Проблемалық оқыту

Мереке ШОШАКҰЛЫ,
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің аға
оқытушысы

Информатиканы оқытудың түрлері

Оқыту теориясы мен тәжірибесі дамуының жалпы заңдылықтарының бірі –
дидактикалық жүйелердің бірізділігі, ұрпақтылығы. әрбір жаңа жүйе дәстүрлі
жүйелердің күшті қасиеттерін өзіне сіңіріп алады.
Оқыту түрі – бұл оқыту және оқып үйрену қызметтерінің ерекшелігіне
орайластырылған жалпылама сипаттағы білім игеру жүйесі, яғни оқу
үрдісіндегі мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас, қолданысдағы оқу
құрал жабдықтары, әдістері және формаларының атқаратын міндеттері.
Түсіндірме көрнекілігі: (дәстүрлі, ақпарат жеткізу) оқу түрі. Мұндай
оқуда мұғалім ауызекі сөзбен көрнекі құралдарды қолдана отырып, оқушыларға
дайын материалды ұсынып, шәкірттер ақпаратты сол күйінде қабылдайды,
қайталап айтып береді.
Дидактика тарихында оқытудың 3 түрі қалыптасқан: түсіндірмелі-
иллюстрациялы (дәстүрлі), бағдарламалы (компьютерлік) және проблемалық.
1) Түсіндірмелі – иллюстрациялы оқыту.
Түсіндірмелі – иллюстрациялы оқыту дәстүрлі оқыту деп аталатыны
тарихта ұзақ уақыт бойы өміршең болғанына байланысты. Дәстүрлі оқыту
жаңадан пайда болған түсіндіру жолдары мен көрнекіліктерді өзіне сіңіріп
отырады.
Түсіндірмелі-иллюстрациялы оқытудың мақсаты – мұғалім оқушыларды
белгілі білім жүйесімен қаруландырады, іскерлікке үйретеді. Ол үшін
оқушылар дайын білімді меңгереді, жаңа материалды қайталап бекітеді, түрлі
жаттығуларды, тапсырмаларды орындау барысында алған білімін қолданады. Бұл
жерде ешқандай проблемалық ситуация туындамайды.
Бұл жүйедегі оқыту әдіс – тәсілдеріне көрнекіліктерді пайдалана
отырып түсіндіру жатады. Оқушылардың негізгі іс-әрекеті: берілген білімнің
мазмұнын тыңдау, қабылдау, естеріне сақтау. Мұндай оқытудың талабы:
оқушылар есте сақтаған өткен оқу материалының мазмұнын қатесіз қайталап
айтып беруі.
Түсіндірмелі – иллюстрациялы оқытудың ғасырлар бойы нығайтылған
пайдалы жақтары:
- уақытты үнемдейді;
- мұғалім мен оқушылардың күш-қайратын жетілдіреді;
- күрделі білімдерді қабылдауды жеңілдетеді;
- оқу үрдісін тиімді басқаруды қамтамасыз етеді.
Түсіндірмелі-иллюстрациялы оқытудың кемшіліктері:
- оқушылардың дайын білімді жаттап алуы;
- шәкірттердің өз бетінше ойлауына қажетті көңіл бөлінбеуі;
- дара және бөліп оқыту мүмкіндіктірінің жетімсіздігі.
2) Бағдарламалы (компьютерлік) оқыту.
Бағдарламалы (компьютерлік) оқытудың негізгі мақсаты – оқушының
танымдық қабілетін дамытудың, оқу үрдісін үйлесімді басқарудың негізгі
құралдарының бірі, оқыту үрдісін басқаруды жетілдіру, тексеруден өзін-өзі
тексеруге, оқытудың өзін-өзі оқытуға көшу. Бағдарламалы оқытуда жаңа
мазмұнды оқулықтар, оқу құжаттары, үйрету (оқыту) құралдар қолданылады.
Оқытудың бұл түрі 1960 жылдан бастап Б.Скиннер, Н.Краудер бастамасынан
кейін педагогика, психология және кибернетиканы ұштастырып пайдаланылады.
Бағдарламалы оқытудың негізгі ерекшеліктері:
- оқу материалы логикалы бөлшектерге бөлінеді;
- әр бөлімді меңгерген соң, оқушы өздігінен тест сұрақтарына жауап
береді;
- дұрыс жауап берілсе, келесі бөлімге өтеді;
- жауап қате болса, осы бөлімді қайталап өтіп, сұрақтарға тағы да
жауап береді.
Оқытудың бұл түріне негіз болған оқу бағдарламасы оқу материалын,
оны меңгеру барысындағы іс-әрекетін, тексеру түрлерін бір тәртіппен ретке
келтіреді.
Бағдарламалап оқытудың 3 принципі бар: сызықты, тармақты және
аралас. Сызықты бағдарламада оқу материалы бірізділікпен беріледі. Тармақты
бағдарламада әр оқушы мақсатқа өз жолымен келеді. Қате жауап берген кезде
оқушы керекті тармаққа өтіп, қайтадан оқып, қосымша түсініктеме алып,
қатені жойып, негізгі сызыққа қайта оралады. Мықты оқушылар негізгі
сызықпен жүрсе, әлсіз оқушылар тармақтарға кіру арқылы нәтижеге жетеді.
Аралас бағдарламада қиын тақырыптар тармақтарға бөлінеді, басқалары сызық
бойынша орналасады.
Бағдарламалы оқыту машиналы және машинасыз болып екіге бөлінеді.
Машинасыз бағдарлама оқыту үшін арнайы оқулықтар, перфокарталар
пайдаланылады, негізгі деректер көзі қағаз болады. Оқу нәтижесі біраз
уақыттан соң бағаланады. Соңғы кезде машиналы бағдарламалап оқыту үшін
компьютер кең қолдануда. Тапсырмалар, мәтіндер, сұрақтар, жауаптар дисплей
экранында жазылып, сол мезгілде бағаланып тұрады.
Оқу бағдарламасы оқыту алгоритіміне негізделген. Алгоритм – дұрыс
жауапқа жетелейтін бірізді ақыл-ой және іс-әрекеттердің жүйесі. Білім мен
біліктерді толық меңгеру үшін алгоритм оқушыларға оқу әрекетінің құрамы мен
орындау тәртібін белгілейді. Оқу бағдарламасын құрастырудан алдын-ала оқу
барысын басқару үшін алгоритм жасалынды. Алгоритм сапасы компьютерлік
оқытудың сапасына тікелей ықпал жасайды. Сондықтан, компьютерлік оқытудың
сапасы оқу бағдарламасы мен техника сапасына тәуелді.
Бағдарламалап оқытудың артылықшылықтары:
- оқу материалының бөлшектеленуі;
- оқушының белсенді өзіндік жұмысы;
- тұрақты тексеру;
- оқыту қарқыны мен оқу материалы көлемінің даралануы;
- техникалық оқыту құралдарын пайдалану.
Бағдарламалап оқытудың кемшіліктері:
- бағдарлама жасауға көп уақытты, шыдамдылық пен еңбекті қажет
етеді;
- мектептегі компьютерлердің саны мен сапасы жеткіліксіз.
3) Проблемалық оқыту.
Проблемалық оқытудың мақсаты – мұғалім оқушыларды білім жүйесімен,
іскерлікпен, дағдымен қаруландырып қана қоймай, олардың танымдық және
шығармашылық қабілетін дамыту.
Заманауи білім берудің мақсаты мамандарды шығармашылыққа дайындау
екені даусыз. Шығармашылық дегеніміз – жаңаны (жаңа нысана, жаңа білім,
жаңа проблема, жаңа әдіс) ашу. Осыған орай проблемалық оқытудың өзі де
шығармашыл үрдіс. Соңғы кезде кең тараған оқу түрінің мәні: мұғалім жаңа
білімді дайын түрде баяндамай, оқушылардың алдындағы проблемалық сұрақтарды
қойып оларды шешудің жолдары мен тәсілдерін іздеуге бейімдейді.
Аталмыш оқыту жаңадан ғана пайда болған жоқ. Кезінде бұған өз үлесін
қосқан педагог – ғалымдар Сократ, Руссо, Дистервег, Ушинский. Мысалы,
Дистервегтің дәлелдеуінше, «Жаман ұстаз ақиқатты айта салады, жақсы ұстаз
оны іздеп табуды үйретеді».
Проблемалық оқытуды ойдағыдай іске асыру үшін шәкірттерге ұсынатын
проблемалық сұрақтар жүйесін жасап шығу керек. Ескеретін жайт: кез келген
сұрақ проблемалық бола бермейді. Проблемалық сұрақтың жауабы дайын
болмайды, оны оқушы міндетті түрде іздеуі шарт. Ол сұрақ баланың сана
сезімге қиындық туғызуы қажет. Оқушы іштей түсінген ойлау қиыншылығы
проблемалық жағдаят деп аталады. Проблемалық сұрақ, бір жағынан, қиын
болуы, екінші жағынан, оқушының шамасына лайық болуы керек. Осындай
проблемалық жағдаят туғызу, проблемалық сұрақ қою – проблемалық оқытудың
алғашқы кезеңі.
Келесі кезеңде бала іштей өз білімін талдап, таңдап, олардың жауап
алуға жеткіліксіз екенін анықтап, ізденіс жолына белсенділікпен түседі.
Үшінші кезеңде ол сұрақтың жауабын дұрыс шеше білу амалдарын, жаңа білімді
меңгереді. «Мен білдім!» - деген қуанышты жағдайға жетеді. Кейінгі
кезеңдерге дұрыс жауапты тексереді. Алғашқы гипотезамен салыстырылады,
алынған білім мен білікті қорытындылайды, жинақтайды.
Мұғалім проблемалы оқытудың барысында оқушы ойына, пікір
қайшылықтарына дұрыс жағдай жасай отыра, жауап табу әдістерін үйретеді.
әдетте, оқытудың бұл түрі жаңа оқу материалын түсіндіру кезінде
қолданылады. Сонымен, проблемалық оқытудың ерекшелігі: оқушыға дайын білім
берілмей, одан проблемаларды ізденіс арқылы шешу талап етіледі.
Проблемалық оқытудың артықшылықтары:
- оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін арттырады;
- оқуға деген қызығушылығын арттырады;
- оларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйретеді;
- берік білімге оқытудың жоғары нәтижесіне жеткізеді.
Проблемалық оқытудың кемшіліктері:
- оқушының танымдық іс-әрекетін басқаруға әлсіз ықпал ету;
- мақсатқа жету үшін көп уақыт жұмсау.
Қазіргі мектептерде түсіндірмелі және проблемалық оқыту түрі бірге,
қатар қолданылады.

Өскемен қаласы