Аруана сыңар өркешті түйе

Авторы: Құрмансейтова Ақгүл
Тақырыбы: «Түйе жүнінің адам ағзасына әсері »
Бағыты: Адам денсаулығы және қоршаған орта
Секция: Биология
Жетекшісі: Сматуллаева Бекзат Зыяуқызы

Ағылшын тілі пән мұғалімі
Мақсаты: Шуда жүнінің адам ағзасына пайдалылығын, тигізер әсерін
насихаттау
Міндеті:
Түйе жүндері өнімдерін,пайдасын,қажеттілігін зерттеу
Аннотация
Бұл ғылыми жобада оқушының тақырыбы «Түйе жүнінің адам ағзасына
әсері». Қазақ халқының ежелден өмірлік тәжірбиесінен алынған .жүннен
жасалған бұйымдар өмірде сыналып тұрмыс-тіршілігінде пайдаланған.Адам
ағзасына әсер етіп,адам денсаулығына пайдасын оқушы ой елегінен өткізген.
Осы ғылыми жоба арқылы оқушы ізденісін байқатады.
Қазақтың халықтық қолданысы арқылы түйе жүнінің
қасметті ісін жоғалпай әрі тоздырмай, әлі де болса халық
игілігіне, адамдарға қызмет етіп келе жатқан тұрмыстық
мәдениеттің түйіні секілді

Аннотация
Тема данной научной работы учащегося «Польза верблюжьей шерсти
для человеческого организм Эта тематика взята из древнего жизненного опыта
казахского народа Извелия сделанные из верблюжьей шерсти использавались в
повседневной жизни казахов Они оказывают большую пользу для здоровья
человека Ив данной работе учащийся показал свои исследования
В сфере использования в быту казахским народам верблюжьей шерсти она до
сих пор не утратила свой качества И в настоящее время верблюжья шерсть
пользуется большим успехом в культурном быте казахов

The annotation

The theme of the pupil s scientific project is “The effect of
the camel s wood into the human organism”
It was experienced from the early life of the Kazakh nation.
The objects made from the wool wear tested in life and used in the
daily life of the people.
The pupil investigated the use of wood into the organism and how it
effected. in this scientific project she looked through everywhere and
have read many works of the writers. So she found that the quality of the
wool is high, it mustn ’ t be forgotten.
In future the camel s wood will be the course of the life s culture which
serves to
the people and Kazakh nation

Мазмұны:
Аннотация ..........................................3
Кіріспе ..............................................6
Негізгі бөлім .....................................7
Қорытынды ......................................1
Менің ұсыныстарым ......................1
Пайдаланған әдебиеттер ................1
Тіркемелер ....................1

Менің зерттеу жұмысыма байланысты
ұсыныстарым
1. Жүннің тұрмысқа қажеттілігін дәлелдеу
2. Шуданың пайдасы туралы зертхана ашу
3. Жүн өнімдерін өндіреті

Кіріспе
Түйе сірітабандылар отрядының бір туындысы:күйіс қайтаратын,жұп
тұяқты,шөл және шөлейтті жерлерге бейімделген үй жануары.Түйенің екі
түрі бар: дромедар және бактриан
Дара өркешті түйе ыстық аймақтарда,Солтүстік Африка,Кіші
Азия,Үндістан,Түркістан,Өзбекстан,Әзербайжан,республикаларында кең
таралған.Қос өркешті түйе қысы қатал,ауа-райы,шұғыл континентті
өңірлерге бейімделген.Моңғалияда ,Батыс Қытайда ,Қалмақ Республикасында
Ресейдің Волгоград,Саратое обылыстарында көптеп кездеседі.Қазақстанда
қазақ бактрианы тұқымы өсіріледі.Түйе ежелден шөлді – тұзды аймақтарда
апта бойында сусыз тіршілік ете алатын бірден – бір түлік.Түйенің
тағы бір биологиялық ерекшелігі –қыста қолда бағуды, сапалы
азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді. Бірақ түйелер жүні
қырқылған алғашқы аптада өкпек жел мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз
, осы мезгілде олардың жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз
ету керек. Қос өркешті қазақ түйелері дене бітімдерінің
ерекшеліктері,ірілігі, өнімділігі бойынша 3 тұқымдық типке
бөлінеді:Орал –бөкей ,Қызылорда және Оңтүстік түрлері.Нарлар тек жұмыс
күші мен өнім алу үшін пайдаланып,жұптастыруға жіберілмейді.Түйенің
сүті Еті ,жүні пайдаланады.Сүтінен емдік қасиеті бар шұбат,май,сыр
дайындалса,еті тағамға қолданылады.Ал жүнінің 85 таза,өте бағалы
түбіт.Түйенің өсу жолымен бота ,тайлақ ,буыршын,буырлыш,науша
,бұзбаша,інген,атан,бура деп аталады.Түйенің қасиетіне қарай
біртуған,бекпатша,мая,желмая,құлпатша,нар,аруана,жампоз,қоспақ,мырзақоспақ,ү
лек деп бөледі. Айыр түйе , қос өркеш тұқымының бірі. Ол қазақ ,қалмақ,ол
моңғол түйелері деп бөлінеді. Бұлардың ішінде қазақ түйесі көп
тараған,ол моңғол түйесінен ірілеу,қалмақ түйесінің әсері тиген. Сондықтан
оны қазақ түйесімен будандастыруға пайдаланады,мұндай әр буданнан 12 кг
ға дейін жүн қырқылады.

Негізгі бөлім

Аруана сыңар өркешті түйе. Африка мен Азияда ,Қазақстанда
өсіріледі.Айыр түйеден ыстыққа төзімді ,сүті де мол (екі-үш есе) ,бірақ
жүні аз болатынын атап өту керек. Бірақ қазақ түйесімен
будандастырылып,өсіріліп жүр.Батыс обылысымында сауын үшін ұстайды.Бұл
жерде айыр інгенге үлек шөгереді.Аруана Қазақстанда Атырау обылысында
ғана өсіріледі.Атан –піштірілген түйе. Тез семіреді,әрі жұмысқа төзімді
келеді.Бірнеше атауы бар:құр атан –ұзақ уақыт бос жүріп,әбден семірген
,6-9 жасар түйе;азған атан-ыстық –суықты болып жүдей бастағаны;Ығыр атан-
жұмысқа көп жегілгені ; жардай атан-қомданып,әбден семіргені.
Желмая – Жалғыз өркешті түйенің (нардың) жүйріктігіне байланысты
аңызға айналған түрі . Қазақ аңызында өмір бойы «Жерұйықты» іздеп өткен
халық мұңшысы Асан қайғының көлігі . Дана қарт жетпіс жыл желмаяға
мініп жаһан кезген деседі. Шөл менаштыққа қырық күн шыдаған. Ыстық-суыққа
төзіп, ұзақ жүрісте қажымайтын мықты болғаны үшін, халық желмаяны «қара
жердің қайығы» деп атап кеткен. Желмая әрі жүйрік шығармаларда да әсірелеп
суреттеледі.
Шуда-түйенің өркешіне, желкесіне, тізенің үстіне және мойынның астына
шыққан ұзын қылшық жүн. Түйені қазақ халқы тұрмысқа жиі пайдаланғандықтан
оның жүні ұйысып, киіздей берік болып қалады. Мұны «жабағы» оның астынан
шығатын үлпілдек жүнді «боздақ» деп атайды. Шуданың ұзындығы 10-
30см аралығында болады. Ол қайшымен қиылып алынады. Ибн Сина түйе шудасын
буын ауырғанда, суық тиген жерлерге басуды ұсынған. Қазақ халқы шуданың
пайдасын ілкі замандардан бері білген.
Халық медицинасында ол денені жылыту арқылы неврит,
невраигиа, остеохандроз, артрит, ревматизм ауруларының алдын алған. Шудадан
жылудың екі тиімділігі бар: бірінші-құрғақ жылу, ол адамды шамадан тыс
терлетпейді; екіншісі-тікенекті.
Шуда арқылы адам денесіне массаж жасап, қан айналымын
жақсартады, ісікті басады әрі денедегі суықты шығарады.
Шуда аллергия қоздырмайды және электр қуатын
тартпайды. Ыстықта суық, суықта ыстық жібермейді. Сол себепті де түйе
шудасынан ұшқыштарға, теңіз әскерлеріне арнайы киім тігіледі.
Дәстүрлі халықтық медицинада түйе шудасын және түбітін күйдіріп,
күлін ұнтақтап қан аққан жерге сепсе, қан сап тиылады. Қол-аяқ немесе
өзге жерлерінің сынып иә шығып кеткен жағдайда, сол жерге түйенің шудасын
ерітілген тұзға немесе сірке суына шылап таңасыз.
Түйе шудасы денедегі сарысуды таратып, қан айналымына өзіндік үлес
қосады. Түйенің шудасы адам денесіндегі өлген жасушаларды қайта тірілтуге
септігін тигізеді.
Түйе жүні өте пайдалы-мата, тоқыма, алаша тоқиды, көрпе, киім-кешек және
т.б тұрмыстық заттар алынады.
Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстарында шұлық тоқылады. Оңтүстік
Қазақстан облыстарында түйе жүнінен шұлық тоқып кимейді, себебі олар түйе
жүнін аяққа басуға болмайды, өйткені ол ұлық деп есептейді. Түйе малының
ауруы екі аяқтан болады ол ұйыма шөгіп қалса тұрмайды.
Түйеден оба, шума аурулары тарайды сондықтан оны жаз айларында
соймайды.
Кейбір жерлерде жастықтарды, бөстектерді құс жүнінен жасаса, біздің
жергілікті жерлерде түйе жүнін салады. Оның себебі жылы, әрі жұмсақ болады.
Түйе жүнін-таза шерсть деп атайды. Шудадан киіз тігетін жүнді
иіреді-оны шуда жіп деп атайды. Шуда жіптен ши тоқиды, шудадан жабу тігеді
және сол секілді қалауыштың жиегін бастырады. Түйенің шудасынан жіпесіп
ағаш үйдің жыртығын жамайды. Түйенің шудасынан алашаға арқау тоқиды, жабу
тігеді және иіріп малға бас жіп қылып ноқта істейді.
Екіншісі -әр түсті бой жіптерді санап отырып ,теріп тоқу арқылы
көп мәнерлі өрнектер түсіру
Қазақ халық ежелден тұрмысына ең жиі қолданылатын мүлік. Қақпа
алаша шуда жіппен тоқыған алаша шаң тозаңды ұстап қалмайды екен.Оны
қақсаң жылтырап бұрынғы қалпына келеді екен.
Шекпеннің қиықтарын тік етіп шапан үлгісінде пішіледі де, жаға өңір,
етегінің қиықша үшкілдері өрнекті маталармен таспаланып, бітеленіп
тартылады. Жеңі көбіне қондырма жеңді болып келеді. Оған мақпалдан немесе
басқа қалың матадан қайырма немесе тік жаға салады. Шекпеннен суда,желде
өтпейді. Мақта-матамен астарланады. Шекпеннің астарлап тігілгені сулық
орнына, ал арасына жүн немесе мақта салып тігілген түрі жеңіл қатпал шапан
орнына киіледі.
Шекпеннің түрлері бірнешеу. Қызғылт сары түйе жүнінен,(кейде аққойжүні
араластырылып) оңқай-солақай иірілген жіптерді қаз таңдайлап тоқыған түрі
айрықша әсем түрін шидем шекпен, кей өңірде боз шекпен аталады. Бұрынғы
уақытта мұндай сырттық киімдерге дәулетті адамдардың қолы ғана жеткен.
Ботаның немесе тайлақтың боялған жүнінен тоқылған шекпенді жастар сәндікке
киеді. Иірілген түйе жүніне түйін жіп қосып тоқылғанын биязы шекпен, боз
тайлақтың жүнін бір тін етіп, өрмекпен тоқылғанын боз шекпен деп атайды.
Тоқылған түйе жүні арасына жұқалап қой, түйе жүнін салып, сырып
тігілген, салқын уақытта киюге арналған түрін шидек, түйенің жіңішкелеп
иірілген биязы жүнін өрмектеп, сәндеп тоқып, сонан соң пішіп тігілетін
түрін има атайды. Бұл ерлерге арналған жеңіл киім. Шекпеннің бұл түрі
Түрікменстан қазақтары арасында жиі кездеседі. Нар маяның жүні басқа түйе
жүндеріне қарағанда өте берік, әрі жауын-шашынды өткізбейді. Жүннің осы
түрінен жасалған шекпенді Ә.Жақыповтың «Түйе өсірушінің түсіндірме
сөздігінде», «мая жүн шекпен» деп түсіндірілген.
Шекпеннің астарсыз, сырып тігілген жеңіл түрі-жадағай.
Жадағайды бұрын шаруа адамдары күзгі салқыннан бастап, жазғытұрымғы
өкпек жел басылғанға дейін үстінен тастамаған. Жадағай қаусырылып, белі
жібек матамен буылады.(Қазақ халқының ұлттық киімдері),(132бет).
Қазақта шен-шекпен деген сөз бар. Оның мағынасы тереңде жатыр. өткен
ғасырларда қазақ елін отарлаған орыс жымысқылары елді, бөліп, болыстар
тағайындап, оларға белгі беріп, шекпен кигізген. Осыдан барып шен-шекпен
киген деген теріс ұғым пайда болған. Оған ұлы Абайдың «мәз болады болысың,
арқаға ұлыс қаққанға. Шелтірейтін орысың шенді шекпен жапқанға» деген сөзі
куә.(Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті)

Қорытынды

Мен Матығұлова Сымбат Матығұлқызы «Түйе жүнінің адам
ағзасына әсері» тақырыбымен зерттеу жұмысын жүргіздім.
Қазақ ежелден мал шаруашылығымен айналысқан халық.Ғасырлар бойы
қалыптасқан бай тәжірбиесі бар олар мал өрісін,тіршілік табиғатын,қадір-
қасиетін әбден танып білген.Тіпті малдың айрықша қасиетін ,ерекшелігін
танитын сыншылдар да шыққан.
Сөйтіп,халқымыз өзінің тіршілігін,шаруашылығын осы мал өсірумен
байланыстыра жасаған.Оның өнімдерін тіршілік құралы етіп,оңтайлы
пайдалануды шебер игерген.
Мал шаруашылығының қыр-сырын жете меңгерген еңбекшіл де,епті
халқымыз мал өнімдерін мал өнімдерін де тұрмыстық салаға қолдана білді.
Денсаулығымызға оның сүтін де ,етін де пайдаланамыз.
Бұл туралы барша жұрт біледі .
Түйенің жүнінен тоқылған шекпен ,кәделі қымбат киім деп
бағаланды.Ол қыста жылы, жазда салқын қасиеті бар.
Түйенің жүнінен қолғап,тоқымы,шұлық тоқып киім ретінде пайдаланса,енді
бірде алашаға арқау қылып,көрпеге салып ,жабу тігіп ,арқан есіп тұрмыстық
заттар ретінде де пайдалана білді.бұның барлығын бірі білсе ,бірі біле
бермейтіні анық.
Қазақ халқымыз түйе шудасын тұрмыста қолданып қана қоймай,оның
шудасының емдік қасиетін де аша білді.Айта кететін болсақ ,шуданы ыстық
суға ,яғни қайнатып оған тұз салып,оны судан сарқып ,сарысу жиналған жерге
таңып ,байлап ісікті қайтарған.
Халық медицинасында денені жылыту арқылы неврит, неврология,
остеохандроз, ревматизм ауруларының алдын алған. Шуда арқылы адам
денесіне массаж жасап,қан айналымын жақсартқан және де қайтарған
Міне,қасиетті төрт түлікке орай тәрбие,өнеге үлгілерінің өзі бір төбе.

Менің зерттеу жұмысыма байланысты
ұсыныстарым
3. Жүннің тұрмысқа қажеттілігін дәлелдеу
4. Шуданың пайдасы туралы зертхана ашу
5. Жүн өнімдерін өндіретін цехтар ашу

Пайдаланған әдебиеттер

1. М.Қаназ – Денсаулық журналы № 6 1999 ж

2. Қазақ Совет Энциклопедиясы 6,7,8,10 томдары

3. Қазақстан Энциклопедиясы

4. Б.В.Мұханов : Қазақстан өсімдіктері мен жануарлары

5.Сыр бойы газеті 2011 ж. 27 сәуір

6.Н.Аяғанова - Денсаулық журналы 1995 ж