Тиімді әдіс - тәсілдерді қолдану арқылы оқушылардың сыни ойлауын дамыту

Ақмола облысы Степногорск қаласы
<<С.Сейфуллин атындағы №5 көпсалалы мектеп - лицейі>> ММ
Бастауыш сынып мұғалімі
Кушкумбаева Сауле Маратовна

<<Тиімді әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы оқушылардың
сыни ойлауын дамыту>>

Қазіргі кезде мектептерде жиі қолданылып отырған жаңа модулінің бірі - оқушылардың жазу мен оқуда сын тұрғысынан ойлау қабілетін қалыптастыруға бағытталған әдіс-тәсілдер. Оқытудың осындай жаңа педагогикалық технологияларын сабаққа ендіру бүгінгі таңда әрбір ұстаздың басты мақсаты болуы керек. Себебі, елімізге заман талабына сай қалыптан тыс ойлай алатын, шұғыл шешімдер қабылдай білетін, белсенді, шығармашыл азаматтар қажет. Сабақта тек білімділік мақсаттарды шешіп қоймай, балалардың жекелік қасиеттерін, қабілеттерін дамытудың жолдарын қарастыруда дәстүрлі оқыту мен дамыта оқытудың айырмашылығын салыстыру кестесі арқылы көрсетуге болады. Мұғалім бұл жүйемен жұмыс жасағанда, үнемі оқушы санасында болып жатқан өзгерістерді бақылап, оның дамуын жан-жақты зерттей отырып, өз сабақтарын соған сай өзгертіп отыруы тиіс. Сыни тұрғыдан ойлау өзіндік, жеке ойлау болып табылады. Ал, сабақ сыни тұрғыдан ойлау принциптеріне негізделетін болса, әркім өз ойлары мен пікірлерін және бағалауларын басқалардан тәуелсіз құратын болады. Сыни тұрғыдан ойлайтын адам басқаның көзқарасымен жиі келісе бермейді. Олар не ойлау керектігін өздері шешетін болады. Сыни тұрғыдан ойлауды дамытудағы әдіс-тәсілдерді қолдану сабақта көп нәтиже береді. Оқушының жеке басын дамыту үшін мынандай қағидаларды есте үнемі ұстап отыру керек.
1.Баланың бойындағы құмарлығын, қызығушылығын жойып алмай оны үнемі алға жылжуға деген талап тілектерін, сұраныс пен мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру.
2. Білімді өз бетімен іздену арқылы ойлауға жағдай жасау.
3. Өзін-өзі қалыптастыратын тұлға қалыптастыру. Мен өз сабақтарымда сыни тұрғыдан ойлау технологиясының бірнеше стратегияларын қолданамын. Жалпы әр сабақ психологиялық дайындықтан басталады. Оқушылар бір-біріне жақсы тілектер айтып, өздерін сабаққа дайындап алады.
Жоспарланған сабақтар топтамасында 4 деңгейден тұратын
технологияның негізгі талаптарын жүзеге асыру үшін мынадай әдіс-
тәсілдерді қолдандым.
1. Сұрақ қою әдісі
Мені қатты ойландырған мәселе бастапқы білім мен соңғы алған білімдерін ұштастыру, шоғырландыру үшін сұрақты қалай қою керек және оның нақты көрініс табуы, оқушыларды сыни ойлануға бағыттау болды. Оқушының қате жауабына "Дұрыс деп ойлайсыңдар ма?" , <<Тағы да қандай пікір айтар едіңдер?>>, <<Жауаптың дұрыс екеніне сенімдісіңдер ме?>>, <<Неге сүйенесің? >>, <<Толықтыруға бола ма?>>, <<Мысал келтіре аласың ба?>>т. б. деген сұрақтарды қайта бағыттау арқылы диалог құрып, балалардың әлеуметтік ортада өзін-өзі реттеу, ой-пікірлерін жүйелеу қабілеттерін дамытуға болатынына көз жеткіздім. Тапсырмада берілген есептерді еркінше таңдап алуда және оны шығару тәсілдерімен пікір алмасқанда оқушылар өзін-өзі, сыныптастарын бағалауға мүмкіндік алды. Топтар арасындағы пікір алмасуда бір-бірінің жіберген қателері мен өз идеяларының да құнды екенін бағалай алды.
2. Миға шабуыл әдісі / Метод мозгового штурма (брэйнсторминг)/
/ Brainstorming/ - белгілі бір проблеманы қарқынды талқылау -
шығармашылық белсенділікті ынталандыру жолы. Бұл тәсіл кезінде қатысушылардың ойлау үдерісі белгілі бір мәселені шешу жөнінде түрлі идеяларды талқылауға және ойлап табуға бағытталған.
3. Джигсо (мозаика) / Джигсо (мозаика) / Jigsaw - Эллиот Аронсон ұсынған, оқушылардың білімдік міндеттерді шешу мақсатында ынтымақтасып жұмыс істеуін көздейтін оқыту мен оқу әдісі.
4. Диалогтік оқыту / Диалогическое обучение / Dialogic teaching - мұғалімнің оқу материалын оқушыларға түсіндіріп, оқушылардың сол оқу материалын меңгеруі мақсатында оқу материалын дайындаудың және баяндаушы әңгіме жүргізудің нақтылы реттеуші ережелерін ескере отырып құрылған оқыту мен оқу тәсілі. Оқушыларды мәселені (проблеманы) анықтап, оны шешуге итермелейді және олардың оқудағы іс-әрекеттерін белсенді етуді көздейді.
5. Белсенді оқу әдістері / Методы активного обучения / Active learning methods - оқу материалын өз бетінше, бастама жасай отырып, шығармашылықпен игеруде оқушылардың оқу үдерісіне толыққанды ойлану арқылы тартылуын көздейтін әрекеттер мен амалдар. Белсенді оқу әдістеріне дебат, пікірталас, рөлдік ойындар, жоба жүргізу, т.б. жатады.
Сабақтың құрылымы:
1. Қызығушылықты ояту;
2. Мағынаны тану;
3. Ой толғаныс.
І. Қызығушылықты ояту - жаңа сабақты түсіндіру кезіндегі үйрету процесі. Бұл өткен сабақ пен жаңа сабақты ұйымдастырудан тұрады. Бұл процесс бойынша оқушы нені біледі, не айта алады, осы кезеңде <<топтау>>, <<миға шабуыл>>, <<болжау>> тәсілдерін пайдаланамын. Бұнда ойды қозғау, ояту, ми қыртысына тітіркендіргіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты-үйренушінің белсенділігін, ынта-жігерін арттыру. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады. Жұбымен, тобымен талқылайды.
ІІ. Мағынаны тану - бұл кезеңде оқушы жаңа жаңалықпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, әр түрлі тапсырмалар орындайды. Стратегиялар: INSERT, кубизм.
ІІІ. Ой толғаныс кезеңінде Венн диаграмма, еркін жазу, бес жолды өлең, эссе т.б. стратегиялар қолданылады. Олар арқылы баланың дамуына, оның бойындағы жеке қабілеттердің ашылуына, шығармашылықпен ізденуіне жол ашылады. Әдебиеттік оқу пәнінен 4 сыныпта <<Көктем>> (Қ.Аманжолов) тақырыбы бойынша сабақ өткіздім. Сын тұрғысынан ойлау бағыты бойынша мен сабағымды үш кезеңінде қолдандым. Ең бірінші әрекет сыныптағы оқушыларды 3 топқа бөліп алдым. Әр топта 6 баладан отырды.
1. Қызығушылығын ояту. 1-кезеңінде жаңа тақырыпты ашу үшін жұмбақ жасырдым көктем туралы, содан соң сұрақ қойылды: -- Көктем, көктемнің мезгілі дегенде қандай ой, ассоциация келеді? Яғни мұнда мен оқушылардың қызығушылықтарын оятуды қарастырдым. Олар өз ойларын дәптерлерге жазып шықты. (Топтастыру стратегиясы). Жауаптары мынадай болды:-Көктем деген өте тамаша жыл мезгілі, көктемде құстар жылы жақтан ұшып кетеді, күн жылынады, қар ериді,ағаштарда бүршік пайда болады, алғашқы бәйшешектер өсе бастайды,егінде көктемгі егу жұмыстары басталады., т.б. Екінші кезеңіндегі (Мағынаны тану) мақсатым оқушының белсенділігін арттыру болды. Өйткені үйрену-енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет. Оқулықтағы өлеңді мәнерлеп, түсініп оқып алды. Сыни тұрғыдан ойлау стратегиясынан кластер арқылы оқушылар миға шабуыл жасап, өз топтарында оқыған өлең туралы ой қозғап, пікірлесіп, талқылап, ойларын флипчартқа салды. Осы жерде оқушылардың арасында ынтымақтастық атмосферасы қалыптасып отырды. Топтың атынан бір көшбасшы(спикер) шығып түсіндірді. І-топтан -- Аружан, ІІ-топтан - Ерасыл, III топтан -- Азат атты оқушылар шықты. Тақырыптың мағынасын ашу үшін үш топқа тапсырма бердім. Бірінші топқа оқулықтан <<Көктем >> деген өлеңді мәнерлеп оқып, мазмұнын айтып беру ұсындым. Екінші топқа <<Бес жолды өлең>> құрастыру. Үшінші топқа тапсырма: <<Көктем>> тақырыбына сурет салу. Топтар берілген тапсырмаларды жақсы орындады. Әсіресе өзін жақсы жағынан көрсеткен Ернұр, Аружан, Камила, Айдана, Азат, Арайлым, Дамир, Асхат. Бұл балалар белсенді қатысып, өз ойларын жеткізе алды. Мен оқушыларға жеке және топпен жұмыс істеуіне бағыттап, оқушылардың топпен бірге жұмыс істеуіне ықпал жасап отырдым. Содан соң өлеңге қатысты 9 сұрағын 3 топқа бөліп бердім. Әр топ ойларын қағазға түсірді. Спикерлер ортаға шығып, өз жауаптарын қорғай білді. Ой толғаныс кезеңінде сабақты қорытындылау үшін көктем туралы эссе жазғыздым. Бірнеше оқушы жазған шағын шығармаларын оқып берді. Рефлексия: Бүгінгі сабақ кызықты болды ма? Не ұнады? Неліктен? Кімнің жауабы ұнады? Бұл сабақта жақсы оқитын және орта оқушылар жұмыс істеп отырды. Үлгерімі төмен балалар аз қатысып отырды. Олар: Айжан, Руслан. Енді менің мақсатым келесі сабақта осы оқушылардың сабаққа деген ынталарын, қызығушылықтарын арттыру. Ол үшін жеңілдеу сұрақтар қойып, мадақтау әдісін қолданған жөн деп ойлаймын. Екінші сабақ <<Әдебиеттік оқу>> Баубек Бұлқышев <<Ана>>. Оқушылардың қызығушылықтарын ояту үшін мына сұрақ қойылды: -Ананың рөлі қандай деп ойлайсыңдар? Сын тұрғысынан ойлау стратегиясы бойынша ой қозғау арқылы оқушылар ана туралы жекеше ойланды, жұппен әңгімеледі, топпен ортаға салды. Ойларын флипчартқа түсірді. Топтардан бір спикер ортаға шығып әңгімеледі. Жауаптары көбінесе мынадай болды: ана - тәлім-тәрбие береді, ана үйретеді, түсіндіреді, көрсетеді, жазады, оқиды, талдайды, қорғайды, көмектеседі, бағалайды т.б. Оқушылар топтық, жұптық жұмыста бірлесе отырып ынтымақтастықтарын көрсете білді. Жауап беру барысында пікір-талас туындады. Сабақ барысында бақылау кезінде топ арасында және топтың ішінде қөшбасшылықты байқадым. Үндемеген балалар қатысып, өз ойларын, пікірлерін айта алды. Олар: Дамир, Айдана, Әсет.Мағынаны тану кезеңі: топтарға өлеңді іштей оқу, өлеңдегі шәкірт ойын ашып беру тапсырма берілді. Содан соң әр шумағына ат қою, өзіңнің анасы туралы эссе жазу. Барлық топтар жақсы орындады. Шумақтарға мынадай ат қойған: <<Қамқоршы>>, <<Ақылшы>> т.б. Ой толғаныс кезеңінде мынадай тапсырма берілді: Венн диаграмма құрастыру: мұғалім мен ананы салыстыру. Балалар мұғалім мен ананың айырмашылығын және ұқсастығын жазып берді. Ортақ қаситтеріне былай жазыпты: екеуі де адам, әйел, жылы жүректі, ақылшы, білім мен тәрбие береді. Мен жауаптарына риза болдым. Барлық топтар тапсырманы жақсы орындады. Әр топтың спикері тақтаға шығып, жұмыстарын қорғай білді. Әр сабақтың соңында оқушылармен кері байланыс жасалып отырды. Рефлексия: Бүгінгі сабақ несімен ұнады? Сен үшін не жаңалық болды? Сенің ойыңша қай топ жақсы жұмыс істеді? Осы сабақтан алған әсерің? Мен өз балаларымды ( қазір 4-ші сынып) екінші сыныптан бастап СТО стратегияларымен таныстыра бастадым. Қазіргі уақытта мына стратегияларын меңгерді: <<Топтастыру>>, << Бес жолды өлең>>, <<Венн диаграмма>>, <<ББҮ>>, <<Эссе>>, <<Болжау>>, <<Т-таблица>>, <<Кубизм>>, <>. INSERT стратегиясы берілген мәтін бойынша жұмыс жасауға көмектеседі, ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V-білемін-білгеніме сәйкес келмеді+ - жаңа ақпарат? -- тереңірек білгім келеді, зерттегім келеді, белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSEPT оқығанын түсінуге,өз ойын басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал.Оқушылар білетіндерін анықтап, білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. Белгілі бір нәтижеге жету үшін біраз уақыт керек. Сын тұрғысынан оқыту технологиясын тәжірибемде қолданғанымда мынандай қорытынды жасауға болады: оқушылар сыни тұрғыдан ойлауға үйреніп жатыр, еркін сөйлеуге, ой бөлісуге тырысып жүр, ізденеді, берілетін шығармашылық тапсырмаларды орындауға тырысады. Және байқағаным балалардың сөздік қорлары кеңейді. Мысалы, оқушылар өз достарын туған күнімен құттықтағанда өте жақсы-жақсы тілектер айтып жатады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту сабақтарының негізінде менің сабағымда оқушылар арасында:белсенді шығармашылықты ойлауға негіз қаланды: мұғаліммен еркін сөйлесіп, пікір алмастыруға үйренді; бір-біріне құрметпен қарауға үйренді; бір-бірінің пікірін тыңдау, сыйлауға ынтымақты қарым-қатынастың негізі қаланды; өзін жеке дара тұлға ретінде тани біліді; өз ойын ашық, еркін айтуға, пікір алмасуға үйренді; өзін-өзі, бірін-бірі бағалауға үйренді; достарының ойын тыңдап, мәселені шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты шешуге талпынады. Сонымен қатар,математика сабағында диалог арқылы оқыту тәсілін қолдану - сыни ойлауды жүзеге асырудың бірден - бір қозғаушы күші. Ал, диалогтік әңгімені дамыту үшін сұрақ қою әдісі әрбір сабақ барысында жүйелі, тиімді пайдаланылса оқушының білім алу сапасы жақсарады және олар шағын топтарда бірлеседі, идеяларымен пікір алмасып, оны талқылайды, баға береді.

Нәтижесінде оқушылар:
* тақырыптың мәнін өз бетімен түсінеді және білім алудың қажеттігін сезінеді;
* шынайы қызығады мен сезімдерін анықтайды;
* жүйелі ойлануға, пікірлерін еркін айтуға үйренеді;
* сыни ойлауға, өзін-өзі тануға және реттеуге, өзінің оқуы үшін жауапты болуға дағдыланады;
* әлеуметтік ортада табысты қарым- қатынаста болуға үйренеді.
* алған білімдерін тередетеді және шоғырландырады.