илеудегі барлық жұмысты жұмысшы құмырсқалар істейді. Олар илеу жасайды, азық қорын жинайды, қорғайды.
Құмырсқа-адамның досы. Ол орманды <<аурудан>> сақтайды. Құмырсқалардың 12сағат ішінде 33мың жұлдыз құртып илеуге әкелгені есептелген. Құмырсқа илеулері тұрса, сол жерде орман дерттен аман және таза болады.

Тақтадағы кластермен салыстыру және өз жазғандарын толықтыру.
Слайд ашу.

жазушы
1845 ақын
Абай Құнанбаев
1769-1844 ақын Адамға дос
Иван Андреевич Крылов
Мысал
Жұмысшы әскер Құмырсқа
Шегіртке


Алакөл зиянкез
Қызғылт торғай
Слайд ашу.
ІІ. Сахналау: <<Шегіртке мен құмырсқа>>
Слайд ашу.
ІІІ. Оқулықпен жұмыс:
1.Мұғалім мәнерлеп оқып береді.
2. Тізбектеп оқу.
Қорытындылау: <<Ой толғау>> стратегиясы.
Мұғалім: Балалар, осы мысал бізді неге үйретеді?
(Еңбекқор болу, біреуге тілембеу, бекер, босқа уақыт өткізбеу.)
Неге И.А.Крылов кейіпкер ретінде шегіртке мен құмырсқаны алған?(Шегіртке -зиянкез,құмырсқа - пайдалы т.б.)
Мұғалім: Еңбек туралы қандай мақал білесіндер?
Мақал.
1. Еңбеқ қылсан ерінбей, 2.Жаздың бір күні,
Тояды қарның тіленбей. Қыстың мың күнін асырайды.
3. Не ексен, соны орасың. 4. Ерінбей еңбек қыл,
Жалықпай өнер біл.
Бағалау
Үй тапсырмасы:Абай, И. А. Крыловтан <<Шегіртке мен құмырсқа>>
мәнерлеп оқу, сурет салу.
Рахмет.

Қостанай қаласындағы №10 орта мектебі
Бастауыш сынып мұғалімі:Ещанова Р.Т.

4 сынып

Қостанай қаласы.
Сабақ тақырыбы: Ахмет Байтұрсынов
И.А.Крыловтан <<Аққу, шорман һәм шаян>>
Сабақ мақсаты:
Білімділік: Оқушыларды Ахмет Байтұрсынов аударма өлеңімен
таныстыру.
Дамытушылық: Ой-өрісін кеңейту, сөздік қорын молайту, тіл
дамыту.Іздемпаздыққа және топпен жұмыс істеуді үйрету.
Тәрбиелік:Ауыз біршілеке, татулыққа, ынтымақ,достыққа тәрбиелеу
К. құралдар: мультимедия, интерактивті тақта,оқулық,
Сабақ әдісі: әңгімелеу,түсіндіру,оқу, пантомимо, топпен жұмыс,
<<ой толғау>>.
Сабақ түрі: пәнаралық.
Сабаққа алдын ала дайындық:кітапханадан мәлімет жинақтау
Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру кезені: оқушыларды бес топқа бөлу.
Психологикалық ойын: <<Сәттілік тілегі>>
Әр топтағы оқушылар тізбектеп қол ұстаса отырып, бір-біріне тілек айтады.
(1-2слайд)
Мұғалім: Балалар, бүгінгі сабақта Иван Андреевич Крыловтын Ахмет Байтұрсынов аударған <<Аққу, шорман һәм шаян>> деген мысалымен танысамыз.
Сабақ мақсаты:1.Мысалмен танысу.
2.Топпен жұмыс істеуге үйрену, мәлімет жинақтау.
3. Ауыз біршілеке, татулыққа,ынтымақ, достыққа үйрену

3-слайд.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру: Мақал жарысы.
Тақырыбы: <<Достық, бірлік, ынтымақ>>
Интерақтивті тақтамен жұмыс.Оқушылар жарысып өздері тақтада бағалау парағы арқылы қаламмен фигураларды бояйды. Жеңімпаз оқушылар тақтада көрінеді.

ІІІ. Жаңа сабақ:
Қызығушылығын ояту.
Мұғалім: Ал балалар, бүгінгі сабақта не туралы айтылатыны жұмбақ шешу арқылы білеміз.
Слайд ашу.

Жұмбақ шешу.
1. Су бетін сызып, 2. Қомағайлық жасайды,
Ақ құман жүр жүзіп. Шабақтарды асайды.
(Аққу) (Шортан)

3. Мойны жуан,
Жұқалтаң қабақты.
Тірсегі ұзын,
Қоян тобықты.
Іс тікпейді, бірақ
Тастамайтын бізін,
Білесің бе ...?
(шаянды)

Мұғалім. Балалар, сендер бес топқа бөлініп отырсындар.
Бұл: 1топ - Иван Андреевич Крылов
2топ - Ахмет Байтұрсынов
3топ - Аққу
4топ - Шортан
5топ- Шаян
Топпен жұмыс:
Топтағы алғыр оқушы жинақтаған мәліметті оқып береді. Қалғандары дәптерлеріне кластер құрып жинақтайды, негізгі ойды жазады.
Әр топ жинақтаған мәліметтерін айтып береді.(оқушылар бір - бірін толықтырып отыруға тиісті)

Слайд ашып отыру:
1топ - Иван Андреевич Крылов
2топ - Ахмет Байтұрсынов
3топ - Шортан
4топ - Шаян

1топ. Крылов Иван Андреевич
(1769-1844)
Санк-Петербургте жазғы бағындаескерткіш бар. Бұл:Иван Андреевич Крылов. Оның аяқ жағында қоладан құйылған хайуанаттар бейнесі толы. Хайуандар оның мысалдарындағы кейіпкерлері.
И. А.Крылов ұзақ өмір сүрген. И. А.Крылов өз замандастарына қатты ұнаған, бірнеше күлдіргі пьеса жазған. Ол 30 жылдай Петербург кітапханасында қызмет еткен. Ал оның атын әлемге әйгілі еткен нәрсе ғажайып мысалдары болды.
Мысал деген көбінесе өлең түрінде жазылатын шағын шығарма, онда міндетті түрде ақыл-кеңес айтылады (нені істеп, нені істемеу керектігі жөнінде) немесе біреудің ақмақтығы ажуа етіледі. Мысал сәл-пәл ертегіге ұқсайды: әдетте онда адамдар емес, жан-жануар, кейде тіпті жансыз заттар әрекет етіп жатады.
Дүниеден талай-талай тамаша мысалшылар өткен. Россиядан сондай ғажап мысалшы И.А.Крылов болған еді.
Қрыловтың мысалдары әрқашан да халықтың мұң-мүддесін қорғады. Сонымен қоса ұлы мысалшы жатып ішер жалқауларды, қорқақтарды, жақсылық білмейтін көпирме мақтаншақтарды әбден ажуа қылады.
И.А.Крыловтың мысалдары өте түсінікті әрі жатық, қалай жаттап алғаныңды білмей де қаласың. Сол мысалдарды қазақ ақын аудармашылар атап кетсек Абай Құнанбаев <<Шегірке мен құмырсқа>>, Ахмет Байтұрсынов <<Аққу, Шортан және Шаян>>, т.б.аударып бізге жеткізген екен.

2топ. Ахмет Байтұрсынов
(1873-1938)
Ахмет Байтұрсынов -қоғам қайраткері, ақын әдебиет танушы , лингвист, аудармашы, публицист, ағартушы-ғалым, ұлт ұстазы.
1873 жылы, қаңтар айында Қостанай облысы,Жангелдин ауданы, Сарытүбек деген жерде дүниеге келді.
1886-1891ж. Торғай қаласындағы екі сыныптық мектепте,1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдер даярлайтын мектепте оқыды.
1895-1909 жылдары ұстаздыққпен айналысып, бала оқытады.
Халықтың ой-санасын оятуға бар күшін қаламгерлік қуатын салып,
1909 жылы И.А.Крылов мысалдарын аударып, <<Қырық мысал>> жинағын шығарады. А. Байтұрсыновтың ағартушылық, демократтық гуманистік идеяларын халыққа жеткізеді.

3топ. Аққу
Аққу-өте ірі және күшті құстардың бірі, ол сонау көне заманнан бері сұсулық пен махабаттың тазалық пен нәзіктің белгісі болып саналады. Оны көп халықтар киелі құс санап, ерекше құрметтеген. Аққулар аңыздар мен ертегілерде жырланды.
Аққулар көктемде оңтүстіктен қайта оралады, олардың қанатының сыңғыры мен әсем үнін аспанда жұп-жұбымен кербез ұшып өткен сол бір сәтінде тыңдаған тамаша-ақ.
Қалың орман ішіндегі көлде оңаша жүзген аққу-сұлу құбылыс. Аққу суда дыбыс шығармай, жеңіл сырғып жүреді.
Аққу түрлері: сұңқылдақ аққу, қарақу және сыбырлауық аққу.
Сыбырлауық аққу мен сұңқылдауық аққу-біздің ең ірі құстардың бірі .
Сыбырлауық - 8-13кг, сұңқылдақ -7-10кг, ішінары-13кг болады екен. Австралиялық карақу сұңқылдақтан едәуір кіші. Қарақу мен сыбырлауық аққу қолға тез үйреніп кетеді.
Аққулар-қалың қамыс арасына ұялайды. Олар ерекше сезгіш және сақ құс. Балапандарын ата-енесі бірлікте тәрбиелеп өсіреді.
Біздің елімізде аққуларды аулауға тыйым салынған.

4топ. Шортан

Шортан - еліміздің өзен, көлдерін түгелдей мекендейтін ірі балық.Оның ұзындығы 1,5 метрден, салмағы 35 килограмнан асып түседі.Шортандардың өте ұзақ жасайтын жөнінде аңыз көп, ал шын мәнінде ең ұзақ жасағаның ғұмыры 20 жылдан аспады. Бірен-саран отыз үш жыл жасаған шортанның ұсталғаны жөнінде де мәлімет бар.
Әдетте ірі шортандардың салмағы 6-8кг тартады. Тым үлкен болмаса да шортан оңайлықпен тоя қоймайды.Сондықтан да ол күні бойы жем аулауменболады. Бірақ шортан жемін қуып жүріп ұстамайды, оның келуін күтіп тұрады. Балықтар балдыр арасында жасырынып тұрған қарақшы шортанды байқай бермейді. Оның үстіндегі сұрғылт, сұрғылт жасыл,тарғыл түсті дақтары мен жолақтарын су өсімдіктерінен айыру қиын. Балық қатарласа берген сәтте шотан бас салады.
Шортан - жыртқыш балық. Ол ұсақ шабақтарға да, ірі балықтарға да шабуылдай береді.Үйрек-қаздардың балапандарын талғамай жұтып жібереді. Шортан ең алдымен ауру,әлсіз балықтарды ұстап, өзен-көлдерде ауру тарауына бөгет жасайды.

5 топ Шаян

Шаян-өрмекші тектес буынаяқтылардың көне топтарына жатады.Оның салмағы 50г-нан 200-ға дейін болады. Шаяндар кішкентаі балықтармен көректенеді. Тропикада да, шөл далаларда да тіршілік етеді. Тұнгі мезгіл де түрлі жәндіктерді бір орнында қозғалыссыз тұрып, өз жемтігін ұлы ұстап алады. Адам шаянның алаққанынан өліп кетпесе де қатты ауырып, шаққан жері ісінеді, қалтырап тонады. Шаяндар ұзақ уақыт, бірнеше ай бойы тамақ ішпей-ақ жүре алады.

Тақтадағы кластермен салыстыру және өз жазғандарын толықтыру.
Слайд ашу.
аудармашы
жазушы
1873-1938 ақын қоғам қайраткер ұлы ұстаз
Ахмет Байтұрсынов
әдебиеттанушы лингвист публицист1769-1844 ақын буынаяқты
Иван Андреевич Крылов
Мысал
мысалшы салмағы50-200г тропика,шөлдала шаян


аққу
ұзақ өмір сүрген
кітапханаш жыртқыш балық
шортан
сұңқылдақ, қарақу,сыбырлауық сұлу, киелі емші
өзен-көлдерде өмір сүреді Австралия салмағы 8-13кг
салмағы35кг ұзындығы1,5м

Слайд ашу.
ІІ. Пантомимо: <<Аққу, шортан һәм шаян>>
Слайд ашу.
ІІІ. Оқулықпен жұмыс:
1.Мұғалім мәнерлеп оқып береді.
Сұрақтар бойынша жұмыс жасау.
2. Тізбектеп оқу.
Қорытындылау: <<Ой толғау>> стратегиясы.
Мұғалім: Балалар, осы мысал арқылы ақын-жазушылар бізді неге үйретеді?
(ауыз біршілікке,ынтымақ,достыққа шақырады)
Неге И.А.Крылов кейіпкер ретінде аққу, шортан,шаяндарды алған?
Мұғалім: Бірлік, ынтымақ достық туралы қандай мақал білесіндер?

Мақал.
1. Ынтымақ болмай, іс болмас
2.Көп біріксе ел болар, көп тілегі көл болар.
3. Татулық - табылмас бақыт
4. Бірлігі жоқ ел тозады,
Бірлігі күшті ел озар.

Үй тапсырмасы:Ахмет Байтұрсынов, И. А. Крыловтан
<<Аққұ, шортан һәм шаян>> мәнерлеп оқу, сурет салу.
Рахмет.