Боз кілемдегі Сейіл балуан

<<Аманкелді ауданы әкімдігі білім беру бөлімінің
Жалдама жалпы білім беретін орта мектебі>> коммуналдық
мемлекеттік мекемесі

Темешев Мұстафа
11-сынып оқушысы

<<Ұрпағы ұлықтаған ұлы тұлға>>
(Жергілікті балуан Құлымбетов Сейіл жайында
ғылыми жұмыс)

Ғылыми бағыты: Эстетикалық бағыт (Дене шынықтыру)
Ғылыми жетекші: Асқар Рамазан Жумашұлы
Ғылыми консультант: Жанділдин Сағидолла

2016-2017 оқу жылы
Мазмұны

I. Абстракт_______________________________________________ 3-8

II. Кіріспе________________________________________________ 9-11

ІІІ. Зерттеу бөлімі_________________________________________ 12-19

1. Алыптар мекені - Аманкелді___________________________12-14

2. Боз кілемдегі Сейіл балуан ____________________________15-19

ІV. Қорытынды____________________________________________20

V. Аннотация_____________________________________________21

VІ. Пайдаланған әдебиеттер тізімі____________________________ 22

VIІ. Ғылыми жетекшінің пікірі_______________________________23

VІІІ. Ғылыми консультант пікірі______________________________24

І. Абстракт
Зерттеу мақсатым
Қазақтан шыққан балуан көп. Бірақ, бұрынғы кезеңде аты алты алашқа мәлім боп, қазіргі таңда ұмытыла бастаған хас балуандар кездеседі. Соның бірі, Амантоғайдан шыққан Сейіл балуан. Оның өмір жолын, ерлік дастанын кейінгі ұрпақ біле бермейді. Неге? Себебі, қазіргі таңда ұрпағынан басқа ешкім елеп-екшеп, бағаламайды. Мен осы ғылыми жұмысты жазуда осы олқылықтың орның толтырмасам да, кішкене болсын тың жаналық ашсам менің мақсатымның орындалуы деп білемін. Өйткені, аталар мұрасын зерттеп, өзім қатарлы жастардың санасына жеткізу өзімнің басты міндетім деп санадым.

Зерттеу болжамым
Осы зерттеу жұмысым арқылы спортшы тұлғаны өз замандастарыма және бізден кейінгі ұрпаққа балуан атамыз туралы дұрыс және нақты дерек қалдыратыныма сенемін. Онсыз да жергілікті тұлғалар жайлы аз білетін ұрпаққа балуан ата жайлы нақты дерек қалдыру.
Жұмысым көптің қолдауын тауып, атамыз туралы деректер жергілікті жерде ғана емес облыс, республика көлеміне таратылып жатса, нұр үстіне нұр болары анық. Өскелең ұрпақ шетелдің спортшы адамдарына емес, өзіміздің спортшы аталарымызды пір тұтып, соларға еліктеп жатса, жақсы бір игі істің бастамасы болар еді.

Зерттеу жаңашылдығы мен дербестік дәрежесі
Алғашқы талпыныстан туған танымдық ғылыми еңбегімнің ерекшелігі жеңіл салмақтағы Орта Азия чемпионы және балуан атамыздың боз кілем үстіндегі ерліктері әлі де болса беймәлім екендігі белгілі. Сол замандарда атағы талай жерді шарлаған ерліктері күні бүгінге дейін аталмай, елеңбей келуі мен үшін таңқаларлық дүние болды. Осы орайда ғылыми жұмысымның маңыздылығын аша түсу үшін жетекшіммен бірге Сейіл палуан туралы бір дерек болсын ашуға тырыстық.
Зерттеу әдісі
Зерттеу жұмыстарының барысында атамыз жайлы деректердің аздығы және олардың ұқыпты жинақталмауы бізді тың дерек іздеуге итермеледі. Әрине, бірінші ойға келгені ауыл арасындағы көне-көз қариялардың Сейіл атамыздың көзін көрген адамдардың естіген-білгендерін дәптер бетіне және бейнеқұрылғыларына басу болды. Жинаған деректерді қолдағы деректерімен салыстыра отырып ортақ ой түйіндеуге әкеп соқты. Және де, атамыздың ауылдағы ұрпақтарынан ой суыртпақтап, жұмысымды жүйелеуге тырыстым.

Зерттеу кезеңі
Зерттеу жұмысым 2016 жылдың тамыз айынан басталған болатын. Бас кезінде ауылда туған балалары болғанымен Сейіл атамыз жайлы деректерді жинастыру қиынға соқты. Басталған істің аяқсыз қалмауына септігін тигізген жетекшім жігерімді қайрап, <<іздеген табады>> дегенге келтіріп алға жетелеп отырды. Бұл жұмысыммен <<Сейіл балуанды толық зерттедім, нақты бет-бедерін жасадым>> деп айту әрине, күмән туғызады. Ел, аймақ үшін бар ғұмырын күреске арнаған атамыздың ерлігі ұрпағының көкейінде сайрап жатыр. Ғылыми жұмысым бұдан әрі жалғасын табады, себебі өмір жолында дерегі аз, құнды, ұрпаққа үлгі болар дүниелері әлі де болса көп.

Зерттеу нәтижесі
1. Сейіл атамыздың өмір жолынан аз да болсын деректер білдім.
2. Сейіл атамыздың дарынды балуан кісі екеніне көзім жетті.
3. Сейіл атамыздың ұрпаққа үлгі болар кісі екені дәлелденді.
4. Балуан атамыз туралы ел аузында жүрген естелік әңгімелер жинақталды.

Цель исследования
Много борцов вышло из Казахстана. Но раньше в период, когда было известно о шести активистах среди казахов, были знаменитые люди, которые в данное время сейчас уже позабыты.Одним из них является борец Сейил - выходец из села Амантогая. О его жизненном становлении и героическом путь как борца нынешнее поколение не знает. Почему? Причина в том, что сегодня таких людей, кроме их же потомков, никто не ценит. При написании этой научной работы, даже если я и не восполню этот разрыв между прошлым и нынешним, знаю, что хочу внести, хоть и маленький вклад для достижения своей цели. Итак, изучая наследие дедов, донести до сознания молодежи нынешнего поколения - главная задача моей работы.
Прогноз исследования
Я верю в то, что герой-спортсмен данного исследования останется в памяти моих ровесников и в последующем поколении. Еще хочу разместить точные сведения о местных борцах. Хочется надеяться, что моя работа найдет поддержку не только в нашей местности,но и в области,и даже в республике.
Подрастающее поколение будет поклоняться не заграничным, а своим спортсменам - своим дедам и прадедам, считать их кумиром.

Новизна исследования и степень самостоятельности
Первой моей попыткой было показать особенность чемпиона и борца легкого веса Средней Азии на ковре, чей подвиг стал впоследствии известен всем. Удивительно, что их прославленные подвиги, совершенные в те времена, еще не дошли до наших дней. При этом я вместе со своим руководителем постарались показать важность моей научной работы,собирая материал о борце Сейиле.

Метод исследования
В ходе данной исследовательской работы из-за малочисленности и несобранности данных материалов о дедушке Сейиле нас подтолкнула мысль продолжить поиски. Конечно, первая мысль была о том, чтобы собрать материал о Сейиле со слов коренных жителей, которые слышали о нем или видели его. Сравнивая собранные дерективы с архивом данных, мы прищли к одной мысли. В итоге, размышляя о поколении этого человека, я начал систематизировать свою работу.
Этапы исследования
Исследовательская работа была начата в августе 2016 года. Хотя в селе жили дети-потомки Сейила, собрать данные о нем было нелегко.Мой руководитель старался помочь мне, поддерживая словами:<<Начатое дело нельзя оставлять незаконченным. Кто ищет,тот всегда найдет>>. <<Я полностью закончил исследование о Сейиле,собрал точные факты>>- эти слова вызовут, конечно, сомнения. За свою землю, за свой регион, всю жизнь посвященную борьбе за мужество - эта мысль не покидала меня. Научная работа будет продолжена, потому что о жизненном пути его мало собрано ценных фактов для того, чтобы быть примером для его поколения.
Результаты исследования
1. Я узнал о жизни Сейила хоть и мало, но очень полезную информацию.
2. Я убедился, что дедушка Сейил - талантливый борец.
3. Доказано, что дед Сейил может быть примером для своего поколения.
4. Были собраны дерективы о жизни борца из уст народа.

Purpose of the study
Many wrestlers left Kazakhstan. But earlier in the period when it was known about six activists among the Kazakhs, there were famous people who at the moment are already forgotten. One of them is the fighter Seyil - a native of the village of Amantogaya. About his life formation and heroic path as a fighter the present generation does not know. Why? The reason is that today no one appreciates such people, except for their descendants. While writing this scientific work, even if I do not fill this gap between the past and the present, I know that I want to contribute, though a small contribution to achieve my goal. So, studying the heritage of grandfathers, to bring to the consciousness of the youth of the current generation is the main task of my work.
Research Forecast
I believe that the hero-athlete of this research will remain in the memory of my peers and in the next generation. I also want to place accurate information about local wrestlers. I would like to hope that my work will find support not only in our locality, but also in the region, and even in the republic.
The younger generation will worship not foreign, but its athletes - their grandfathers and great-grandparents, consider them an idol.
The novelty of the study and the degree of independence
My first attempt was to show the feature of the champion and wrestler of light weight of Central Asia on the carpet, whose feat was later known to everyone. It's amazing that their glorified deeds committed in those days have not yet reached our days. At the same time, together with my leader, I tried to show the importance of my scientific work, collecting material about the fighter Seyil.

Method of investigation
In the course of this research work, due to the small number and incoherence of these materials about Grandpa Seyil, we were prompted to continue the search. Of course, the first thought was to collect material about Seyil from the words of the indigenous people who heard about it or saw it. Comparing the collected records with the archive of data, we came to one thought. In the end, thinking about the generation of this man, I began to systematize my work.
Stages of research
The research work was started in August 2016. Although the children lived in the village, the descendants of Seyil, it was not easy to collect data about him. My head tried to help me, supporting with the words: "The business started can not be left unfinished. Who seeks will always find". "I have completely finished the research about Seyil, I have collected the exact facts" - these words will, of course, cause doubts. For my land, for my region, devoted to the struggle for courage all my life - this thought did not leave me. The scientific work will be continued, because little valuable facts have been collected about his life path in order to be an example for his generation.
Results of the study
1. I learned about the life of Seyil though little, but very useful information.
2. I was convinced that Grandfather Seyil was a talented fighter.
3. It is proved that Grandfather Seyil can be an example for his generation.
4. There were collected stories about the life of a fighter from the mouth of the people.

ІІ. Кіріспе
<<Қазақша күрес>> дегеніміз не? Оның шығу тарихы қалай? Осы сұрақтарға өз ойыммен жауап берсем.
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады, төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба білуге машықтандырады. Қазақша күрес күш жетілдіретін спорт. Сонымен қатар ол қорғанудың ұлттық өнері. Қазақша күресте адам өзін еркін ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып, тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады. Палуандар кілем үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді. Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға, дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.
Күрестің ұлттық түрі <<қазақ күресінің>> даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Қазақ күресінің қысқаша тарихы Жекпе-жек күрес түрлерін ұлттық һәм спорттық деп бөлуге болады. мысалы, сумо жапондықтардың ұлттық күресі-де, дзюдо сол топырақта пайда болған спорттық сайыс түрі. Сол сияқты таралу ауқымы еуразиялық кеңістікке тән әр қилы күрес түрлері көп. Атап айтқанда, <<Белбеу күрес>>. Бұл өте байырғы жекпе-жек түрлерінің бірі. Бұл өнер түрі Алтын Орда дәуірінде көшпенділер арасында кеңінен танымал болған. Өйткені, Еуразиядағы түркі тектестер (қазақ, өзбек, ноғай, башқұрт, татар, қарашай-құмық т.б.) бір шаңырақтың астында болатын. Бүгінгі таңда жоғарыдағы күресті татар, башқұрт, ноғайлар төл өнеріміз деп таныса, Кіші Азия жұрты да ескілікті мұрамыз деп есептеп жүр.
Қазақ салқар дала төсінде сағыммен жарысып, желмен ойнап ат үстінде өмір өткізген. Айтулы ас - тойларға арнайы дайындалып ел намысын қорғап ерлерін ерекше құрметтеген. Аламан бәйге, көкпар, қыз қуу сияқты ат ойындарымен қатар күрес өнерін жоғары деңгейге көтерген. Күресу үшін балуанның білек қайраты мен қатар көз ілеспес әбжіл қимылы керек. Және ең бастысы жеңіске деген алапат құлшынысы болуы шарт. Оның мысалы <<Мәскеу - 80>> олимпиадасындағы Жақсылық Үшкемпіровтың ғажайып күресі әлі күнге дейін ел есінде сақтаулы. Сонымен қазақ күресі тек балуанның ғана абыройы емес барша ауылдың, бүкіл өңірдің мерейі саналған. Ол жылдармен жаңғырып, айтыла-айтыла аңызға айналып, ел жадында қала берген. Мысалы, өзіміз бала кезден естіп өскен, кейбірін көзіміз көрген күрескерлер Танатқан, Ералхан, Тоқтар, Сейіл секілді аты шулы балуандар өмірден өтсе де әлі күнге дейін әңгіме желісіне айналып басқосуларда айтылып отырады. Мұның бір жақсы жері кейінгі ұрпаққа <<менде сондай болсам-ау>> деген асқақ арман талабын қалыптастырады.
Өзім көрген, өзімнің туған нағашы атам Сейіл Құлымбетов орта бойлы, шағын келген, шалт қимылды адам еді. Қарапайым болатын. Атағы жер жарып тұрса да <<Мен сондаймын>> деген пейілін көрген емеспін. Елдің айтуынша атам Орта Азия жеңімпазы болған. Танатқан балуанның оң тізесінде отырушы еді дейтұғын. Жеңіл салмақта күрескен. Ең ғажабы ол кісі қанша дүркін күресіп жүріп, қарсыласын әрі кетсе 47 секундтан асырмаған дейді. Не деген ептілік, не деген жылдамдық десейші. Сейіл балуанның атымен бүкіл аудан, облыс болып мақтансақ артық емес деп ойлаймын. Оның есімі келер ұрпақтың жадында жаңғырып тұруы лайықты!
Атамыз Сейіл балуан 1932 жылы, 20-сәуір күні, Байғабыл ауылында қарапайым, көпбалалы арғын ақташы руы отбасында дүниеге келген. Атамыз алты айлығында әкеден, он үш жасында шешеден жастай жетім қалған . Жетімдіктін зардабын тартқан балуан атамыз Қостемір деген нағашысының қолында өседі. Жастайынан колхоздың қара жұмысына арласып еңбек еткен. 1949 жылы нағашы атасы ертіп апарып, Қостанай қаласының ауыл шаруашылық техникумына оқуға түсуіне көмектескен. Содан сол техникумын 1952 жылдың мамыр айында мал дәрігері мамандығы бойынша бітіріп шығады. Сол уақыттардан бастап күрес өнеріне шыңдап ден қойып, кәсіби күрес жолын бастаған. Менің осы ғылыми жұмысым Сейіл атамның боз кілемдегі өміріне арналады.

ІІІ. Зерттеу бөлімі
ІІІ. 1. Алыптар мекені - Аманкелді
Қазақша күрес әлемдегі ең тарихы терең спорт түрлерінің бірі ғой. Қазақтың ешбір ұлы тойы мен мерейлі мерекесі онсыз өтпеген. Сонау ықылым замандардан бері қазақ білекті азаматтарына қара күштің киесі дарыған жан деп қана қарамай, ұлт қуаттылығын, ел құдыретін танытар өнер иесі деп қадір тұтқан. Алайда осы өнеріміз күні кешеге дейін Қазақстан аумағынан аса алмады.
Қасиетті Батпаққара топырағы талай тарландарды өз топырағынан түлеп ұшырған. Оған өткен мен бүгінгі тарих куә. Киелі Аманкелді өңірі өнер, спорт салалары бойынша үнемі атын шығарып отырған. Осы үрдіс қазіргі таңда да өз жалғасын тауып келеді. Неге десеңіз? Аманкелдінің атын облыс, республика тіпті әлем елдеріне таңытқан және танытып жүрген боз кілем шеберлері жетерлік. Сөзіме өткен ғасырда боз кілемде атой салып ұрандаған Танатқан, Тайшыман, Сүлман және жақында ғана дүйім Қазақ елін өз жеңісімен қуантқан Ислам Бозбаевтың ерліктері дәлел бола алады.
Қазақта <<ұлым деп еркелеткен елі болмаса, елім деп еңіреген ұл қайдан болар>> деген аталы сөз өте орынды айтылған. Атақтары өткен ғасырдың сонау 50-80 жылдары Қазақ жеріне жайылған, боз кілемдерде тек жеңіс тұғырынан көрінген балуан азаматтарды бүгінгі туған ұрпағы дәріптеуі, өмірден өткен және бүгінде көздері бар балуан аталарымыздың абыройын асқақтатуы бүгінгі ұрпаққа, әсіресе қазақша күрестің мән-маңызын әлемдік деңгейге жеткізуге жасалынып жатқан Қазақ елі бойынша шаралардың жақсы жолға қойылғанын көрсетіп отыр. Аудандық деңгейде, <<Қазақ күресі>> додасын ұйымдастырып, ауылдарда осы спорт түріне жас жеткіншектерді ынтық қылып, спортқа ден қойылуы қазіргі аталар жолымен келе жатқан балуан замандастарымның мақтан қылып айтар игі ісі болды.
Біздің Аманкелді жеріндегі қазақ күресінің тарихы тереңде жатыр. ХХ ғасырдың басында осы елден шыққан атақты палуандар Таңатқан Дүйсекеев, Тайшыман Исабеков, олардан кейінгі шыққан Сүлман Өсіпұлы, Ералхан Сейпекұлы, Дүзелбай Айсаұлы, Шынтақ Мұстафаұлы және Сейіл Құлымбетовтердің ерлікті істері күресті өздеріне серік қылған жас балуандардың балалық қиял қуған армандарында шоқ болып жанып, жүректеріне жалын туғызғаны хақ.
Аманкелді - алыптар мекені. Сөзіме дәлел болу үшін киелі Батпаққара топырағында туып-өскен Марқұм Таңатқан балуан атамыз жайлы мына бір деректі келтіре кетсем. Танатқан атамыз 1950 жылы Алматыда өткен Орта Азия біріншілігінде 28 палуанды ұтып түйе балуан атағын жеңіп алғанда 51 жастағы ел ағасы еді. Не деген қайрат пен жігер! Осы күрес бәсекесінде финалға Танатқан атамыз бен қарағандылық Әлімшайқы Сәлімбаев шықты. Финал болар алдында қарағандылық балуан Танатқан атамыздың күресіне таңғалғалып былай деген екен: <<- Күрес деп осыны айтар болар. Мына ағам атам қазақтың баяғы айта беретін нағыз түйе балуаны екен. Елуіндегі қайраты <<ие мен сол түйе балуанның өзім>> деп тұр ғой. Аруақ аттауға болмас, мен жолымды ағама беремін>> - деп ағынан жарылыпты. Және осы күрес бәсекесінде <<Жол ағаныкі>> деп жол беріп, Танатқан атамыздан бата алыпты.
Бір дәуірде туып, бір дәуірде өмір сүріп, бір кілемде күресіп жүрсе де Аманкелділік балуан аталарымыздың бір - біріне деген ілтипат, лебіздері бір төбе. Олар жайлы халық арасында аңыз ғып айтылатын бір-біріне айтқан теңеулері жетерлік.Соның бір парасы ретінде Танатқан атамыздың Сүлман атамыз жайлы: <<- Сүлманмен ұстасқанда орнынан қозғау қиын, құйып қойған тұтас шойын сияқты. Белбеудегі қолын құдды темір деп білесің>> - деп ағынан жарылушы еді. Ал, өз кезегінде Сүлман атамыз Танатқан балуан жайлы: <<- Біздің Тәкеңе талас бар ма, ұстаған қолы бүркіттің шеңгелі сияқты кіріп кетеді. Тәкеңнің шеңгеліне іліге көрмендер!>>- деп Танатқан атамыздың қайратына баға беріп отырушы еді. Не деген сыйластық, не деген бірін-бірі бағалау!
Балуан аталарымыз бір-біріне үнемі ақыл-кеңес беріп отырған. Бұл сыйластық! Танатқан Сүлман аталарымыздың соңынан ерген Тоқтар, Сейіл балуандар айтылған ақыл-кеңесті үнемі назарда ұстаған. Соның дәлелі ретінде атам Сейіл Тоқтар балуанның қасиеті жайлы айтқан естелігі әлі жадымда. Сейіл атам: <<- Тоқтар былай деп айтушы еді: <<Белбеуді қатты буыныңдар, өзінен салмағы ауырлар бос буынған белбеуді жоғары ысырып, бұрап өкпенді сығып жібереді. Күші жеткен белінді бұрап үзіп жібермесін десен, белбеуді қатты буыну керек>> - деп отырушы еді жарықтық>>- дейтін. Міне, осындай ақыл-кеңестер бір-бірлеріне жігер беріп, боз кілемде жеңілмей атой салуына себепкер болған шығар.
<<Балуандар мекені-Аманкелді>> атанған біздің ел палуандары қандай да болсын жарыстарда жүлдесіз оралмаған, сол дәстүрді бүгіндері де ұрпақтары намысқа толы жігер, қайрат, күштерімен дәлелдеуде. Қазіргі таңда облыс, республика деңгейіндегі жарыстарда жеңіс туын биікке көтеріп жүрген жас өреңдер қаншама, солардың бәрі Аманкелдінің тумасы, неге осындай ұлдармен мақтанбасқа!
Мақтанатын да жөніміз бар. Себебі, соңғы уақыттарда Аманкелді ауданы көлемінде күрес өнерінің сипаты ерекше мәнге ие болып отыр. Аудан орталығындағы спорт мектебі, және Байғабыл, Құмкешу, Есір, Жаңаауыл, Қарасу, Амантоғай ауылдарындағы күрес мектептері тұрақты жұмыс жасап отыр. Осы мектептер аз уақыт ғана жұмыс жасаса да көптеген жетістіктерге жетіп, елдің абыройын асқақтатуда. Сөзімнің дәлелі ретінде өзім туып-өскен Амантоғайдағы күрес үйірмесі аудандық, облыстық және республикалық деңгейдегі жарыстардан атой салып келуде. Мысалы, Балмашев Сәкен 2015 Арқалық қаласында өткен республикалық турнирде ІІІ орын алып <<Спорт шеберлігіне үміткер>> атағына ие болды. 2016 жылы Қостанай қаласында өткен <<Жас барыс>> турнирінде Сәлімхан Дархан 50 кг салмақта жүлдегер атанды. 2017 жылдың 10-12 сауір аралығында Қызылорда облысының Шиелі ауданында өткен Қазақстан Республикасының чемпионатына үш балуан 46 кг Балғабай Сағидолла, 50 кг Сәлімхан Дархан, 73 кг Әшімхан Абылайхан қатысып, жүлделі оралды.
Қазақтың алып ұлдары әлемнің жеңіс тұғырының биік шыңына шыға берсін деген тілекпен ғылыми жұмысымның келесі бөліміне ауыспақпын. Осылай барымызды бағалап, қымбатымызды қастерлей білсек қазақтан көкке атылған көк бөрідей жүректерінде қаны ойнап, намысын жауына таптатпайтын нағыз бөрі де, барыс та туары хақ.

ІІІ. 2. Боз кілемдегі Сейіл балуан
Сейіл атамыз күрес өнеріне қалай келді? Осы сұраққа жауап іздесем, әлқиссасы былай екен. Қырық тоғызыншы жылы жетінші сыныпты бітіретін ауыл балалары мектеп бітіру емтиханын аудан орталығы Аманкелдіге тапсыруға келеді. Ауылдан келген балалар мектеп жанындағы пансионатта жатады. Кілең қарадомалақ ауыл балаларын қызықтаған мұғалімдер күнде кешке балаларды ермек қып күрестіреді. Ол кезде мен үлкен, ол кішкентай, салмағы келеді, келмейді деген түсінік жоқ. Кім күрескісі келеді, сол күреседі. Бір осындай күні шағын денелі Сейіл атамыз өзімен күрескен балалардың бәрін жығып, бойында бір ұшқын бар екенің байқатады. Осы ұшқынды алғаш байқаған атақты Сүлман балуан екен. Балуан Сүлман жеткіншек Сейілге сол кезде берген бағасы: <<Бұл бала бар сабақты күрестен оқыған ғой>> болды. Міне, балуан кісінің осы бір сөзі болашақ қазақ күресінің шеберіне ерекше шабыт беріп, күрес өнеріне келуіне себепкер болды деп айтсақ қателесе қоймаспыз.
Сейіл атамыз күреспен шыңдап 1949 жылдан бастап айналыса бастады. Себебі, Қостанай ауылшаруашылық техникумына оқуға түскенде, оқу орнында түрлі спорт үйірмелері жұмыс істейді екен. Атамыз ойланбастан күресті таңдайды. Осы кезден бастап қазақ күресіне бойында бұла күш пен таудай қайрат бар бір қарлығаш қосылды. Ол әрине Сейіл атамыз!
Тыңбай еңбектенудің арқасында 1950 жылы облыстық спартакиада да чемпиондық атақты жеңіп алады. Бұл атамыздың үлкен спорттағы алғашқы жеңісі еді. Осы жеңісті жолды әрдайым абыроймен қорғап, таудай талабының арқасында осы 1950 жылы облыстық балуандар құрамасының мүшесі болды. Облыстық жарыстарда өзіне тең келер қарсылас таппай, үнемі жеңіс тұғырынан көрініп, 1951 жылы сол кездегі еліміздің астанасы Алматыға республикалық чемпионатқа барады. Қостанай облысының атынан үш балуан: Танатқан Дүйсекеев, Сүлман Өсіпов және Сейіл Құлымбетов барады. Осы чемпионат алдында жасы үлкен Танатқан атамыз Сүлман мен Сейіл балуандарға: <<Жігіттер, ішкі серттерің бекем болсын. Үшеумізде батыр Аманкелді ауданынанбыз. Батыр ағамыздың атын аспандатуымыз негізгі мақсат болуы керек. Арттағы ел бізден осыны күтіп отыр. Демек, ел үмітін ақтау-ердің темір қазығы. Белдескенде естеріңде болсын. Мен сендерге сенемін>> деп жас балуандарға шабыт берді. Спортшыға тән салмақты мінезбен екеуіде: <<Сеніміңізді ақтаймыз>> деді. Сонымен, үш күнге созылған байрақты аламан қорытындысы бойынша Танатқан - ауыр салмақта, Сүлман - орта салмақта, Сейіл - жеңіл салмақта ел чемпионы атанды. Осылайша Қостанайлықтар абыройға бөленді.
Сейіл атамыз 1952 жылы тағы да Алматыға жарысқа барады. Осы сапар жайында атамыздың өз сөзіне кезек берсек: <<Бұл жолы Қостанайлықтар сапында Аманкелді ауданынан Танатқан, Сүлман, Тайшыман Исабеков, Тоқсанбайдың Кәрімі және мен бардық. Бұл жолғы жарыстың ерекшелігі тек қана қазақстандықтар ғана емес, бүкіл Орта Азиялық балуандар шақырылған екен. Қырғыз, өзбек, түркімен, тәжік балуандары өз елінің туын көтеріп келіпті. Жарыс додасының салмағын осының өзі байқатқандай. Демек, әрбір салмақ балуандарының қажыр-қайраты биік тұғырға деген сөз бұл. Дегендей жарыс айналымы күштілерді айқындап жатты. Жарыс жалауын қолдан түсірмеген жерлестерімізден өз салмақтарымыз бойынша Танатқан, Сүлман және мен үшеуміз Қазақстан және Орта Азия чемпионы болдық. Жарыс қорытындысында Қостанай командасы 1-ші орын алды. Асқақ абыройға бөленді. Чемпиондардың иығынан алаулы алқа тағылған сәттер кім-кімді де марқайтып жібергендей еді. Айналайын аруағынан марғасқа ағаларым Танатқан мен Сүлманның сол жылғы күрестегі қайрат-қажыры кімді болса да тан-тамаша қалдырғандай еді. Жарыс барысындағы белдесулері цирк балуандарының күресіне бергісіз еді. Қандай белдесуде де екеуі үйреншікті етсіңді тәсілдері көтеріп әкетіп, үйіріп соғудан бір жаңылмады. Белбеуге қолдары тиісімен қарсы балуандарды ап деп жерден жұлып әкетіп, аяқтарын аспаннан келтіріп, төске басқандарын көрген стадион толы халықтың қошемеді ғажеп еді-ау. Сол сәттерді есіме алғанда қуаныш сығындысының жасы әлі күнге көзімнен құрғамай мөлт-мөлт етіп жерге тамады. Мүмкін, ол көздері жоқ болса да көңілден кетпеген ағаларымның аруақтары алдындағы інілік парызымның алыптарды аңсаған сағынышымның нышаны болар қалауы жоқ имандай шынымды айтқызып отырған.Иә, ол енді қайтып оралмайтын бақытты күндер еді-ау!>>-деп атамыз бір тебіреңіп еді. Оралмас күндерді сағынған болар...!
Сейіл атамыз 1957 жыл Алматыда республикалық фестиваль аясында өткен күреске қатысады. Осы жолы спорттағы ағаларысыз, жалғыз аттанады. Ол кезде Танатқан мен Сүлман аталар күрестен қол үзген уақыт еді. Жалғыз бара жатса да ағалары өздерінің ақыл-кеңесін айтып, Сейіл атамызды жігерлендіріп жібереді. Сол кезде балуан ағалары: <<Бала!, адам ет жүрек пенде ғой. Жығылатын адам ұстаса кеткенде дірілдеп қоя береді. Ұстасқанда сыр білдіруші болма, жігерің құрыштай берік болсын!>> - деген еді. Сейіл атамызға осы жарыста қиынға түскен белдесу орыстың спорт шебері атағы бар жігітімен күрес еді. Себебі, осы күрестің алдында атағынан қаймықтыма белгісіз Сейіл атамыз қатты қобалжыпты. Сонда, ардақты ағалары: <<Қорықпай күрес, жықсаң мақтанба, жығылсаң арланба, қарсыласында адам баласы. Өзіндей топқа түскенде жығылам деп шықпайды. Кімнің сенімі берік болса, сол жеңіске жетеді>>-деп жігер беріп, қанаттандырып еді. Сол ақыл-кеңестің пайдасы тиіп, күшіне ақылын жеңдіріп, орыстың балуаның 9 секундта жауырының жер иіскетіп осы фестивальдан чемпион болып оралады.
1959 жылы Сейіл атамыз облыстық чемпионатқа қатысады. Осы жарыста балуан атамыз өз салмағындағы он жеті балуанның сегізін жеңіп финалға шығады. Бірақ, финалға шығып тұрса да жарысты аяқтай алмай қала жаздады. Себебі, балуан атамыз елден келген жолдастарымен қыдырып жүргенде финалдық айқастың уақытынан кешігіп қалады. Сейіл атамыз стадионға алып ұшып жетсе, қарсыласы кілемге шығып үлгіріпті. Енді үш минут кешіксе жеңіс қарсыласқа кетеді екен. Мән-жайды түсіндіре жүріп жарысты жалғастырады. Финалдың бас төрешісі Орта Азия чемпионы Бекман балуан күресті бастап кеп жібереді. Көңілі алып-ұшып тұрған Сейіл атамыз бұл жолы да сауатты күрес өнерін көрсете білді. Жан алысып жан беріскен айқаста балуан атамыз жеңіске жетіп, облыстық чемпионаттың чемпионы атанып, мінбердің биік сатысына көтеріледі.
Сейіл атамыз кәсіпқой күресті 1960 жылы аяқтады. Дәл осы жылы Қазақстанның 40 жылдығы республика бойынша тойланып жатқан еді. Осындай аламан жарыстардың бірі біздің батыр атындағы аудандада болған еді. Осы жарысқа қатысқан Сейіл атамыз спорттық ғұмырында биік мінбеден түспегенін тағы бір дәлелдеп еді. Осы жарыста балуан атамыз аламан бәйгеде күресіп, финалда орыстың 90 кило болатын солдатын жеңіп <<Түйе балуан>> атанған. Сол кезде атамыздың салмағы 60-65 кило еді. Осы күрестен кейін Сейіл балуан күресті түбегейлі қойып, күрес өнерінің тұрақты көрерменіне айналды.
Сейіл атамыз күрес әлемінде жүріп қаншама дос-жаран тапты. Батыр атындағы ауданнан шыққан балуан аталарымыз көп екенін баршасы біледі. Міне, солардың бәрімен дос бола жүріп, сол кісілердің сенімді серіктеріне айналды. Сейіл атамыз осы кісілерді еске алғанда қатты тебіренетін еді. Әсіресе Танатқан, Сүлман балуандар жайлы айтқанда таңды таңға асырып әңгіме айтуға бар. Және де Тайшыман атамыз жайлы үнемі ұрпаққа өнегелі әңгіме айтар еді. Соның бір парасы ретінде өз сөзіне кезек берсем: <<Аудан спортына Тәкеңдей еңбек сіңірген адам кемде-кем шығар. Ширек ғасыр бойы 1945-70 жж ауданда волейбол, күрес спорт түрлерінен тамаша командалар қалыптастырған бірегей бапкер осы кісі болатын. Облыстық, республикалық жарыстарға апарды. Және балуандардың жеңісіне ақжарылған көңілмен қуанатын шын жүрегімен құттықтап құшағына орайтын да Тәкен болатын. Өзіде дене бітімі құйған құрыштай әрқашан адалдық, инабат, имандылық сияқты ізгі қасиеттерден айнымаған адам еді. Жарықтық құдайға шүкір ұрпақтары атың ұмытқан жоқ. Аудан орталығындағы стадионға атын берді. Бұл да көп жылдық еңбектің өтеуі шығар>>-деп ағынан жарылып отырушы еді.
Міне, Сейіл атамыздың аса жеңіл салмақта жүріп жеткен жетістіктерінің бір парасы осы. Атамыз жайлы баспасөз беттерінде өте аз жазылған. Бәлкім, сол уақыттардағы баспасөзде көп жазылғанда шығар. Кейінгі кездегі баспасөзді қарай жүріп осынша деректерді тапқаныма қуандым. Қазіргі таңда атамыздың көзін көрген адамдар өте аз. Ұрпағы да қатты мән бермегендіктен бе жеткен жетістіктерінің куәсіндей болар марапат, медальдары сақталмаған. Қарапайым фотосуреттердің өзі жоқтың қасы. Бұл әрине көңілге қаяу түсіреді. <<Алтынның қолда барда қадірі жоқ>> демекші неге ертерек қамданып, бағасын бермедік деген ой менің бала санама маза бермейді.

ІҮ. Қорытынды
Осы бір зерттеу жұмысымды жүргізуде көп нәрсеге қанық болып, балуан атамның рухы қолдағандай күш қайратпен ізденіп, жазғандай болдым.
Дегенмен, тоқсан ауыз сөздің, тобықтай түйіні болары анық. Зерттеуім заяға кетпеді деген үміттемін. Өйткені, балуан - қашанда балуан, алдағы уақыттарда Аманкелді аудандық күрес тарихы жазылып жатса, Сейіл атамыз сол тарихтан орынды ойып тұрып аларына көзім толығымен жетеді.
Қорыта келе айтарым:
Алғашқы ұсынысым болсын. Балуан аталарымызды келешек ұрпаққа дәріптегіміз келсе, атамыз мекен еткен жердегі спорт үйірмесіне есімін беруді ұсынамын. Жас ұрпақтан жеңісті жол күтсек, атамыздың еңбегін дәріптеуіміз керек. Сейіл атамызға осылай жасамасақ, балуан атамыздың аруағынан ұят.
Жалғасы болсын. Сейіл атамыз жайлы құжаттар дайындалып, көзінің тірісінде өзі тұтынған заттарды жинастырып, аманатқа қиянат жасамай аудандық мұражайға тапсырылса нұр үстіне нұр болар еді.
Жалғасы толсын. Зерттеу барысында белгілі болғандай атамыздың күрес өнеріндегі жеңісті жолы ұрпаққа насихатталып, Сейіл балуан атындағы күрес жарыстары, ауылдық, аудандық деңгейде өткізіліп тұрса.
Енді қорытындысы болсын. <<Ұрпағы ұлықтаған ұлы тұлға>> - демекші, Сейіл балуанға Амантоғайдан бір көше аты бұйырса деген оймен қорытқым келіп отыр. Ерім дейтін ел болмаса, елім дейтін ер қайдан болады, ағайын?!

V. Аннотация
Зерттеу жұмысымның объектісіне айналған Сейіл атамның боз кілемдегі өнерін зерттеп, балуан жайлы деректер нақтыланып, туған ауданымның балуан аталарым жайлы деректер халыққа кең көлемде насихатталды. Бұл жұмысты жазудағы негізгі мақсатыма толық жетпесем де, біршама дерек көздерімен танысып, спорт әлемінің <<ауласына>> кіргендей болдым. Менің осы шағын ғылыми еңбегім ел ағаларын тануда өзіме және өзгелерге ой салып, алғы күндерде зерттеу жұмысымды кеңейтуге жол ашты.

Аннотация
Борец Сейил стал объектом моего исследования на сером ковре искусства,подтвердились данные факты о нем, о дедах - борцах родного села стали известны в широком смысле. Хоть я и не дошел до конца цели своей работы, но зато я ознакомился с источниками данных материалов, как будто вошел в <<мир спорта>>. Мой маленький научный труд в познании народа, в себе и других разовьет мысль о ходе дальнейшего исследования на расширение этой работы.

Annotation
Seil fighter became the object of my research on the gray carpet of art, confirmed the facts about him, about grandfathers - fighters of his native village became known in a broad sense. Although I did not reach the end of my goal, but I got acquainted with the sources of these materials, as if I entered the "world of sports". My little scientific work in the knowledge of the people, in myself and others will evolve the idea of the progress of further research on the extension of this work.

ҮІ. Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Қостанай таңы 2015 жыл <<Аманкелді - алыптар мекені>>
2. <<Амангелді арайы>> №2 (7999) 7-қаңтар 2005 жыл, <<Сейіл балуан>>
3. Интернет ресурстары

VІІ. Ғылыми жетекшінің пікірі

Темешев Мұстафа Жангелдіұлының
<<Ұрпағы ұлықтаған ұлы тұлға>> тақырыбындағы
ғылыми зерттеу жұмысына пікір:
Жалдама жалпы білім беретін орта мектебінің зерделі де зейінді, мектептің қоғамдық жұмысына және ғылыми зерттеу жұмысына ынталы Темешев Мұстафа жергілікті жердің атағы шыққан балуан атасы Сейіл ақсақал жайлы зерттеу жұмыстарын үзбей жүргізіп келеді. Алғаш рет бұл тақырыпқа 10-сынып оқып жүргенінде аңсары ауған еді, содан бергі уақыттарда ара-тұра уақыт бөліп ақыл-кеңес бергенімде, бұл тақырып жайында <<жанып>> түсетін еді. Ақыры таудай талабын көріп, құптауыма тура келді.
Зерттеуші өзінің зерттеу объектілерін молынан қамтып, тақырыпты ашуда нақты дәлелдеме-үзінділерді ретті пайдалана білген. Оқушы өз ойын балаң тілмен қорытып, көркем тұжырымдаған. Зерттеу еңбек ғылыми жағынан сауатты жазылып, туған жер халқын зерттеуде сәтті қадам жасай алған.

Пікір беруші: ғылыми жетекші, Жалдама жалпы білім беретін орта мектебінің дене шынықтыру пәні мұғалімі - Асқар Рамазан Жумашұлы

ҮІІ. Ғылыми консультант пікірі
Темешев Мұстафа Жангелдіұлының <<Ұрпағы ұлықтаған ұлы тұлға>> тақырыбындағы ғылыми зерттеу жұмысына пікір:
Аманкелді ауданының күрес тарихында Сейіл балуанның тұлғасы күрделі де ірі тұлға екені рас. Міне, осы тұлға туралы танымдық еңбекке бой ұрған оқушы Темешев Мұстафаның бұл қадамын мен батылдыққа балаймын. Негізінде Сейіл Құлымбетов ұрпақтарының назар аудармағанынан уақытылы ізденілмеген ерек жан. Сейіл балуанды ұрпақтары еске алып қана ұрпақтық парызын өтеп, жұмыстар атқарғанымен Сейіл балуан жайлы көп жазылып, көп насихатталса құба-құп сауапты іс болар еді. Бұл кісінің барлық болмыс-бітіміне, өмір жолына көз жеткізу үшін әрине әлде де уақыт керек. Әсіресе архив беттерін ақтарса нақты деректер табылуы мүмкін. Ал, осының бәріне кейінгі ұрпақ тарапынан талпыныс табылуы қуанарлық жайт. Темешев Мұстафаның осы еңбегін оқып шығып өзім көзін көрген, естіген яғни таныс деректердің жазбада көрініс тапқанын байқадым. Оқиғалар жүйесі нақты жазылған, ізденгені айқындалып тұр. Сейіл балуан әдемі өмір сүрген адам. Осының бәрін ой-елегінен өткізіп, ғылыми еңбекке арқау ету оқушыға үлкен жүк деп білемін.
Қорыта келгенде бұл ғылыми еңбек таза балаң талпыныстан туған татымды дүние екендігі анық. Сейіл балуан тұлғасын түгендеу бірде-екілі еңбектермен жеткеріледі деуге болмас. Мұның жалғасы әлі де болса алға уақыт еншісінде деп білемін.
Осы бағытынан, ниетінен қайтпаса нұр үстіне нұр болар еді. Еңбектің соңғы тармақтарындағы өтініштері ел ойында жүрген тіліктер екен. Соған қуандым. Тек ниет болса болды. Бұл еңбек ғылыми ортада талқылауға толық жарамды деп білемін.
Пікір білдіруші: зейнеткер, ардагер-балуан, Аманкелді ауылдық округінің ардагерлер кеңесінің төрағасы: _____________ Жанділдин Сағидолла