Рухани - адамгершілік тәрбие

Мазмұны

Кіріспе
3 -бет

I Негізгі бөлім
4 -5 бет

ІІ Практикалық бөлім

2.1. Рухани-азаматтық тәрбие туралы ұлы ойшылдардың көзқарасы 6-7
бет

2. Бастауыш сынып оқушыларының бойында рухани-азаматтық

тәрбиені қалыптастыру жолдары
8-10 бет

3. Бастауыш сынып оқушыларына рухани-азаматтық тәрбиені дарыту бағыттары..

11-13 бет

4. Сабақ барысында рухани-азаматтық тәрбие бағыттары. 14-
16 бет

2. Қорытынды
17 бет

3. Әдебиеттер
18 бет

4. Қосымша
19 бет

Кіріспе.

Ұлттық
рух бойымыздан жоғалған
Қашан,
қалай оралары белгісіз.
Күзде
талдай жапырағы тоналған

Ұрпақ жайын ойланыңыз енді сіз...

Елбасы  өз сөзінде: «Еліміздің  ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,
бола-шақты білімді ұрпақ айқындайды, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаз
қолында»  деп  атап көрсетті. Қазіргі таңдағы мақсатымыз жаңа кезеңде
жас  ұрпақты тәрбиелеудегі актуалды мәселелерді тиімді шешілуін
ұйымдастыру.Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде. Бүгінгі  таңда оқушыға
әлемдік ғылым мен про-гресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның
рухани байлығы мен мәде-ниеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру,
сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігі мен  білімділігін, іскерлігін
арттыру әділетті  қоғамның міндеті  бо-лып табылады.
Елбасының «Қазақстан-2030» басты стратегиялық жоспарында халықтың
рухани жаңаруына ерекше маңыз берілген. Сондықтан жан-жақты жетілген,
дүниесі бай, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін игерген және оны баға-
лай, талдай алатын, өзге халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген,
өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық тал-
ғамын дамытуға ынтызар, өмірдің қилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге даяр
ұрпақты тәрбиелеу - ең басты өзекті мәселе.
ХХІ ғасырдың табалдырығынан аттаған Қазақстан әлемнің дамыған елдері-
нің қауымдастығына жалпы әлемдік, саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономика-лық
және әлеуметтік-мәдени құрылымдарға кіруге бет алды. Сондықтан еліміз-дің
туын биікке көтерер келер ұрпақтың білімді, білікті, ұлтжанды, жоғары
мәдени, биік адамгершілік пен рухани қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу- адамзат
алдындағы басты міндет.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында оқушылардың бойында белсенді аза-
маттық ұстанымды, әлеуметтік жауапкершілікті, отансүйгіштік сезімді,
жоғары адамгершілік және көшбасшылық қасиеттерді қалыптастыру басты назарға
алынған.

І Негізгі бөлім.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
білім беру және мемлекеттік жастар саясаты туралы заңдардың қабылдануы
жастар тәрбиесі  мәселесіне жаңаша ойлаумен қарауды талап етеді. Қазақстан
Респуб-ликасының орта білімді дамыту тұжырымдамасында «Тәрбие үрдісінде
қазақ-стандық патриотизм, гуманизм, адамгершілік идеяларын қалыптастыру
не-гізінде құру керек» деп баса көрсетті. Бала бойына адамгершілік
тәрбиесін сіңіру мақсатында жалпы педагогтардың іс-тәжірибесінде қолданылып
жүргені бәрімізге аян. Өздеріңізге белгілі қазіргі жаһандану үрдісінде
елімізде бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу басты назарда болып отыр.Ал
адамның жан қазы-насын, адамгершілік болмысын қалыптастыру да, кей
адамдардың түрлі жағ-дайлармен бір-бірін түсінбеуі де сіз бен бізді
толғанырады. Өйткені біз сол қоғамның ішіндеміз, яғни оның мүшесіміз. Иә,
бұның бәрі шындық десек артық болмас. Бәсекеге қабілетті ұрпақты жан-жақты
қылып тәрбиелеу үшін алдымен жан қазынасының негіздерінің бірі, сенімділік
пен шындықтың бастауына үңілу керек шығар.
Оқыту,білім беру,тәрбиелеу - баланың ішкі жан – дүниесінің біртіндеп
да-муына әсер ететін, түрткі болатын, жағдай жасайтын, оларды іске асыратын
сыртқы факторлар екені анық. Еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы – бү-
гінгі мектеп қабырғасында отырған бүлдіршіндер екені мәлім. Олардың қамын
ойлау  баршамыздың парызымыз. Кез- келген мектептің мақсаты мен мұраты 
өркениетті елдердің қатарынан көріну,жер мен жер байлықтарын ысырапқа сал-
май игере білетін ұрпақ тәрбиелеу. Ол үшін бүгінгі жас ұрпаққа сапалы
білім мен саналы тәрбие бере отырып, елдің өткенін, ұлттың тарихын,
мәдениетін, салт-дәстүрін, табиғат ерекшеліктерін етене таныстыру қажет.
«Тәрбиесіз бе-рілген білім адамзаттың қас жауы, келешекте оның өміріне опат
әкеледі,  адам-ға ең бірінші керегі тәрбие» - деп Әл-Фараби айтқандай,
педагогика ғылымы-ның зерттейтін негізгі мәселелерінің бірі- тәрбие.
Ұрпаққа берілетін ең өзекті идеясына халықтың адами қасиеттері тұғыр
бо-луы тиіс. Қай халық болсын өзіне ғана дараланып тұратын ерекшелігінің
бірі-тәрбие.Тәрбие- мәңгілік және адамзаттық... Бұл ерекшеліктер ғасырдан
ғасыр-ға, ұрпақтан ұрпаққа мирасқа қалып отырады. Тәрбие – халықтың
ғасырлар бо-йы  жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі
қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-
қатынасын, дүниетанымын өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын
қалыптастыру.
Тәрбие-халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына  сіңіру, баланың
қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын өмірге деген көзқарасын
және соған сай мі-нез-құлқын қалыптастыру. Тәрбиенің негізгі мақсаты – дені
сау, ұлттық  сана- сезімі оянған, рухани дәрежесі биік, мәдениетті,
парасатты, ар-ожданы
мол, еңбекқор,іскер,бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды 
тәрбиелеу. Тәрбиенің негізгісі – ол ғибратты, ғұмырлы, ғасыр бойы бойымызға
салт-дәстүрмен берілген - ұлттық педагогика. Небір ғасырлар шектеулі шеңбер
аясынан шырмауықтай  шырмалып шыға алмай келген ұлттық тәрбиенің жаңа
талапқа сай жаңғыртып, жаңартып өскелең жас ұрпаққа толыққанды тайға таң-ба
басқандай жеткізсек, таптырмас тағлым болары сөзсіз.
Рух дегеніміз – мәңгі шексіз, махаббат пен мейірімнен тұратын, әр
адамның ой, сөз, ниет, пиғыл, іс-әрекетіне, өмірлік рухани ұстанымдармен
тікелей бай-ланысты, таза сана мен ақыл, күш-қуат, бірлікке негізделген
ғаламдық, өрістік- ақпараттық жүйе.

ІІ Практикалық бөлім
2.1. Рухани-азаматтық тәрбие туралы ұлы ойшылдардың көзқарасы.

Азаматтық, рухани-азаматтық тәрбиені оқушылардың бойына сіңіру қанша-
лықты маңызды екендігі жөнінде ғалымдарымыз өз зерттеулерінде айтып, ол
туралы құнды –құнды ой-пікірлерін қалдырды. Қазақ халқының арғы тарихы-мен
байланысты жеткен жазбаша деректердегі А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин,
Ш.Уалиханов, еңбектеріндегі оқу, білім, рухани-адамгершілік, тәлімдік ой-
пікірлер және жазықсыз жапа шеккен зиялылар А.Байтұрсынұлы,М.Дулатов,
Х.Досмұхамбетов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов халықтық тәрбиенің ұлттық не-
гіздері жөніндегі ой-пікірлері, аса құнды еңбектері бар. Ғасырлар бойы
рухани тазалық заңдарын дәстүрлі, шежірелік деңгейде сақтап келген
халқымыздың ақыл-ой, есте сақтау қабілеті жоғары болып, сөз қадірін біліп,
небір үлкен дас-тан, жырларды ауыз әдебиеті негізінде ұрпақтан ұрпаққа
қағазға түсірмей жет-кізе білген. Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз
жіберсек, Әл-Фараби, Ибн Сина, Фердауси, Ж.Баласағұн, Я.А.Коменский,
И.Г.Песталлоций, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Н.Г.Чернышевский,
Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой сияқты ойшыл-оқымысты ғалымдардың бірде-бірі
рухани-азамат-тық құндылықтарды қалыптастыру мен дамытудың мәні мен
маңызына көңіл бөлмей өткен емес. Аты аңызға айналған Бауыржан Момышұлы:
«Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым  көбейіп жүр.
-   Біріншісі балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқамын.
-   Екінші немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан қорқамын.
-  Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді, содан қорқамын»
деген. Атамыздың осы қорқынышын болдырмайтын, бесік жыры үнінің құді-
ретіне тәнті болып өсетін баланың тәрбиеленуіне, ертегіні құмарта тыңдап,
оның қызығына тамсана білетін жеткіншектің көбеюіне, дәстүрімізді сыйлай-
тын намысты ұл мен қыздың өсуіне тірек болатын тәрбие ұлттық мінез, ұлт-
тық қабілетіміздің ажарлануына жол ашады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих толқында» еңбегіндегі «Мағжанның
жүрек тебірентерлік мөп-мөлдір лирикасы, Мұхтардың эпикалық көркем про-
засы, Шоқанның барша әлемді таңқалдырған жаңалықтары, ұлы Абайдың түп-сіз
терең философиялық толғаулары сияқты осынша мол ұлттық құндылықта-рымыз
әрбір адамның ішкі жан дүниесін рухани байытып, сана-сезімін шарық-тата
көтеретініне күмән келтіре алмайсың» деген салиқалы сөздер біз көтеріп
отырған мәселені шешуде ұлттық құндылықтарды тиімді пайдалану керектігін
көрсетеді.
А.Байтұрсынұлы «Атадан балаға мирас болып екі ақ нәрсе қалады,
бірінші – бай тіл, екінші – байтақ жер» – деп жазған. Патриотизмнің
маңызды өлшем-дерінің тіл қазақ зиялылары, әсіресе А.Байтұрсынұлы қазақ
тілінің отансүйгіш-тікке тәрбиелеудегі роліне мән берген. Оның пікірінше,
тіл адамның ұлттық ерекше белгісі, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынаста
қолданылатын ұтымды қа-рудың бірі.
2500 жыл бұрын өмір сүрген Конфуции «әр нәрсені өз кезінде орындау
өмі-ріңді рахатқа кенелтіп, барша тіршілікке тән өрлеу заңының жетілуіне
әкеледі». В.Г.Белинский: «Тәрбие - ұлы іс, тәрбие арқылы адам тағдыры
шешіледі» десе, Д.И.Менделеев: «Тәрбиесіз білім –есуастың қолындағы
қылыштай» де-ген болатын. Тәрбиенің маңыздылығы сондай, біздің болашақ
ұрпағымыз тәр-биеден ғана рухани байлық алып, тәрбие арқылы ғана адам
болып қалыпта-сады. Біздің мақсатымыз - оқушыларымызды мүмкіндігінше жан-
жақты тәр-биелеу. М.М.Пришвиннің сөзін келтірсек, «Оқушы –жастарымыз
дұрыс тәр-биеге наннан да артық душар». Егер жабайы аңдар Адамға
мейірімділік көр-сетсе, адамдар неге бірін- бірі тәрбиелемеске? Жаңа білім
парадгимасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысы емес, оның
тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Я.А.Коменский «Тәрбиені
мойындамау – адам-дардың, жанұяның, мемлекеттік және бүкіл әлемнің құруы»
деген болатын.

2.2. Бастауыш сынып оқушыларының бойында рухани-азаматтық тәрбиені
қалыптастыру жолдары.

Рухани-азаматтық тәрбие сәбидің бойында ең алдымен, анасына, өз
отбасы-на, үйіне, туған жеріне деген жылы сезімнен бастау алатын, тұлға
өскен сайын біртіндеп ұлт, халық, әлеумет, мемлекет деңгейіне көтеріле
беретін бүкіл ғұ-мырына жалғасып жатады. Мектеп қабырғасынан бастап, рухани
адамгершілігі мол азаматты тәрбиелеу жұмысы өз алдына бірқатар міндеттер
қойылады:
- Мемлекеттік тілді оқыту;
- Ұлттық мәдени мұраны игеру;
- Қазақстан Республикасы рәміздерін құрметтеу;
- Қазақ халқының тарихын терең меңгеру;
- Салт-дәстүрлерді қастерлеу, мәдени рәсімдерді орындай білу [қосымша №1]
Осы міндеттер жалпы адамзаттың және ұлттық мәдениетті бойына сіңіре біл-
ген рухы биік, жігерлі, нағыз отансүйгіш білімгер тәрбиелеудің жаңа жүйесін
қалыптастыру мақсатына бағытталған.
Оқушы бойына рухани-азаматтық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен
балабақшадан бастау алатыны айқын. Оқушы отбасында патриотизмге тәрбие-леу
, ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт – дәстүр-
ді сақтауға баулу, шыққан ата тегін білуді таныту - ата - ана парызы.
Халқына құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай - ақ туған жеріне,
Отанына деген сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби
шағында дарыса, бұл қасиеттер өсе келе, әрі қарай дамып, қалыптасуына
қолайлы жағдай туғы-зады. Халық педагогикасының негізгі қағидалары  және
оның ғылыми  педаго-гикамен байланысына тоқтала келе,  «Сегіз қырлы, бір
сырлы» толық адам тәр-биелеу қағидаларын төмендегі кесте түрінде жүйелейді:
1. Ақылды, арлы, намысшыл азамат  болуын қарастыру.
2. Еңбексүйгіш, елгезек етіп тәрбиелеу
3. Тән сұлулығын  қарастыру, әсемділікке  баулу.
4. Адамгершілік қасиеттерге  (ізгілікке, имандылыққа)  баулу
5. Отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа,  бүкіл адам баласын сүюге тәрбиелеу
6. «Жігітке жетпіс өнер де аз»,  «Өнер  - өрге сүйрелейді» деп қарап,
өнер мен білімді насихаттау.
7. Табиғат пен қоршаған ортаны аялауға тәрбиелеу.
8. Дене шынықтыруға тәрбиелеу. [қосымша №2]
Бүгінгі таңдағы Қазақстан жайында оқушылардың рухани азаматтық сезі-
мін қалыптастырудың, адамгершілікке негізделген ұлтаралық береке, бірлікті,
ынтымақтастықты, бейбітшілікті нығайтудың маңызы зор. Осыған байланысты оқу-
тәрбие үрдісінде оқушыларды отансүйгіштікке, ерлікке, адалдыққа, елін,
жерін қорғауға, шыншылдыққа тәрбиелеу қажет. Қазіргі жағдайда рухани-аза-
маттық тәрбиенің өлшемдік көрсеткіштері:
1) Өзін-өзі мемлекеттің азаматы ретінде сезінуі;
2) Отанына деген сүйіспеншілік сезімінің болуы;
3) Мемлекеттік рәміздер мен халықтың дәстүрлерін білу;
4) Халықтың өткен тарихын білудің қажеттілігі;
5) Қазақ халқының әдет-ғұрыптарын сақтау, мәдениеті мен дәстүрлерін
зерделеу қажеттілігі болып табылады. [Қосымша №3]
Тәрбиенің жалпы негізі рухани-азаматтық құндылықтары болуы керек.
Рухани-азаматтық құндылықтар үлкен мен кішінің арасындағы шынайы қарым-
қатынас кезінде бала бойына дариды. Ал мұғалімнің басты мақсаты - өзіндік
рухани-азаматтық құндылықтарын оқушы бойына дарыта отырып, оның жүрек
түкпіріндегі рухани қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ре-
тінде жетілдіру үшін оның бойындағы бар құндылықтарды дамыту. Мектеп-тегі,
сабақтан тыс уақыттағы біздің ісімізді жалғастыратын жеке тұлға болып
табылатын оқушыларды рухани-адамгершілікке, азаматтық жүйеге тоғыстыру.
Мектеп қабырғасында жақсы тәрбиеленген, саналы білім алған шәкірт өмірде өз
орнын табады. Ол үшін ең әуелі ұрпағымызды бала кезінен-ақ ұлттық тәлім-
тәрбиеге, рухани адамгершілік әдетке, азаматтық мәдениетке баулу керек.
Сонда жас ұрпақ елі үшін елең қағар азамат, имандылық қасиеттерді жақсы
білетін азамат болып қалыптасады.
Қазір қоғам жан-жақты үйлесімді жетілген жаңа ұрпақты – жаңа адамды
тәрбиелеуді талап етеді. Қоғам талабы – заман талабы. Өйткені «Әр адам - өз
заманының баласы». Сол себепті адамды заман билейді, заманына сай заңы
туындайды.
Оқушының жасын, жеке ерекшелігін, психикалық процестерін ескере оты-
рып, жетілген ұрпақ тәрбиелеу үшін мынадай міндеттерді орындауымыз керек:
*еңбексүйгіштікке, еңбекті қажетсінуге баулу, күнделікті өмірін мәнді
ұйымдастыру;
*тұрмыстағы, үй шаруашылығындағы еңбекке құлшынысын арттыру;
*өзіне-өзі қызмет ету дағдыларына үйрету;
*отбасы мүшелерімен өзара дұрыс қарым-қатынасын, тіл табысып,
түсінісуін, бірін-бірі тыңдап, ата-ананы, туыстарын, жасы үлкендерді
сыйлап, құрмет тұтуға үйрету;
*оқушыны оқыған шығармалардың басты кейіпкерлерінің іс-әрекеттерінің
жағымды жақтарына көңіл аударып, талдауға, түйін жасауға үйрету;
*оқылған мәтіндерден кейіпкерлерге берілген авторлық көңіл-күйді табу;
*оқушының сана-сезім, ақыл-ой қызметінің дамуына, қалыптасуына ықпал
жасай отырып, шығармашылық қабілетін ашу, қозғау салу;
*оқушылардың сабақтар бойынша алған білім, білік дағдыларын одан әрі да-
мытып, тереңдету, өздігінен жұмыс істеу қабілетін ашу;
*оқушыларды сөйлету арқылы кейіпкерлердің іс-әрекетін салыстыру,
қорытындылау,бағалауға үйрету;
* оқушының өзін-өзі тануына, өзіндік мәнін оятуға бағдар беру.
Тұлғаны рухани –азаматтыққа тәрбиелеудің маңызы зор екенін осыдан көруге
болады.
Ғасырлар бойы қалыптасқан салт-санамызға сәйкес, жан-жақты тазалық жү-
йесіне негізделген дүниетанымда тәрбие көрген ата-ана, ұстаздың ойы, сөзі,
ісі берген тәлім-тәрбиесі мен білімі баланың пәк те таза жүрегіне бұлақтың
мөлдір суындай сіңіп, өмірлік тура жол, рухани азық болары түсінікті.
Бүгінгі жаһандану үрдісі жүріп жатқан жағдайда ұлттық тәрбие, ұлттық
рухты сақтап қалу үлкен міндет. Олай болса, рухани байлыққа ең алдымен,
тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрлерімізді жатқызсақ, тіл- қазақ болуымыз
үшін, дін- адам болуымыз үшін, салт-дәстүр ұлт болуымыз үшін қажет.
Рухани-азаматтық тәрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды,
жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, өзін-өзі заңды, әлеуметтік, ізгі және саяси
әрекетке қабілетті сезіну мүмкіндігін беретін тұлғалық интегративтік
қасиетін, оның қо-ғам өмірінің нормалары мен дәстүрлерімен келістірілетін
моральдік қасиеттерін және қалыптастыруды болжайды.

2.3. Бастауыш сынып оқушыларының бойында рухани-азаматтық тәрбиені
дарыту бағыттары.
Рухани-азаматтық құндылықтармен білім жүйесін қалыптастыру жаңа қоғам-
ның дамуындағы мәні зор, маңызды бағыт. Оқушыларды рухани-азаматтық ба-
ғытта тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу- бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мә-
селе. Рухани-азаматтыққа тәрбиелеу білім берумен ғана шектелмейді. Оқу-
шының сезіміне әсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нәтижесінде оның
рухани-азаматтық қасиеттері қалыптасады. Рухани –азаматтық тәрбиені қалай
іс жүзіне асырамыз? Олар мына қағидаларды сақтағанда нәтиже береді.
Рухани-азаматтықтың негізгі элементтеріне мыналар жатады: ар-намыс сезі-
мінде, тұлғалық ішкі еркіндікте, тәртіптілікте, басқа адамдарға құрмет пен
се-нім білдіруде, өзінің міндеттерін орындау, патриоттық, ұлттық сезімдерін
үйле-сімді қиюластыру қабілетінде көрінетін адамгершілік құқықтық және
саяси мә-дениет.
Рухани-азаматтық тәрбиенің негізгі мақсаты- оқушыларда қоғамдық ізгі
мұ-раттарды, отансүйгіштік сезімін, адамгершілік қасиетін, бейбітшілікке
ұмтылы-сын, қоғам игілігіне еңбек ету қажеттілігін тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының бойына рухани-азаматтық тәрбиені да-
рытудың жолдары төмендегідей:
*рухани-азаматтық қасиеттерді жеке тұлғаға үйретіп, оның орындалуын талап
ету;
*азаматтық құндылықтар туралы пікірлесу;
*әдептілік негіздерін үйретіп, оның орындалу жолдарын көрсету;
*имандылық дәстүрін (болашаққа, өмір заңдылықтарына сену, адал, әдепті,
шыншыл болу, үлкен-кішімен санасу, кісілік жасау, т.б) жеке тұлғаға жан-
жақты ұғындырып, оны өмір қолданысынан талап ету;
*рухани-азаматтық дәстүрлер туралы пікірлесу. Пікірталас, ойжарыс, айтыс
ұйымдастырып, ой мен істі ұштастыру.
*ұлттық мәдени уағыздар мен қағидалардың рухани негізі екенін дәлелдейтін
түрлі ойындар, қойылымдар ұйымдастыру.
*басылымдар арқылы рухани-азаматтық туралы материалдар оқып талдау;
*визуалдық, антивизуалдық (картина, кинофильм, радио, театр) тәрбие
тәсілдерін ұйымдас-тыру арқылы жеке тұлғаның рухани-азаматтық қабілеттерін
қалыптастыру.
Оқушылардың рухани дүниесін дамытпай, білім беру қажетсіз дүние. Мұға-
лімнің зерттеу нысаны-оқушының жеке жан дүниесін қалыптастыра отырып,
рухани- азаматтыққа тәрбиелегенде ғана олардың өздігінен жетілуіне
мүмкіндік жасалады.
Рухант-азамттық тәрбиесінде ең маңызды рөлді бастауыш сынып мұғалімі
алады. Ол тәрбие жүйесінің мақсаттарын анықтап, оқушы бойында рухани құн-
дылықтарды тәрбиелеуде атқаратын іс-әрекеттерінің нәтижесін болжайды.
Рухани-азаматтық тәрбие берудегі бастауыш сынып мұғалімінің қызметі:
-Өмірдегі маңызды құндылықтар мен рухани-азаматтық құндылықтарды оқып
үйрену.
-  Өз адамгершілік  қасиеттерін анықтау мақсатында өзін-өзі дамытудың тре-
нингтерін тәжірибеге енгізу.
- Оқушылармен бірге халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын, туған өл-
ке, туған қаламыздың тарихы мен дәстүрлерін, өз отбасылырының дәстүрлерін,
мектеп дәстүрлерін оқып үйрену.
- Сынып газетін шығару, көрмелерге бару.
- Рухани-азаматтық мәдениетін дәріптейтін тәрбие сағаттарын ұйымдастыру.
- Оқушылардың бойындағы дарынды, талантты дәріптеу (өлең шығару,
шығармашылық тапсырмалар).
Сынып жетекшісінің сыныптағы атмосфераны, әр оқушының бойындағы қабі-леті
мен қызығушылықтарын анықтау мақсатында өз жұмысында қолданатын
диагностикасы:
-Балалар өз түсініктерін жазбаша жеткізеді.
-Рухани-азаматтық нормалары туралы сауалнама.
-  Аяқталмаған сөйлемдер әдісі: «Қайырымдылық – ол ...», «Құрмет пен сенім
дегеніміз ...», «Қалай адал болуға болады?», «Досыңның саған арамдық жаса-
уын қалай түсінесің?» , т.б.
-     Оқушылардың тәрбиелік деңгейін анықтау әдісі:
«Менің бойымдағы қасиеттер», «Адамгершілік қасиеттер қоймасы», «Ата-
анамның, өзімнің өмірге көзқарасымыз қандай?», «Мінездеме» т.б.
Бастауыш сынып мұғалімінің оқушылардың бойында  рухани-азаматтық тәрбие
беруге бағытталып жасалынған жұмысы: Мысалы:

|№ |Тақырыбы |Бағдарлама міндеті |Әсер ету нормалары |
|І |Тәрбие мен мәдениет |Түсініктерімен танысу |-тәрбие сағаты |
| | | |-көркем фильм |
| | | |-әңгіме |
| | | |- дискуссия |
|ІІ. |Адамгершілік тамырлары.|Қайырымдылық пен зұлымдық,|-этико- |
|1. |Қайырымдылық пен |мейірбандық пен оғаш теріс|психологиялық |
|2. |зұлымдық. |мінез құлық, жауапсыздықты|тренинг |
|3. |Мейірбандық пен |болдырмау туралы сабақ. |- дискуссия |
|4. |гуманизм. |Адами құндылықтарды |- этикалық міндет |
|5. |Құранның адамгершілік |тәрбиелеу. |-адамгершілік |
|6. |аяттары. |Қарым қатынас кезіндегі  |диктанты және оны |
|7. |Имандылық - тәрбие |адамгершілік нормаларын |талқылау |
| |бастауы. |тәрбиелеу бойынша психо |- практикум |
| |Адамгершілік нормалары |-педагогикалық міндеттерін|- тәрбие сағаты |
| |мен адами құндылықтар. |шешу. |-ойтолғау |
| |Сенім ережесі. |Сезімталдық пен |- рөлдік ойын |
| |Жанашырлық пен |шыдамдылықты қалыптастыру |-  «Сенім дәптерін»|
| |аяушылық. | |ашу |

Жеке тұлғаны рухани-азаматтық, адамгершілікке тәрбиелеуде оған әсер етудің
қағидалары:
- Балаға жүрегіңді сыйла;
- Өзіңнің бала болғаныңды ұмытпа;
- Баланың өз тәрбиесіне өз еркімен қатысуына жағдай жаса;
- Балаға қарым-қатынасың қуаныш сыйласын;
- Мұғалімнің сөзі мен ісі жасанды емес, шынайы болуы шарт;
- Баланың сенімін сақтау керек;
- Балаға сыйлы болам десең, баланы өзің сыйла;
- Баланың жан дүниесімен санас;
- Көптің көзінше баланың кемшілігін бетіне баспа. Сеніп айтқан сырын шашпа.
Кемшілігінің себептерін түсіндіріп, ар-намысына тимей, келеңсіздікті жой;
- Әр баланың артықшылығын біліп, жетілдіріп, шығармашылығын мадақта;
- Әр күні бала жетістігін жина. Ешқайсысының үлгермеуші болуына жол берме;
- Жетістікке жеткізетін  нық қадам жасауға үйрет.
Бала тәрбиесі жолында мұғалім еш мойынсынбай, әдепкіде ойы жүзеге аспаса да
алдағы уақытта жағдайды түпкілікті өзгертетін күш болатынына сеніп,
талпынуы қажет.
Жеке тұлғамен жұмыс жасағанда ескеретін негізгі шарттар:
- Егер баламен достық қарым-қатынас жасаса, олар адамгершілікке үйренеді;
- Егер баланы қолдаса, ол сыйлауды үйренеді және ұстазды бағалайды;
- Егер бала адалдықта өмір сүрсе, ол әділ, шыншыл болады;
- Егер бала қауіпсіздікте өмір сүрсе, ол адамдарға сенеді;
- Егер баланы мұғалім қолдап отырса, ол өзіне сенуді үйренеді;
- Егер баланы мақтаса, дұрысын дұрыс деп отырса, мұғалімді құрметтейді;
- Егер баланы келеке етсе, ол тұйық болады;
- Егер баланы үнемі сынап отырса, ол жек көруді үйренеді;
- Егер балаға көп қысым жасалса, ол қатыгездікке үйренеді. – десе,
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) «Сенімен қарым-қатынасты үзгенге өзің бар,
сенен пана іздегенге қамқор бол, саған зұлымдық жасағанды кешір.» - деп,
нағыз адамгершілік қасиеттерді уағыздайды.

2.4. Әдебиеттік оқу, өзін - өзі тану сабақтарындағы рухани-азаматтық
тәрбие бағыттары.
Жеке тұлғаға бағытталған ойын сабақ дегеніміз-оқушыға деген құрмет, ізгі
қатынас, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалып-
тасатын, мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты. Бастауыш сынып
оқушыларымен жүргізілген «Рухани азамат» деп аталатын тәрбие сағатында екі
жақты сөздер арқылы азаматтық сөзін жаңа сөз жасау арқылы шешуге бо-лады.
Оқушы берілген сөздің синонимін не сөздің жалғасын тауып, тапқан сөзді кері
оқып, жұмбақтың шешуін табады.
1. Құрметтеу → мадАқ ← Алға жүру
2. Еркін → аЗат ←
Сүттен ақ, судан ...
3. Бала ісі → шалА ←
Жас ... газеті
4. Бес парыз → наМаз ←
Дәуір
5. Ақын Біржан → сАл ← Кір
6.Өлі сөзінің синонимі → Тірі ← Сүтті
...іп алма
7.Ер қанаты - → аТ ←
Біреудің ала жібін ат...ма
8. ... азығыңды жаз жина → қЫс ← басқан жері
...ырлап келіп қалды
9. Қойдың жүнін → қырыҚ ← 40
Азаматтық сөз жұмбағын шешіп болғаннан кейін оқушылар «Азаматтық сөзін
қалай түсінесің?» деген сөзге топтастыру әдісін ұсынуға болады.
Әдебиеттік оқудағы Сәкен Жүнісовтың «Кімнің мекені жақсы» шығарманың
негізгі ойы-дүниедегі ең бір жақсы мекен, жайлы қоныс -әркімнің өз мекені,
өз жері екені соңғы сөйлемде тұжырымдалған. Оқушыларды шығармадағы жән-
діктердің әрекеті-ақ ойландырады. Әсіресе борсыған иісі бар шалшықта жалғыз
аяғымен қаздиып тұрған көкқұтанның - «Иісі қандай жақсы-көкірегіңді ашады.
Суы қандай тәтті-жер татиды . Батпағы қандай жұмсақ – нағыз май батпақ»
-деген жауабы таңдандырады. Осы шығарманы бір ғана мақалмен қоры-тындылауға
болады. «Әркімнің өз үйі-өлең төсегі», немесе «туған жер-алтын бесік».
Осындай шығармалар бастауыш сынып оқушыларының бойында адал-дық,
әділеттілік, мейірімділік пен қайырымдылық, табандылық пен қайрат-тылық,
намысшылдық, азаматтық, ержүректілік сияқты асыл қасиеттерді сіңі-руге
көмектеседі. Осы тектес ізгі қасиеттерді бойына жинаған әр оқушы өз Ота-
нының гүлденуіне үлес қосып, рухани адагершілігі мол, патриоттық азаматы
болып тәрбиеленеді.
Бүгінде мектептерде «Өзін-өзі тану» пәні жүргізіледі. «Бөбек» қорының
Президенті Сара Алпысқызы Назарбаева білім берудегі жаңа көзқарас – адам-
гершілік-рухани ағартудың авторы болып табылады. «Өзін-өзі тану» пәні - жас
ұрпақтың қабілеті мен мүмкіндігін жан-жақты ашып, рухани-азаматтық, адам-
гершіліктің биігіне көтеретін білім беру үлгісі. Сара Алпысқызы атап
өткендей, “Әр баланың қабілетін ашу, өзіне жол табуы, өзінің күш-жігеріне
сенуі өзінің өмірдегі орнын анықтау үшін өте маңызды. Әлемде Махаббат пен
Мейірімділік аурасын жасай отырып қайырымдылық пен махаббат жүректен
жүрекке жетуі тиіс, яғни әрбір баланың, оқушының, студенттің, ата-ананың
жүрегіне жылылық нұрын ұялатуда әрқайсымыздың орнымыз ерекше» деген еді.
Сондықтан баланы адамгершілікке тәрбиелеу ісіне күш-жігерді жұмылдырудың
мәні зор. 1-сыныпта өткен өзін-өзі тану пәнінен өткен «Шыншылдық-
адамдықтың бел-гісі» тақырыбын алатын болсақ, бұл сабақта оқушыларды
шыншыл болуға, адалдыққа тәрбиелеу; өзара қарым-қатынас жасау іскерліктерін
дамыту; шын-дық пен өтірікті ажырата білуге үйрету; өз ойын айтуға
машықтандыру;
«Шыншылдық-адамдықтың белгісі» сабағының үлгісі:
- Балалар, мен сендерді бүгінгі сабақта көргеніме қуаныштымын. Ендеше, сен-
дерді шаттық шеңберіне шақырамын. Сендерді түрлі сыйлықтар күтіп тұр. Менің
қолымда түрлі-түсті жүрекшелерге толы. Есімізге түстерін сақтайық. Олар
адамның құнды қасиеттерін білдіреді екен.

Қызыл-адамгершілік көгілдір –сүйіспеншілік
жасыл- әдептілік сары – адалдық
қызғылт- мейірімділік көк- ізеттілік
ақ- мейірімділік

- Балалар, осы жүрекшелерді алып, биікке ұшыруға тырысайық.
- Қараңдаршы, қандай керемет! Сынып іші құнды қасиеттерге толы.
- Балалар, бұл түрлі-түсті қағаздан жасалған жүрекшелердің ұшқанын неге
ұқсаттыңдар?
( Әр оқушы өз ойын айтады.) Ондай болса, бәрімізге мейірімділік жылуын
сыйлайтын күнмен сәлемдесейік.
Сәлем, күн-анамыз! (қол жоғарыда)
Қуанатын күн бүгін! (қол ұстасады)
Қайырлы таң, қайырлы күн! (қол көкіректе)
Күліп шықты күн бүгін! (қол жоғарыда)

ІІ Топтармен танысу. Әр топ өз тобының аты және ұранымен таныстырады.
ІІІ Кітаппен жұмыс.
Ертегіні түсініп, мәнерлеп, тізбектеп оқу. әр оқиғадан кейін кідіріс
жасап, сұраққа жауап беру.
1-сұрақ.
-Балалар, сендер қалай ойлайсыңдар, түлкі шын айтып тұр ма?
2-сұрақ.
-Түлкінің әрекеті дұрыс па? Әр топ өз ойын айтады.
«Өтірікке алданба, басың бәлеге душар болар» деген осыдан қалыпты.

ІY Тыныштық сәті. Музыка тыңдай отырып, еркін тыныс алып, бақытқа, махаббат
пен тыныштыққа толы таза, шипалы ауаның тұла бойларыңа толғанын сезініңдер.

Дәйексөз «Өтірік өрге баспайды»

-Балалар, адам өтірік айтқанда өтірігін біліп қоя ма, деп қиналады.
расында, өтірік ұзаққа бармайды, шындық қашанда жеңіп шығады да, өтірік
айтқан дам жеңіп шығады.

Y Дәптермен жұмыс.

Дәптердегі «Шындық» пен «өтірік» неге жеткізеді? Соларды анықтап, түзу
арқылы бағыттап қос.

YІ Жағдаяттарды талдау

1-жағдаят. Нұрсәуле анасының жақсы көретін моншағын үзіп алды.
2-жағдаят. Анасы айбарға балыққа жем ал деп ақша берді, ол ақшаны ойыншыққа
жұмсады.

YІІ «Жүректен –жүрекке»
«Шындық шыңында» от лаулап мәңгі жанады, өйткені ол шындық. Шындық
оты жүрегімізде лаулап тұр, шеңбер құрып, қолдарымызды көтерейік те, бір-
бірімізге алақанымызды жақындатайық, шындық «жалынын» сезінейік.

Қорытынды

Қорыта келгенде, бастауыш сынып оқушыларының рухани-азаматтық қа-
сиеттерін қалыптастыру арқылы толыққанды жетілген адамзат тәрбиелеуге
болады. Рухани қасиет пен білім беруде адам дамуының рухани үйлесімділігін
түйсінуді қамтамасыз етеді.

Елбасы  өз сөзінде: «Еліміздің  ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,
бола-шақты білімді ұрпақ айқындайды, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаз
қолында»  деп  атап көрсеткендей, бастауыш сынып оқушыларының рухани-
азаматтық қасиеттерін қалыптастыру арқылы толыққанды жетілген адамзат
тәрбиелеуге болады. Сондықтан келер ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру өзегі
ұлттық құн-дылықтар негізінде рухани-адамгершілік өсиетін қалыптастыруда
жатыр деп түсінемін және ол кезек күттірмейтін мәселе. Жас ұрпақты рухани-
азаматтыққа тәрбиелеу қай елдің, қай кезеңнің болмасын маңызды мәселесі
болып келгеніне көз жеткізуге болады. Ендеше, оқушыларға халқымыздың
рухани байлығын, мәдениетін, дәстүрін, терең таныстырып, ойшылдарымыздың ой-
пікірлерін оқу-тәрбие ісінің тірегіне айналдыру, яғни, рухани-азаматтық
тәрбиенің жа-ңарған жүйесін жасау-бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

4. Әдебиеттер

Бастауыш мектеп №2,4 2007ж;

№4, 2010ж;

№3,4,5,6,12 2011ж;

№3,7 2012ж

Ақиқат №7, 2012ж

Қазақстан мектебі №4 2007ж; №1, 10, 11 2011ж

Ұлағат №1 2012ж

Қазақстан тарихы (әдістемелік құрал) №1 2010ж

Қазақ тарихы №1 (112) 2012ж

Пікір

Гүлмира Уахитқызы Макенованың «Бастауыш сынып оқушыларының рухани-
азаматтық тәрбие бағыттары» атты баяндамасында рухани-азаматтық тәрбиенің
бағыттары, оқушы бойында оны дарыту жолдары ашып көрсе-тілген.

Рухани-азаматтық тәрбиенің негізгі мақсаты- оқушыларда қоғамдық ізгі
мұраттарды, отансүйгіштік сезімін, адамгершілік қасиетін, бейбітшілікке
ұмтылысын, қоғам игілігіне еңбек ету қажеттілігін тәрбиелеу. Осы мақсатқа
жету жолында мұғалім сабақ барысында, тәрбие сағаттарында рухани-азаматтық
тәрбиенің бағытарын қолдана отырып, оқушыларды рухани-азаматтық
қабілеттерін қалыптастыруда.

Рухани адамгершілігі мол азаматты тәрбиелеу жұмысы өз алдына бірқатар
міндеттер қойған:

- Мемлекеттік тілді оқыту;

- Ұлттық мәдени мұраны игеру;

- Қазақстан Республикасы рәміздерін құрметтеу;

- Қазақ халқының тарихын терең меңгеру;

- Салт-дәстүрлерді қастерлеу, мәдени рәсімдерді орындай білу. Осы
міндеттер жалпы адамзаттың және ұлттық мәдениетті бойына сіңіре
білген рухы биік, жігерлі, нағыз отансүйгіш білімгер тәрбиелеудің жаңа
жүйесін қалыптастыру мақсатына бағытталған.

Директордың оқу жөніндегі орынбасары: А.Қ.Қалиева.

№26 жалпы орта білім беретін қазақ мектебі

Тамыз конференциясында оқылған баяндама

Бастауыш сынып оқушыларының рухани – азаматтық тәрбие бағыттары.

Бастауыш сынып мұғалімі:

Гүлмира Уахитқызы Макенова

Екібастұз қаласы