Қасым Аманжоловтың Ақын өлімі туралы аңыз поэмасын талдау

Қасым Аманжоловтың <<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасын талдау .
Қасым шығармашылығы - қазақ поэзиясының асылдарының бірі. Халықтың қарапайым ортасынан шыққан жалынды ақын өз тағдырын туған елі тарихымен тұтастыққа сезініп, өз өлеңдерінде халық жанына тән ерлік, батырлық, жомарттық сезімді терең көрсетті. Оның батыл ойлы, сыршыл поэзиясының бұрынғысынша әсерлі де тартымды болып келе жатқаны да сондықтан. "Ақын өлімі туралы аңыз" поэмасы Қасым Аманжоловтың ғана емес, бүкіл қазақ поэзиясының жанрындағы үздік жетістігі болып табылатын бұл туындыға жас ақын Абдолла Жұмағалиевтің майданда көрсеткен ерлігі арқау болған. Ақындық дарыны үлкен үміт күттірген Абдолла намысқой, отаншыл, қайсар жігіт екен. Майданда соғысып жүріп, оның бөлімшесі немістердің қоршауына түседі. Бір үйдің шатырына паналап, ұрыс жүргізеді. Жолдастары түгел оққа ұшады. Абдолла жалғыз өзі автоматтан оқ жаудырып, немістің рота әскерін үйге жолатпайды, көптеген солдатын қырғынға ұшыратады. Жау "Абдоллаға беріл, кінәнді кешеміз" деп хабарлайды. Абдолла берілмей, соғыса береді, ақыры немістер үйді өртейді. Әдетте, отқа адам төзе алмай, қашады екен. Бірақ Абдолла тапжылмай, үймен бірге өртеніп кеткенше қарсылық көрсетумен болады. Ол туралы Абдолланың бөлім командирі В.Григорьев: "Жау қоршауында жалғыз калып, арыстандай алысқан айбатты акынның ерлігі бізге батырлықтың асқар шыңындай сезіледі. Ол жан алқымға келгенде, соңғы гранатасын немістерге лақтырады да, ақтық оғы қалғанша автоматты жау өңменінен айырмады", - деп жазды. Поэма Абдолла өмірінің осы бір соңғы кезеңін суреттеуге құрылады. Ақын образды жау қоршауында, от ортасында қалған батырдың бір сәттегі ерлік ісін көрсету арқылы ашады. Туған елінің ерлік дәстүрі мен жауынгерлік антына берік азамат кейпі санада туған жалынды толғаныс арқылы да толыға түседі. Поэма аз сөзбен берілген соғыстың сұрапыл суретінен басталады.
Өмір гүлін жаншып, таптап,
Шаштан сүйреп махаббатты,
Жерімізде жындай каптап,
Найзаға іліп ар-ұятты
, Келе жатты сұм жендеттер.
Олардан жиіркеніп жиырылған жер, жауға тамшы татырмай, суын алып қашқан өзендер, жауды бетке ұрып сабалаған жел, дұшпан аяғына бастырғысы келмей, аспанға ұшқан тастар - барлығы да жаудың зұлымдығын көрсетіп, оған деген кекті, ызаны өршітер суреттер. Орман етегінде сатыр-сұтыр жаланған от та жаудың жауыздығын бейнелейді. Қоршаудағы солдат кеудесіне сол оттан кек ұшқыны түскендей әсер қалдырады. Ол Отан жерінде зұлымдық отын жағып отырған жауларына кектенеді. Қасиет күші ұлы Отанның,
Қанатын бер қыран құстың,
Ашуын бер арыстанның,
Жүрегін бер жолбарыстың
! Күллі әлемнің ашу кегі,
Орна менің кеудеме кеп!
Жау жолына атам сені,
Бомба бол да, жарыл жүрек! - деп шамырқанады. Қаһарманның ішкі толғанысы ширыға келе, қаһарлы кекке, жан ашуына айналады. "Намысты ұлан аласұрып" жау тобына автоматтан оқ жаудырады. Екі жақ та өшіге өршеленеді. Осы бір өлім мен өмірдің күресін ақын зор ақындық буырқаныспен суреттейді:
Қара толқын орман шашын
Жұлды талдап снарядтар.
Мәңгі мекен көл жағасын
Тастап, суға сүңгіді жар.
Кең даланы жүнше түтіп, орман шашын талдап жұлып, көл жағасы - жар құлатқан снаряд күші батырдың жүрегін шайлықтыра алмайды. Ол ақтық демі біткенше арыстанша алысады.
Ала алмайсың! - деді ер ұлан,
Алмай қойман! - деді жауы.
Қысты келіп жан-жағынан
Темір торлы жау кұрсауы. Бұл - кейіпкер тағдырының драмалық шиеленіске толы кезі. Үйге бекінген жалғыз адамды ала алмаған жау өрт қояды. Отан алдындағы антына адал солдат жау қолына түскеннен ерлік өлімді артық санайды.
Қызыл жасыл киінген өрт
Көрінді оған боп қыз ойнақ,
Толқып торғын, жайнап букет,
Тым сиқырлы билеп, ойнап
. Ашып отқа омырауын,
Естісін, - деп, - қырсық жауым,
Айтты ол шырқап өрт ішінде
Сүйген әні "Қарғам-ауын".
Қайсар батыр от киінген
Күш-қайратын тіске жиып.
Жаңағы ақшыл ер жүзінен
Жалын тілі тұрды сүйіп... Абдолланың отқа жанып тұрған шағын да зор ақындық қуатпен ғажайып суретке айналдырған:
Шұғыла шашқан кешкі бұлттай,
Толқын шашта оттар ойнап.
Өрт топанып кешіп Нұхтай,
Жалғыз өзі тұрды бойлап.
Бұл - екінің бірі айта алмайтын жыр, екінің бірі көрсете алмайтын сурет. Өртеніп, жалынға айналып барып, күрт құлаған Абдолла бейнесінен иілмейтін, шарт сынатын қайсар мінез танылады. Ол әсер жауын мазақтап, өлім қойнына өлеңдете кіреді. Ақын кейіпкерін өрт ұстаған Прометейге ұқсата отырып, оның өлімін романтикалық аңызға айналдырады. Оқиға да, адам сезімі де қысталаң шақтағы қозғалысқа негізделіп, оның бойындағы рухтың әр күшін өткір бейнелейді. Ақтық минуттағы соңғы сөзін батыр Отанына, еліне арнайды. Бұл - трагедиялық ақын өлімінің өзінде де үлкен өмір сүйгіштік күш барын танытады. Соғыстың қызып тұрған кезінде жазылған (1943) бұл поэма сол кездің өзінде-ақ, жұртшылық назарын бірден өзіне аударды. Ол жөнінде алғашқы пікір айтқан Ғабит Мүсірепов: "Қасым ақын жанының бар толғауын, кек күшін, сезім тереңін түгел бере алған. Жалынды сөзбен жауға аттандырар, жан сезімімен жас тамшылатар ақын сөзі өзегін, жүрегін тербей шыққан. Қасым поэмасы майданнан соққан жаңа леп сияқты", - деп жазды

Сабақтың тақырыбы: Қасым Аманжолов. <<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасы
Сабақтың мақсаты:
А) білімділік:
* Қасым-батыр, азамат, Қасым-өлең,
* Бірге өлмеген өлеңі өзіменен.
* Тани білу, бағалау, өр мінезін,
* Өлеңіне ерлік жайлы бойлап терең.
Ә) дамытушылық:
Мазмұнға көркем тілмен талдау жасау,
Ойымызды ортаға сап, байқап қарау.
Поэмадан эпитет, теңеу іздеп,
Тақырып пен идеяны ашып қарау.
Б) тәрбиелік:
Батырдың мінезінен абаттану,
Үлгі алып, ойыменен өзін тану.
Өрліктен, қайсарлықтан үлгі алып,
Қасымның қасиетінен қанаттану.
Сабақтың типі: жаңа сабақты меңгерту сабағы.
Сабақтың әдіс-тәсілі: Сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану (түртіп оқу, аялдап оқу, білемін, білгім келеді, семантикалық карта, РАФТ стратегиясы) мультимедиа қолдану, шығармашылық жұмыс, әдеби теориялық ұғымдарға талдау.
Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру. Оқушылармен сәлемдесу, түгендеу. Сабаққа дайындық.
2. Үй тапсырмасын сұрау.
1. Қызығушылықты ояту. (Қасым Аманжоловтың өмірі мен шығармашылығы туралы сұрақтар қою.)
1. Қасым Аманжолов қашан, қай жерде туды?
2. Осыған дейін ақынның қай өлеңімен таныс болдыңыздар?
3. <<Өзі туралы>> өлеңіндегі басты тұлға кім?
4. Қасым тек ақын болып қалды ма? (топтастыру)
ІІ. Шығармашылық жұмыс: <<Сен неткен бақытты едің, келер ұрпақ>> шағын эсселерін толтыру.
Кестені толтыру.

Негізгі мәселелер

Шумақтар

Тармақтар

Өзі жайлы

Өмірі мен өлім туралы

Болашаққа өсиет

Туған ел, туған жер туралы

ІІІ. Жаңа сабақ: <<Ақын өлімі туралы аңыз>>
Сабақтың айдары:
Ей, тәкәппар дүние,
Маған да бір қарашы.
Танисың ба сен мені,
Мен қазақтың баласы,- деп, кезінде ағынан жарыла толғаған ақиық ақын Қасым Аманжолов... Тірісінде-ақ аңызға айналған Қасым-ешкімге ұқсамайтын дара тұлға, ақындық шабыты жүрдек тұлпардай шапқан сайын өрлей береді. Оның жалынды да дауылды, нәзік те сыршыл поэзиясы жаныңа жайлы тиіп, баурап алады.
Дейсіңдер-ау Қасымның несі басым?
Қасым солай болмаса, несі Қасым? -- деп ақындықтың асқар тауындай ағасына Мұқағали Мақатаев жыр арнаса, Бауыржан Момышұлы <<Қасым Аманжолов жаратылысы бөлек ақын>> деп баға берген екен.
Қасымның ордабұзар шағы соғыспен тұспа-тұс келді де, майданға аттанды. Шығысты да, батысты да шарлады. Ауыр қиыншылықтарға кездесті. Ол қатардағы солдат бола жүріп, сұрапыл соғыста да өлең жазды. Ол жан серігі қаламын қолынан тастамай, жауынгерлердің ерлігін, ұлан-байтақ жеріміздің тамаша, сұлу көріністерін, адам өмірінің үлгілі, өнегелі кезеңдерін қалам ұшына тізе берді. Қасымды халқымыздың сүйікті ақыны дәрежесіне көтерген де сол кездегі жырлары.
<<Ақын өлімі туралы аңызды>> ақын ауырып емханады жатқанда жазған.
Асқан шеберлікті дәлелдейтін осыншама тығыз сыйымдылықты, шиыршықталған шымырлық, жұдырықтай жас түйін шығарма бұрын қазақ поэзиясында болған емес. Шығарма Ұлы Отан соғысының майданында жаудың қоршауында, қалып қойып, ерлікпен қаза тапқан Қасымның жақын досы, жас ақын Абдолла Жұмағалиев туралы. (Слайдта Абдолланың суретін көрсету)
Абдолла Жұмағалиев 1915 жылы Жымпиты ауданындағы Жосалы қонысында дүниеге келген. Алғыр да от шашқан талантымен ерте танылған ақын. Оралдың педагогикалық институтында оқып жүргенде Қасыммен танысып, өте достасып кетеді. Қасым әрдайым оны <<Біздің Байрон>> деп еркелетеді екен. Айнымас досы, әрі туған інісіндей болып кеткен Абдолланың қайсарлықпен қаза тапқанын Қиыр шығыста сырқаттанып, әскери емханада жатқанда естиді. Кейін ақын: <<Ол сұмдық хабардың бүкіл болмысымды аударып төңкеріп кеткені сонша бірнеші түнді жан есірік күйде дөңбекшіп өткіздім. Көзімнен жасым тиылмады. Мен сол жасты көздің арасынан қиялымда оның жаумен жалғыз өзі өрт құшағында тұрып айқасқанын көрдім, қайта-қайта көрдім. Содан соң барып қалам алдым. Менің ол күйімді ұқпаған дәрігерлер дәптерімді екі-үш рет алып қойды. Соңғы рет аяқтауға жақындағанымда да алмақшы болды. Мен айбат шегіп алдырпадым. Түрімнен шошыған болар, қайтіп тимеді,>>--деп жазыты естелінде.
Шығарма жанр бойынша поэма болып саналады. Поэма деп белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндап айтатын, жыр-толғау түрінде келетін көлемді шығарманы айтамыз. Бұл поэма небәрі 220 жол. Олай болса, кітаптарымызды ашып, поэманы оқып, талдауға кірісейік.
Оқулықпен жұмыс. Аялдап оқу әдісімен поэманы талдап, композициялық жоспарын құру.
Шығарманың басталуы: сұрапыл соғыстың суреттелуі.
Шығармашың дамуы: қаһарманның ішкі толғанысы, қаһарлы кекке, жан ашуына айналуы.
Шығарманың шарықтау шегі: жау әскерлерінің өрт қоюы.
Шығарма шешімі: Абдолла өлімі.
Топтастыру.
Поэма тақырыбы-ерлік, батырлық туралы.
Идеясы-азаматтың елге деген борышын өтеу, туған еліне, жеріне деген сүйіспеншілігі.
Дәптермен жұмыс.
Жылдар
Негізгі оқиғалар
1936
Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
1938
Қаз ҰПУ-ды бітірді
1938-1939
Қызылорда сауда техникумында оқытушы
1939-1941
Қазақ мемлекеттік көркем
1942
2-дүниежүзілік соғыста қаза тапты.

Бекіту. Венн диаграмасы
Қорытынды: Бүгінгі сабағымызды Тахауи Ахтановтың мына бір сөзімен қорытындылап өтсек <<Ақынның адал, шыншыл мінезі өзімен бірге өлген жоқ, тамаша өлеңдерінде жүр>> деп айтқандай Қасым өлеңдерімен бірге біздің арамызда. Міне, осынау қан майданның төрінде жаумен жанын қия айқасқан жауынгерлердің рухына бас ие отырып, сол ерлердің бүгінгі ұрпақтарына қалдырған кең байтақ, азат елін, жерін қорғау, күту-болашақ мына сіздердің қолдарыңызда. Ерлік көрсету-тек қанды майдан даласында емес, бейбіт елде де ерлік көрсетуге болады.(өмірмен байланыстыру)
Үйге тапсырма: Қасым Аманжолов <<Ақын өлімі туралы аңыз>> оқу талдау, үзінді жаттау.

Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қасым Аманжоловтың өмірі мен шығармашылығына шолу
жасау арқылы жеке тұлғасын таныту, ақын шығармашылығына
қызығушылықты ояту.
Дамытушылық: Оқушылардың талдай, түсіне оқу, тақырыпты қорыта алу, пікір білдіру дағдыларын қалыптастыру, рухани танымдарын кеңейту.
Тәрбиелік: оқушыларды ерлікке, батырлыққа, табандылыққа, Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту
Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ
Сабақтың әдістері: түсіндірмелі-көрнекілік, репродуктивті, топтастыру, сын тұрғысынан ойлау стратегиялары, сатылай кешенді талдау.
Көрнекілігі: Ақын портреті, шығармалар жинағы, слайдтар.
Видео:1) <<Абдолла Жұмағалиев туралы>>, 2) Ән: Жас дәурен
Техникалық құрал-жабдық: интербелсенді тақта
Пәнаралық байланыс: тарих, география
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау
1. Қасым Аманжолов кім, қашан, қай жерде туды?
2. Қасым Аманжолов туралы не білеміз?
3. Қасым Аманжолов өмірбаяны туралы (Аякөз. видео)
4. Осыған дейін ақынның қай өлеңімен таныс болдыңыздар?
5. <<Өзім туралы>> өлеңіндегі басты тұлға кім?
6. <<Өзім туралы>> әнін тыңдау (Еламан)

(Қасым шежіресімен таныстыру)

Аманжол Рақымжанның Қасымымын,
Мен қалған бір атаның ғасырымын, -деп ақын өзі жырлағандай алдымен ақын шежіресімен танысып алайық. (слайд)

Хронологиялық кесте
1911 ж 10 қазан Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Қызыларай қыстауында дүниеге келген. Жастай жетім қалады.
1924 -- 1947 Семей қаласында интернатта оқиды.
1927 -- 1930 Семей мал дәрігерлік техникумында оқиды.
1930 -- 1932 Орал қаласында, Ленинград қаласында оқып, бірақ аяқтамайды.
1932 -- 1933 Орал қаласының "Екпінді құрылыс", Алматыда "Лениншіл жас" газеттерінде істейді, өлеңдері көптеп жарияланады.
1933 -- 1935 Орал қаласында әскери міндетін өтейді.
1935 -- 1936 Оралдың театрында жұмыс істейді, ақындық, әншілік,
артистік таланты ашылады.
1936 -- 1941 Алматыда газеттерде, Жазушылар Одағында қызмет істейді.
1938 "Өмір сыры"атты тұңғыш өлеңдер жинағы шығады.
1941 -- 1945 Ұлы Отан соғысына қатысады.
1946 Әйелі Сақыпжамалға үйленеді.
1947 Қызы Дариға дүниеге келеді, өзі сырқаттанып жатып қалады.
1946 - 1952 "Балбөбек", "Нұрлы дүние", "Таңдамалы шығармалар" жинағы басылды.
1954 Қазақстан жазушыларының ІІІ съезінің ашылуына қатысады.
1955ж 18 қаңтар ұзаққа созылған науқастан қайтыс болды.
Сонау отызыншы жылдардың бас кезінде бүгінгі облыстық Орал өңірі сол кез - дегі <<Екпінді құрылыс>> газе - тінің редакциясында ақындар Қасым Аманжолов пен Абдолла Жұма - ға - лиев тізе қосып қызмет атқар - ған. Осы ғимарат - қазіргі Ғұмар Қараш көшесіндегі №14 үй облыс орталығындағы тарихи орын - - дардың бірі. Дәл осы үйде поэзияның қос бірдей қаһар - манына тағзым ретінде ескерт - кіш тақта ашылды
Қасымның жалынды жүрегі іңкәр жырлар тудырған, алаулы жастық шағының ізі қалған Орал қаласына:
Жарқылдап Жайық бойында
Достармен сайран құрғанмын.
Шағанның бойы көк шалғын,
Шалқамнан жатқам шаңқай түс.
Гүл болып менің құшағым,
Кеудеме қонған бұлбұл құс.
Қазіргі таңда қара танитын кез-келген адам нақыл ретінде пайдаланатын <<Мектеп - кеме, білім - теңіз>>, <<Балалар - біздің болашақ>> деген қанатты сөздер ең алғаш рет Қасымның дуалы аузынан шыққанын біреу білсе, біреу білмейді.
Қасымның орда бұзар шағы соғыспен тұспа-тұс келді де, майданға аттанды. Шығысты да, батысты да шарлады. Ауыр қиыншылықтарға кездесті. Ол қатардағы солдат бола жүріп, сұрапыл соғыста да өлең жазды. Ол жан серігі қаламын қолынан тастамай, жауынгерлердің ерлігін, ұлан-байтақ жеріміздің тамаша, сұлу көріністерін, адам өмірінің үлгілі, өнегелі кезеңдерін қалам ұшына тізе берді.
ІІІ. Жаңа сабақ
1.Абдолла Жұмағалиев туралы видео
2. Шығарма жанр бойынша поэма болып саналады. Поэма деп белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндап айтатын, жыр-толғау түрінде келетін көлемді шығарманы айтамыз. Бұл поэма небәрі 220 жол. Олай болса, кітаптарымызды ашып, поэманы оқып, талдауға кірісейік.
Қасым Аманжоловтың <<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасын талдау
Қасым шығармашылығы -- қазақ поэзиясының асылдарының бірі. Халықтың қарапайым ортасынан шыққан жалынды ақын өз тағдырын туған елі тарихымен тұтастыққа сезініп, өз өлеңдерінде халық жанына тән ерлік, батырлық, жомарттық сезімді терең көрсетті. Оның батыл ойлы, сыршыл поэзиясының бұрынғысынша әсерлі де тартымды болып келе жатқаны да сондықтан. <<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасы Қасым Аманжоловтың ғана емес, бүкіл қазақ поэзиясының жанрындағы үздік жетістігі болып табылатын бұл туындыға жас ақын Абдолла Жұмағалиевтің майданда көрсеткен ерлігі арқау болған. Ақындық дарыны үлкен үміт күттірген Абдолла намысқой, отаншыл, қайсар жігіт екен. Майданда соғысып жүріп, оның бөлімшесі немістердің қоршауына түседі. Бір үйдің шатырына паналап, ұрыс жүргізеді. Жолдастары түгел оққа ұшады. Абдолла жалғыз өзі автоматтан оқ жаудырып, немістің рота әскерін үйге жолатпайды, көптеген солдатын қырғынға ұшыратады. Жау <<Абдоллаға беріл, кінәнді кешеміз>> деп хабарлайды. Абдолла берілмей, соғыса береді, ақыры немістер үйді өртейді. Әдетте, отқа адам төзе алмай, қашады екен. Бірақ Абдолла тапжылмай, үймен бірге өртеніп кеткенше қарсылық көрсетумен болады.
Ол туралы Абдолланың бөлім командирі В.Григорьев: <<Жау қоршауында жалғыз калып, арыстандай алысқан айбатты акынның ерлігі бізге батырлықтың асқар шыңындай сезіледі. Ол жан алқымға келгенде, соңғы гранатасын немістерге лақтырады да, ақтық оғы қалғанша автоматты жау өңменінен айырмады>>, - деп жазды. Поэма Абдолла өмірінің осы бір соңғы кезеңін суреттеуге құрылады. Ақын образды жау қоршауында, от ортасында қалған батырдың бір сәттегі ерлік ісін көрсету арқылы ашады. Туған елінің ерлік дәстүрі мен жауынгерлік антына берік азамат кейпі сахнада туған жалынды толғаныс арқылы да толыға түседі. Поэма аз сөзбен берілген соғыстың сұрапыл суретінен басталады.
Өмір гүлін жаншып, таптап,
Шаштан сүйреп махаббатты,
Жерімізде жындай каптап,
Найзаға іліп ар-ұятты,
Келе жатты сұм жендеттер.
Олардан жиіркеніп жиырылған жер, жауға тамшы татырмай, суын алып қашқан өзендер, жауды бетке ұрып сабалаған жел, дұшпан аяғына бастырғысы келмей, аспанға ұшқан тастар - барлығы да жаудың зұлымдығын көрсетіп, оған деген кекті, ызаны өршітер суреттер. Орман етегінде сатыр-сұтыр жаланған от та жаудың жауыздығын бейнелейді. Қоршаудағы солдат кеудесіне сол оттан кек ұшқыны түскендей әсер қалдырады. Ол Отан жерінде зұлымдық отын жағып отырған жауларына кектенеді.
Қасиет күші ұлы Отанның,
Қанатын бер қыран құстың,
Ашуын бер арыстанның,
Жүрегін бер жолбарыстың!
Күллі әлемнің ашу кегі,
Орна менің кеудеме кеп!
Жау жолына атам сені,
Бомба бол да, жарыл жүрек! - деп шамырқанады. Қаһарманның ішкі толғанысы ширыға келе, қаһарлы кекке, жан ашуына айналады. <<Намысты ұлан аласұрып>> жау тобына автоматтан оқ жаудырады. Екі жақ та өшіге өршеленеді. Осы бір өлім мен өмірдің күресін ақын зор ақындық буырқаныспен суреттейді:
Қара толқын орман шашын
Жұлды талдап снарядтар.
Мәңгі мекен көл жағасын
Тастап, суға сүңгіді жар.
Кең даланы жүнше түтіп,
Орман шашын талдап жұлып,
Көл жағасы - жар құлатқан снаряд күші батырдың жүрегін шайлықтыра алмайды. Ол ақтық демі біткенше арыстанша алысады.

Ала алмайсың! - деді ер ұлан,
Алмай қойман! - деді жауы.
Қысты келіп жан-жағынан
Темір торлы жау кұрсауы.

Бұл - кейіпкер тағдырының драмалық шиеленіске толы кезі. Үйге бекінген жалғыз адамды ала алмаған жау өрт қояды. Отан алдындағы антына адал солдат жау қолына түскеннен ерлік өлімді артық санайды.
Қызыл жасыл киінген өрт
Көрінді оған боп қыз ойнақ боп,
Толқып торғын, жайнап букет,
Тым сиқырлы билеп, ойнап.
Ашып отқа омырауын,
Естісін, - деп, - қырсық жауым,
Айтты ол шырқап өрт ішінде
Сүйген әні <<Қарғам-ауын>>.
Қайсар батыр от киінген
Күш-қайратын тіске жиып.
Жаңағы ақшыл ер жүзінен
Жалын тілі тұрды сүйіп...

Абдолланың отқа жанып тұрған шағын да зор ақындық қуатпен ғажайып суретке айналдырған:
Шұғыла шашқан кешкі бұлттай,
Толқын шашта оттар ойнап.
Өрт топанып кешіп Нұхтай,
Жалғыз өзі тұрды бойлап.
Бұл - екінің бірі айта алмайтын жыр, екінің бірі көрсете алмайтын сурет. Өртеніп, жалынға айналып барып, күрт құлаған Абдолла бейнесінен иілмейтін, шарт сынатын қайсар мінез танылады. Ол әсер жауын мазақтап, өлім қойнына өлеңдете кіреді. Ақын кейіпкерін өрт ұстаған Прометейге ұқсата отырып, оның өлімін романтикалық аңызға айналдырады. Оқиға да, адам сезімі де қысталаң шақтағы қозғалысқа негізделіп, оның бойындағы рухтың әр күшін өткір бейнелейді. Ақтық минуттағы соңғы сөзін батыр Отанына, еліне арнайды. Бұл - трагедиялық ақын өлімінің өзінде де үлкен өмір сүйгіштік күш барын танытады. Соғыстың қызып тұрған кезінде жазылған (1943) бұл поэма сол кездің өзінде-ақ, жұртшылық назарын бірден өзіне аударды. Ол жөнінде алғашқы пікір айтқан Ғабит Мүсірепов: <<Қасым ақын жанының бар толғауын, кек күшін, сезім тереңін түгел бере алған. Жалынды сөзбен жауға аттандырар, жан сезімімен жас тамшылатар ақын сөзі өзегін, жүрегін тербей шыққан. Қасым поэмасы майданнан соққан жаңа леп сияқты>>, - деп жазды.
Поэманы мәнерлеп оқу.
1. Поэмадан қандай әсер алдық?
2. Поэма қалай басталады?
3. Отан жерінде зұлымдық отын жағып отырған жауларына Абдолла қалай кектенеді?
4. Екі жақ та өшіге өршеленеді.
Осы бір өлім мен өмір күресін ақын қалай суреттейді?
-Отан алдындағы антына адал солдат жау қолына түскеннен ерлік өлімді артық санайтын жерді оқиық.
-Ақын Абдолланың отқа жанып тұрған шағын қалай суреттеген?
-Осы суреттен батырға қандай мінездеме беруге болады?
-Абдолланың өлімін ақын табиғатпен қалай астастыра суреттеген?
Поэманың тақырыбы мен идеясын ашу.
-- Поэманың тақырыбы не?
Идеясы қандай?
Поэма тақырыбы-ерлік, батырлық туралы.
Идеясы-азаматтың елге деген борышын өтеу, туған еліне, жеріне деген сүйіспеншілігі.
Шығарма шешімі: Абдолла өлімі.
Оқулықпен жұмыс. Аялдап оқу әдісімен поэманы талдап, композициялық жоспарын құру.
Шығарманың басталуы: сұрапыл соғыстың суреттелуі.
Шығарманың дамуы: қаһарманның ішкі толғанысы, қаһарлы кекке, жан ашуына айналуы.
Шығарманың шарықтау шегі: жау әскерлерінің өрт қоюы.
Дәптермен жұмыс.

1-топ тапсырма.
А) Мәтінді пайдалана отырып, Абдоллаға мінездеме беру.
2-топ тапсырмасы
А) Поэмадан Абдоллаға арналған бейнелі сөздерді табу
3-топ тапсырмасы
А) Венн диаграммасы.
Қасым Ұқсастығы Абдолла
Сөздікпен жұмыс
1. Нұх-пайғамбар аты.
2. Прометей -- от құдайы.
3. Қызойнақ-жастардың бас қосқан ойыны.
4. Гүрзі - соғыс қаруының аты.
ІҮ. Білемін Білгім келеді Үйрендім
Жастайынан жетім қалғандығын, бірнеше өлеңдерінің тақырыбы туған жерге, Отанды сүюге, құрметтеуге арналғандығын білемін. <<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасы Абдолла Жұмағалиев туралы екендігін білемін. Ақын Абдолла Жұмағалиев пен Қасым Аманжоловтың достығы туралы терең білгім келеді. Ақындардың қазіргі таңда ұрпақтары қалай жалғасуда, соны білігім келеді. Абдолла секілді батырды елі әрқашан құрметтейді. Ерлігі ешқашан да ұмтылмайды. Абдолла секілді ержүрек, батыл қайтпас, қайсар болуды үйрендім.
Ү. Қорытынды: Бүгінгі сабағымызды Тахауи Ахтановтың мына бір сөзімен қорытындылап өтсек <<Ақынның адал, шыншыл мінезі өзімен бірге өлген жоқ, тамаша өлеңдерінде жүр>> деп айтқандай Қасым өлеңдерімен бірге біздің арамызда. Міне, осынау қан майданның төрінде жаумен жанын қия айқасқан жауынгерлердің рухына бас ие отырып, сол ерлердің бүгінгі ұрпақтарына қалдырған кең байтақ, азат елін, жерін қорғау, күту-болашақ мына сіздердің қолдарыңызда. Ерлік көрсету-тек қанды майдан даласында емес, бейбіт елде де ерлік көрсетуге болады.(өмірмен байланыстыру)
ҮІ. Бағалау
ҮІІ. Үйге тапсырма: Қасым Аманжолов <<Ақын өлімі туралы аңыз>> оқу талдау, үзінді жаттау.
ҮІІІ. Ән: Жас дәурен Алтынай Жорабаеваның орындауында
(сөзі де, әні де Қ. Аманжоловтікі

Әдеби шынжыр. 2 мин
19111955192730393843
1911 -
1955
1927 - 1930 -
1939 -
1938 -
1943 -
Жауаптары:
1911 - қазан айында Қарағанды облысында дүниеге келген.
1955 -17 қаңтарда ұзақ науқастан қайтыс болады.
1927 - 1930 - мал дәрігерлік техникумында оқиды.
1939 - <<Құпия қыз>> <<Бурабай толқындары>> өлеңдерін жазады.
1938 - <<Өз елім>> <<Жамбыл тойында>> <<Дауыл>> шығармаларын жазады.
1943 - <<Ақын өлімі туралы аңыз>> атты поэмасын жазады.
Кітаппен жұмыс 3 мин
1. А командасы. Бас кейіпкерді суреттейтін жолдарын тауып мәнерлеп оқу,
Б командасы. Шығармадағы бас кейіпкердің ерлігі суреттелген тұстарын тауып, мәнерлеп оқу
2. Әдеби теориялық ұғым. Поэмадан үзінді беріледі, үзіндінің ішінен метафора, кейіптеу, теңеу, эпитет, анафора.
3. Поэманың сюжеттік-композициялық құрылымы
4. Сөздікпен жұмыс, түсініксіз сөздермен сөйлем құрау.
"Жоғалған әріптер" ойыны. 2 мин
Ойынның мақсаты: Оқушыларды сауатты жазуға дағдыландыру. Қасым Аманжоловтың шығармасынан үзінде беріледі тиісті әріптерді орнды орнына қояды. <<Ақынның өлімі туралы аңыз>> поэмасынан үзінді
Ө...ір гү..ін жан..ып, тап...п,
Ша..тан сүй..еп махаб...атты
Жер..м..зде жындай қа..тап,
Най...аға іліп а.. - ұятты -
Келе жат..ы сұм жен..еттер!
Әдеби домино ойыны. 5 мин
А. команда Қасым шығармашылығы - қазақ поэзиясының нағыз халықтық үлгілерінің бірі.
В. командасы Қасым поэмасы Абдолла өмірінің осы бір соғыс кезеңін суреттеуге құрылады.
Берілген мәтінді құрастырып тиісті сөйлемді шығару.
Тест сұрақтарымен сабақты қортындылау
Сөзжұмбақ шешу.
Әр баланы жетонмен бағалау сөзжұмбақ шешкендігіне байланысты.
Ү. Бағалау. 2 мин
ҮІ. Үйге тапсырма: Қасым Аманжоловтың <<Ақын өлімі туралы аңыз>> шығармасынан оқып келу. Басты кейіпкерді суреттеген тұстарынан үзінді жаттап келу.
ҮІІ. Қорытындылау. 3 мин
Халықтың қарапайым ортасынан шыққан жалынды ақын өз тағдырын туған елі тарихымен тұтастықта сезініп, өз өлеңдерінде халық жанына тән ерлік, батырлық, жомарттық сезімді терең көрсетті. Оның шешенде сыршыл поэзиясы мәңгі есімізде болары хақ.
Тест сұрақтары
(Көп нүктенің орнына қажетті сөздер мен сөз тіркестерін қойып жазу қажет)
А) Қ. Аманжолов......................... дүниеге келген.
ә) Қ. Аманжоловтың ақын, азамат болып қалыптасуына............. әсер етті.
б) 1938 жылы тұңғыш өлеңдер жинағы......................... деген атпен жарық көрді.
в) Ақын өлеңдерінің тақырыбы.........................................
г)............................ Қасым мәңгілікке көз жұмды.
д) Ақынның........................ поэмасы Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған.
1.<<Уа, дариға, алтын бесік туған жер!>> деп жырлаған ақынды табыңыз.
А) М. Мақатаев.
В) Қ. Аманжолов.
С) Т. Айбергенов.
Д) М. Жұмабаев.
Е) І. Жансүгіров.
2. <<Сөзім - жыр, лебізім - күй ерке едім,
Өз жерім, өз елімде еркеледім>>,- үзінді Қасымның қай өлеңінен алынған.
А) <<Күлемін де жылаймын>>.
В) <<Көкшетау>>.
С) <<Елге хат>>.
Д) <<Өзім туралы>>.
Е) <<Туған ел>>.
3. <<Шықты бір қыз театрдан
Мойынында орман түлкі.
Шашан күзеп, қасын қырған,
Аузы - мұрны толған күлкі...>>
Өлең шумақтары Қ. Аманжоловтың қай поэмасынан алынғанын белгілеңіз.
А) <<Ақын өлімі туралы аңыз>>.
В) <<Біздің дастан>>.
С) <<Бикеш>>.
Д) <<Сенбе қуға>>.
Е) <<Боран>>.
4. Қ. Аманжоловтың шығармасын табыңыз.
А) <<Жолама қулар маңайға>>.
В) <<Ұшқан ұя>>.
С) <<Сыр сандық>>.
Д) <<Көзімнің қарасы>>.
Е) <<Дариға, сол қыз>>.
5. Үзінді Қ. Аманжоловтың қай поэмасынан алынғанын көрсетіңіз.
<<Сонау орман етегінде
Жаланған от сатыр - сұтыр.
Қанды ізін қара түнге
Көме тастап жаулар отыр>>.
А) <<Зұлым жау>>.
В) <<Ақын өлімі туралы аңыз>>.
С) <<Сәбитке>>.
Д) <<Батыр Баян>>.
Е) <<Дала>>.
6. Қ. Аманжоловтың Абайдың <<Сегіз аяқ>> өлеңіне еліктеп жазған өлеңін табыңыз.
А) <<Шықтым өмір шыңына>>.
В) <<Қоштасу>>.
С) <<Күлемін де жылаймын>>.
Д) <<Елге хат>>.
Е) <<Хантәңірі>>.
7. Қ. Аманжоловтың туған жылы мен туған жерін табыңыз.
А) 1922 жылы Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген.
В) 1911жылы Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданында дүниеге келген.
С) 1925жылы Ақтөбе облысы, Қарабұлақ ауданында дүниеге келген.
Д) 1920жылы Батыс Қазақстан облысы, Сайқұдық ауданында дүниеге келген.
Е) 1931 жылы Алматы облысы, Райымбек ауданында дүниеге келген.
8. Үзіндіде Қ. Аманжолов кім туралы айтып отырғанын көрсетіңіз.
<<Бұл күнге лайық алыпсың!
Ол күнге қайтіп сыйғайсың!
Бір өзің бүкіл халықсың,
Қалдырмай бәрін жиғансың>>.
А) Мұхтар.
В) Сәбит.
С) Шәкәрім.
Д) Сәкен.
Е) Абай.
9. Үзіндіде Қ. Аманжоловтың қай ердің өлімін айтып тұрғанын көрсетіңіз.
<<Ұшты құстар шартарапқа,
Хабарлауға ер өлімін.
Ұмтылды жау таптамаққа,
Ең болмаса қалған күлін>>.
А) Қ. Аманжолов.
В) Б. Момышұлы.
С) М. Жұмабаев.
Д) Б. Бұлқышев.
Е) А. Жұмағалиев.
10. Қ. Аманжоловтың өмір сүрген жылдарын табыңыз.
А) 1902 - 1984 жылдар.
В) 1911 - 1955 жылдар.
С) 1903 - 1986 жылдар.
Д) 1902 - 1985 жылдар.
Е) 1904 - 1983 жылдар.
Тест жауабы:
1 - В, 2 - Д, 3 - С, 4 - Е, 5 - В,
6 - А, 7 - В, 8 - Е, 9 - Е, 10 - В
Бағалау көрсеткіші:
"5" - ке 9 - 10 сұрақ
"4" - ке 6 - 8 сұрақ
"3" - ке 3 - 5 сұрақ
Ақын өлімі туралы аңыз
Майдан етіп дүние төрін,
Темір, гүрзі қақтап отқа ,
Жекпе - жек өмір, өлім,
Соққыласып жатқан жоқпа?
Арқалап сол майдан жүгін,
Қырғын соғыс ортасында,
Жүрегінің кекті зілін,
Қанды қырғын қапылыста
Айырылып бар жолдасынан,
Жараланған жолбарыстай,
Өрт жанарлы бір жас ұлан
Қоса түйіп қорғасынға,
Ырғып бұлттай түсер жайдай,
Өзі оқ боп атылғандай,
Ерегіске жанын тігіп,
Күтті жауын ,
Тас бекініп.
Өмір гүлін жаншып, таптап
Шаштан сүйреп махаббатты,
Жерімізде жындай қаптап,
Найзаға іліп ар - ұятты, -
Келе жатты сұм жендеттер,
Жиіркеніп,
Жиырылды жер,
Жауға тамшы татырмастай,
Буырқанып тасты өзендер
Сол аймақтың әрбір тасы
Ұшқандай ед құс боп көкке
Қанды көбік қара топтан
Ортасында бейне шың тас,
Өр кеудесін етіп қалқан.
Сол баяғы жатыр бір жас.
Қойып айды қарауылға,
Күнде шомды ұлы ұйқығы.
Қонды орманға қорғасын бұлт
Жат дыбысқа құлағын сап,
Тың тыңдаған адамға ұқсап
Айнала аймақ тұрды жым - жырт.
Ойшыл орман мүлгіп - қалғып,
Төңіректің сырын аңдып,
Жайлап қана тартып сырнай,
Сыр шертеді ну қарағай.
Сонан орман етегінде
Жаланған от сатыр - сұтыр.
Қанды ізін қара түнге
Көме тастап жаулап отыр.
Сол бір оттан ыршып бір шоқ
Түстіме ер кеудесіне?
Қойылғандай болды сол от
Динамиттің пілтесіне.
Қасақа жау қарсы алдында,
Қасақан көрсетіп қыр,
Сенің алтын ошағыңда,
Ұрлық отын жағып отыр.
Түскен дұшпан терезеңнен
Қапылыста салып жара,
Қуса сені өз төріңнен,
Көнсең соған,
Не масқара?...
Құдірет күші жер -жаһанның,
Қанатын бер қыран құстың.
Ашуын бер арыстанның,
Жүрегін бер жолбарыстың!

12.01. №34
Әдебиет

11-сынып
Сабақтың
тақырыбы:
Қасым Аманжолов <<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасы
Жалпы мақсаттары:
Ақын өлімі туралы аңызды мәнерлеп оқи отырып,талдау. Ақынның шығармаларын шәкірт жүрегіне ұялату. Логикалық ойлау қабілетін,сөйлеу мәдениетін дамыту.Өз бетінше іздену,өз ойын тұжырымдай білуге үйрету.
Сілтеме:

1. Мұғалімге арналған нұсқаулық
2. Әдебиет сабағының түрлері мен үлгілері.Қ.Бітібаев.Алматы<<Рауан>>1994.
3. 11-сыныпқа арналған әдебиет оқулығы
// авторлары Р.Бердібай,Р.Нұрғали,Б.Ыбырайым. Алматы <<Мектеп>>2007.//
Оқу нәтижесі:
Қасым Аманжолов туралы жан-жақты түсінеді. <<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасындағы Абдоллаға арналған бейнелі сөздерін, мазмұнын меңгереді.
Негізгі идеялар:
Оқушылардың жас және психолого-физиологиялық ерекшеліктеріне сай білім беру.
Сабақта қолданылатын материалдар:
1. оқулық
2. оқу құрал жабдықтары
Оқыту әдістері:
Блум таксономиясының әдістері
(Баяндау;Диалогтық оқыту;СТО;
Топтастыру стратегиясы;Сұрақ-жауап;Мәнерлеп оқу)
1. Жеке жұмыс
2. Топтық жұмыс
3. Сыныппен жұмыс
Дерек көздері:
Қасым Аманжолов <<Ақын өлімі туралы аңыз>>поэмасы тақырыбына берілген материалдар.
Тапсырмалар:

Әдебиет оқулығы бойынша берілген 266 бет. Іздене отырып талқылау.
САБАҚ БОЙЫНША МҰҒАЛІМ МЕН ОҚУШЫНЫҢ ІС-ӘРЕКЕТІ
Ұйымдастыру:
Ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру.
Оқушылардың психологиялық ахуал туғызу.
Сабақ алдында бір-бірімізге сәттілік тілейік.
Топтау : І топ-<<Ізденіс>>, ІІ топ-<<Зерттеу>>, ІІІ топ-<<Сарапшы>>
Сыныппен жұмыс:
Блум таксономиясы
Білім:
Қ Аманжолов туралы не білесіңдер?
Қ.Аманжоловтың қандай шығармаларын оқыдық?
Жаңа тақырып:
Сабақтың мақсатын қою: Сабақтың тақырыбы,өткізілетін материал туралы түсінік беру.
Нені білуі керек? Қ.Аманжоловтың өмірі мен шығармашылығын,поэма терминін білуі керек.
Нені үйрену керек? Ақынның шығармаларын оқи отырып өмірді сүйе білуді,Отанын,туған жерін ардақтай білуді үйрену керек.

Түсіну: АКТ пайдалана отырып Қ.Аманжолов туралы тыңдау.
Туған халқының сөз өнерінің төрінде <<өртке тиген дауылдай>> жырларымен мәңгі орын тепкен Қасым Аманжолов 1911 жылы Қарқаралыдағы Қызыл деген жерде дүниеге келіпті.
Тірек сызбамен жұмыс:

Өлеңдері
Поэмалары
<<Сарыарқа>>, <<Ертіс>>, <<Жайық>>, <<Орал>>, <<Мен табиғат бөбегі>>
<<Ақын өлімі туралы аңыз>>, <<Қытай қызы>>, <<Құпиы қыз>>, <<Бикеш>>, <<Естай-Қорлығайын>>

Қажырлы,қайратты, тік мінезді азамат жауынгер

Қасым
Сазгер

Өртке тиген дауылдай ақын қоғам қайраткері

Поэма - белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндап айтатын,жыр-толғау түрінде келетін көлемді шығарма.Поэмада оқиға желісі ширақтап өрістеп,кейіпкерлердің образдары олардың іс-әрекеті,ішкі сезімі,жан дүниесі арқылы ашылады.Ұлттық әдебиетімізде поэманың алғашқы нұсқалары деп,батырлар жырлары мен ел арасында кең тараған оқиғалы халық жырларын айтуға болады.

Қолдану:
Топпен жұмыс:
Өлеңді мәнерлеп оқу. <<Ақын өлімі туралы аңыз>>
Поэма тақырыбы ерлік жайында.
Идеясы - азаматтың елге деген борышын өтеу,туған еліне ,жеріне деген сүйіспеншілігі.
Поэма оқиғасы қай кезеңді суреттейді?..
Кімнің ерлігі суреттеледі?...
Абдолла Жұмағалиев - соғыс даласында қаһармандықпен қаза тапқан қазақ ақыны. Дамыту. Оқушыға оқыту.
өжет ержүрек
Абдолла

қайсар батыр

Жырдан Абдоллаға тән бейнелі сөздерді табу.
Абдолла

Бомба бол да жарыл жүрек, қыран құс, асқар тауым, арыстанның ашуы, жолбарыстың жүрегі, намысты ұлан
Талдау:
Диалогтік оқыту.
Сыни тұрғыдан ойлау:
Қалай ойлайсыңдар,поэма неге <<Ақын өлімі туралы аңыз>>деп аталады?
Аңыздың сипатын дәлелдей аласыңдар ма?
Абдолла өлімі-өмірді жеңген өлім бе,өлімді жеңген өмір ме?
Ойларыңды поэмадан нақты мысал ала отырып,дәлелді жеткізіңдер.
Жинақтау:
Жеке жұмыс: Кестені толтыр
Поэмадан Абдоллаға арналған бейнелі сөздерді жаз
Абдоллаға мінездеме бер

І топ-<<Ізденіс>>, ІІ топ-<<Зерттеу>>, ІІІ топ-<<Сарапшы>>
Венн диагр Поэманың сюжеттік Жылдар сырын аш
- композициялық желісі

Бағалау:
Абдолланың Отанына деген махаббаты , жауға деген айбарлы үнінде ақын Қасым , жауынгер Қасым үнін естуге бола ма?
Қос ақынға хат жазамын
Міне, осынау қан майданның төрінде жаумен жанын қия айқасқан жауынгерлердің рухына бас ие отырып, сол ерлердің бүгінгі ұрпақтарына қалдырған кең байтақ,азат елін,жерін қорғау,күту-болашақ мына сіздердің қолдарыңызда. Ерлік көрсету-тек қанды майдан даласында ғана емес,бейбіт елде де ерлік көрсетуге болады. (өмірмен байланыстыру.

Келесі тапсырма:

Поэмадан үзінді жаттау
Келесі оқылым:
1960-1990 жылдардағы әдебиет.
Бағалау:
формативтік бағалау /жеке жұмыс, топтық жұмыс, сыныппен жүргізілген жұмыстар бойынша /
Рефлексия:
Оқушылар өтілген сабақтан жағымды әсер алғандығын, сабақтың қызықты өткендігін жеткізді. Рефлексия алынды.

Бағалау парағы

№
Топ мүшелері

Критерийлер
Қ.Аманжоловтың өмірбаяны туралы деректер жинауы
<<Ақын өлімі туралы аңыз>> поэмасын талдай алуы
Әдеби теориялық білімі
Кері байланыс жасауы
Тақырыпты меңгеруі
Қорытынды бағасы
1
Әбдіғұл Дана

2
Бүркітбай Әйгерім

3
Белгожина Саяна

4
Бекбосынова Жұлдыз

5
Каптагаева Аида

6
Капасова Фатима

7
Кусаева Альбина

8
Қуанышбекқызы Ажар

9
Құндызбаев Айдос А

10
Мамашева Аяжан

11
Маратова Маржан

12
Мықтыбекова

13
Нұрдәулет Ескендір

14
Рамазан Мақсат

15
Рахматуллаев Расулхан

16
Тажиев Динмухамед

Алматы облысы Іле ауданы
Өтеген батыр кенті
№7 орта мектеп МКМ

Ашық сабақ

11А-сынып

Пән мұғалімі Султанбекова Ш

2016-2017 оқу жылы