Мұнаймен ластанған топырақтар

Скачать

Алматы облысы Жамбыл ауданы

Үңгіртас орта мектебі

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫ

Фиторемедиация процестері арқылы мұнаймен ластанған топырақтарды тазалау

Орындаған

10 сынып оқушысы: Исмаил Г.

Ғылыми жетекші

PhD докторы, доцент: Е. О. Досжанов

Жетекшісі

Химия пән мұғалімі: Азат С.

Ұзынағаш, 2011

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Мұнай өндiретiн және мұнай өңдейтiн өндiрiс орындары қоршаған ортаға керi әсерiн тигiзедi. Сондағы ластаушы агенттiң бiрi - мұнай болып табылады. Мұнай өндiрудiң ұлғаюы топырақты мұнаймен ластау қатерiн өсiре беруде. Мұнай және мұнай өнiмдерiнiң қалдықтарынан табиғи экожүйелердiң ластануы, әсiресе топырақтардың ластануы күрделi экологиялық қауiп-қатер туғызады. Бұл қауiп қатер тек мұнай алынатын аймақтарда ғана емес, сонымен қатар алшақ аймақтарды да қамтиды. Топырақтың жоғарғы адсорбциялану қабiлеттiлiгiне қарай, мұнай ұзақ уақыт бойы осы топырақтарда сақталынады. Мұнай өнiмдерiнiң байқаусыз төгiлуi немесе әртүрлi апаттардың салдарынан, топырақтың физика-химиялық қасиеттерi өзгерiп, су-ауа режимi бұзылып, топырақтың микробиологиялық белсендiлiгi байқалады. Сонымен қатар, биоценоз құрылымы өзгередi [1, 2] .

Негiзiнен мұнайды тасымалдау барысында төкпей жеткiзу мүмкiн емес, сол себептi мұнай және мұнай өнiмдерi экожүйелерге өзiнiң техногендi әсерлесу дәрежесiне баға берiп, және топырақ профилiнде мұнай көмiрсутегiлердiң миграциялану процесiн бiлу қажет. Бұл байланыстарда негiзiнен қарастырылатын жай, ол мұнаймен ластанған топырақтардың экологиялық кезектесуiн бiлу. Мұнайларға өсімдіктер бiрлестiктердiң топырақтағы реакциясының әсерi және органикалық ластаушы заттардың трансформациялану процесiндегi рөлi [3, 4, 5, 6] . Сонымен қоса, мұнаймен ластанған топырақтардың конденциялану (өзiн тазарту) қабiлетi, фиторемедиациялық және биохимиялық процестердiң динамикалық көрсеткiштерi жеткiлiксiз.

Жыл сайын мұнаймен ластанған жердiң көлемi кеңейiп, ауыл шаруашылығымен орман өсiру мақсатында, сол ластанған жерлер жарамсыз болып қалуда. Жердiң экожүйесiнiң құрамына кiретiн мәдени дақылдар ластау әсерiн өз бойларынан өткiзiп, басқа жағынан оның индикаторы болып қызмет етуi мүмкiн. Мұнай өзiнiң жоғарғы адсорбциясының арқасында топырақта ұзақ уақыт тұрып, оның физика-химиялық қасиетiн өзгерте отырып, топырақтың тепе-теңдiк деңгейiнен ығысуына әкелуiн, биоценоз құрылысының өзгеруiнен көруге болады да, топырақ түзiлу процесiнiң қарқындылығы мен бағыты экологиялық проблема сипатын туғызады. Топырақтың жоғарғы құнарлығын қамтамасыз ететiн негiзгi фактор - өсімдіктер болып табылады. Сондықтан топырақтағы өсімдіктер жиынтығының мұнаймен ластануының әсерiн зерттеу және топырақ құнарлығының қайта қалпына келуi өте маңызды.

Осыдан келе, бiздiң зерттеуiмiздiң мақсаты-ортаға үздiксiз түсетiн мұнай қалдықтарының, кейбiр физиологиялық топтар санына әсерiн бiлу. Шикi мұнай және мұнай өнiмдерiн топыраққа енгiзгеннен кейiн әртүрлi уақыттағы дақылдардың өсу динамикасын зерттеу болды.

Қоршаған ортадан мұнай және басқа да көмiрсутегiлерiнiң полютанттарын жою ең негiзгi механизмнiң бiрi болып табылады. Мұнаймен ластанған топырақтарды тазарту көбiнесе фиторемедиация әдiстерiмен iске асады. Ол үшiн ластанған ортаға белсендi мұнайға тұрақты дақылдарды бөлiп алып, оларды мұнаймен ластанған топырақтарға егіп, ең негiзгi актуалды экологиялық проблеманы тудырмау қажет.

Бұл проблемаларды шешу үшiн өсімдік бірлестіктердің пайдасы үлкен, олар мұнайтотықтырушы дақылдардың потенциалды қабiлеттiлiгiн көрсетiп, сонымен қоса, технологияда жаңа фитопрепараттардың шығуына негiз болады және ластанған топырақтардың фиторемедиациясына қолданылады.

ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1. Мұнаймен ластанған топырақтардың жалпы тазалау әдістері

Соңғы он жылдықта табыс көлемін ұлғайту, тасымалдау, мұнай және мұнай өнімдерін қайта өңдеу және пайдалану негізінде қоршаған ортаның мұнай көмірсутектерімен ластану деңгейі мен масштабы едәуір өсті. Топырақтардың жоғарғы қарқынды химиялық ластануға мұнай өндіру, өңдеу және тасымалдау кезінде ұшырайды. Топырақта шоғырланған көмірсутектердің (КС) әсерінен топырақ экожүйесінің өзгеруі байқалады.

Топырақ қасиеттерінің өзгеруі мен көмірсутегілердің тікелей әсер етуі өсімдіктердің басым көпшілігін өсуі мен дамуының толық ингибирленуіне алып келеді. Топырақ фитотоксинді бола бастайды.

Алайда өсімдіктердің полютанттарға тұрақтылығын зерттеулер көбінесе бейорганикалық (ауыр металдар) және суда еритін органикалық (пестицидтер) қосылыстардың әсеріне арналған.

Көмірсутектердің әсері жайында бар мәліметтер бір-біріне қарама-қарсы. Өсімдіктердің түр-тұқым, сұрыпталған түрлері жеткіліксіз зерттелген. Топырақтың мұнаймен ластануы бойынша жұмыстардың жетпейтіні анық, жеке көмірсутектерден көбінесе полиароматты көмірсутектер (ПАК) зерттелген, ең нақты зерттелінген - мұнай [7] .

Өсімдіктердің тұрақтылық дәрежесін білу біріншіден, әр түрлі мәселелерді шешуде, екіншіден, олардың ластанған топырақты өңделу мүмкіндігі үшін, үшіншіден, бұзылған топырақ құнарлығын қайта қалпына келтіруде фиторемедиация процесі аса қажет.

Көмірсутегілермен ластанған топырақты қалпына келтірудің дәстүрлі әдістермен салыстырғанда, фиторемедиация экологиялық қауіпсіз және экономикалық жағынан тиімдірек. Сол кезде бұл зерттеулер салыстырмалы түрде жақын арада басталған, зерттелген өсімдіктер мен көмірсутекті полютанттар саны шектеулі. Әдебиеттерде [8] фиторемедиацияның белгіленген әсеріне көптеген өсімдіктердің 30-40 түрі жайлы мәліметтер келтірілген. Оның ішінде, ғылыми жұмыстардың 75 %-ы полиароматты көмірсутектерді ыдырату барысында арналған. Бұл сұйық көмірсутектерді құрамы мен қасиеті бойынша әртекті жер қыртыстарында (топырақтарда) тарату, сонымен қатар, олардың сапалық анализімен байланысты қиындықтарға қатысты болады. Мәдениетті және жабайы өсімдіктерді зертханалық және вегетациялық тәжірибелердің көмегімен кең ауқымда жүргізілген зерттеулер, олардың көмірсутекті поллютанттарға қатысты тұрақты, маңызды ақпараттарды алуға, көмірсутектермен ластанған топыраққа өсімдіктердің әсер ету механизмдерін анықтауға мүмкіндік береді.

Мұнай құбырларындағы апаттар салдарынан миллиондаған тонна мұнай сыртқа төгiледi. Мұнаймен ластанған жолдарды, топырақтарды тазартатын бiрнеше әдiстер бар (Кесте1) . Олар: механикалық, термиялық [9, 10], биологиялық және физика-химиялық әдiстер.

Кесте 1 - Топырақтың мұнаймен ластануын жою әдістері [11]

1 кестенің жалғасы

Механикалық, физикалық және химиялық тазарту әдiстерiмен қатар биоремедиациялық тазарту әдiстерi де жиі ұсынылады (Сурет 1) . Биоремедиация әдiсiн қолдану мұнаймен ластанған топырақтардағы көмiрсутектердің мөлшерi аз болғанда тиімді. Биоремедиацияның негiзгi үш тәсілі бар: биостимуляция, биоаугментация және биовентиляция. Осы тәсілдердiң iшiндегі ең қолайлысы биоаугментация әдiсi. Себебi бұл белсендi деструкторлы микроорганизмдердi қолдану арқылы iске асырылады [32] .

Сурет 1. Мұнаймен ластанған топырақтарды дезактивация жолдары [12]

Сонымен қатар, топырақтың биоремедиациялану эффектiсiне, ремедиация процесінің бiркелкi жүруiне әсерін тигiзедi. Яғни топырақтағы деструкторлы микроорганизмдердiң интродукциясының құрылуы, олардың дамуына және тiршiлiк деңгейiне оптимальды жағдайдың қалыптасуы әсер етеді.

Дамыған елдердің көпшіліктері үшін тек қана көкейкесті мәселе ол мұнай өнеркәсібінің қалдықтарын тазарту проблемасы болып саналады. Көпшілігінде дамыған елдерде бұл сұрақтардың шешіміне шығындардың үлкендігіне қарамастан мұнай өндірісінің қалдықтарын кәдеге жаратуының ұтымды әдістері осыған дейін болжанған. Іc-жүзінде көпшілік себеп ол қалдықсыз технологияның болғандығында және улағыштық компоненттердің негізгі массасы атмосфераның немесе суға зиянды қатты паста тәрізді қалдықтарды лақтыру негізінде шоғырлануы. Американдық мамандардың мәліметіне сәйкес ірі мұнай өңдейтін зауыттарға құрамында қатты немесе паста тәрізді мұнай бар қалдықтардың 4000 тоннаға шақтысы жылда жинақталады.

Мұнай - 3000 ингредиенттен тұратын соның ішінде көпшілігі оңай тотығатын заттардың күрделі кешені. Өсімдіктермен тірі организмдерге мұнай және мұнай өнімдерінің улы әсері өте көп. Мұнай ластануларынан тазарту бағдарламасы екі кезеңнен тұрады: I-шісі - қысқа мерзімді, мұнай дақтарын алып тастау, II-шісі - ұзақ мерзімді, сулар және топырақтың толық қалпына келтірілуі. Кір басқан топырақтардың тазартуының әдістерін таңдау сипаты және ластану дәрежесі қойылған нормативтардан тәуелді болатынын атап өтеді. Тазарту стандартының екі жолы бар: тазартуды кез- келген жағдайда қолданылатын әдістермен өндіріп алады және тазартудың шекті нәтижесі бойынша жүзеге асыру нақты қолдану үшін жарамды. Кір басқан орындардың тазарту жүйелерін келесідегідей қарап шыққан ол - кір басқан жерді іріктеу және алып тастау, кір басқан жерді капсуладан шығару және тасалау, өңдеуден кейін ұстап қалу, ластанған топырақты алып тастау және оны қолдану [13] .

Тазарту әдістерінің екі принципті технологиясы бар:

а) пайдалы компоненттерді алдын ала тазарту әдістерінің ерекшеленуі.

б) шикізат қалдықтарын қолдану әдістері мен және бағалы мұнай өнім компоненттерін алу үшін жарамды.

Әр түрлі әдістермен кешенді технологияларды ұтымды қолдануды, аталған әдістердің әр бірінің өз шектеуі болатынын ацта кеткен жөн. Сонымен қатар мұнай қойыртпағыларының ұсынысы бөлінусіз жолмен болады: мысалы, жол құрылысы немесе өндірістегі құрылыс материалдарын өртеу. Мұнай шламдарындағы органикалық заттар сығындыларын тазарту шетелдерде парафиндердің экологиялық қауіпсіз фракциясы көмегімен жүзеге асыруға негізделген. Еріткіштің табылмайтын кемшіліктерімен әдістің биік құны, сонымен бірге регенерацияның қажеттілігіне байланысты техникалық сұлбаның кедергілері болып табылады. Іс жүзінде қирату және мұнай эмульсияларын құрғатудың әр түрлі әдістері қолданылады: қыздыру және қорғау, центрифугалау, суды фильтрлеу және әртүрлі гидрофиль коалецтирлейтін қондырмаларды арнайы БАЗ арқылы жасайтын реагент. Қолдан немесе мұнай жинаушылар әртүрлі концтруксия қолданып, мұнайдың негізгі массасын механикалық әдістермен оның жойылуын бошалайды. Алайда жердің тазарту деңгейі механикалық әдістерінің қолданылуын қамтамасыз етпейді. Қойыртпадағы зиянсыз қыздыру процесі өртеудің 1000-1200 ^о С жүзеге асырылады. Мұнай қойыртпағын құбыр құрылыстарымен тазарту бойынша мұнай қойыртпағын әзірлеу сыйымдылықтағы қоюына түседі. Мұнай өнімдерінің бөлімшесін жақсарту үшін мұнай қойыртпағын 60 - 80 ^о С жылу алмастырғыш арқылы қорғалады. Мұнай қойыртпақ тұнбалары 3 қабатқа бөлінеді: мұнайлы, торталанған су, қоюландырылған мұнай қойыртпағы. Тауарға айырбас су үрлегішпен тазарту құрылысындағы қоюына сумен айдалып шығады. Мұнай қойыртпағын алдын ала тұнбалық пешке түсіп қалудан аман болуы үшін мұнай қойыртпағының таралу сыйымдылықтары жүргізіледі. Екі сыйымдылықтардың бар болуы өртеуге жартылай құрғыған мұнай қойыртпағын беруді қамтамасыз етеді [14] .

Ауа үрлегішпен мұнай қойыртпағының жану процессін қамтамасыз ету үшін жылу есебінен түтіндік газдардың ауа жылытқышында 350 ^о С қыздырылған ауаны ұрады. Демек ауа жылытқыш қабырғаларындағы түтіндік газдын буларын су перілері конденсациядан аман болу үшін турба коррозиялары, ауа үрлегішке түсетін ауаны жылыту есебіне ескерілген ауамен алқынамыз. Мұнай қойыртпағы мұнай өнімділігіне байланысты өзгереді: 22% мұнай өнімін мазмұны 2 болса, 15 өнімділікте 3 ке дейін үлкейеді. Мұнайды өртеу орынды құртуға жылдам мүмкіндік береді. Қойылту болғанша өртеу жедел жүргізу керек болады . Оттың оқшау бөлігі сөзсіз. Қоғамдық қозғалыста жасыл ауаның ластануы, балықтардың, құстардың, аңдардың опат болуы мұндай қабылдауға қарсы шығды. Бейорганикалық қоспалар мен 5% суда көмірсутек қалдықтарын өңдеуге болатынын МӨЗ әдісі ұсыныс жасаған. Судың 40 - 90% қалдықтары сарқынды суларды құрғатудың өнімдері болады. Қалдықтар азғындалған көмірмен кокспен араластырылады, содан соң жылу шығару қабілеттілігі 4400 ккал/кг тең қоспаларды айналмалы пеште өртейді. Қалдықтар бейорганикалық қоспаларда келесі мазмұнда болады: СаО 60- 67% мас, SiO ₂ 17- 25%мас. Құрамында мұнайы бар шламдардың өңдеу және тазарту әдісі ұсынылған: жиналған резервуардан жұмыс сұйығының мұнай қойыртпағыларын тазалайды. Мұндай қалдықтарды өңдеудің проблемасын әртүрлі технологиялар көмегімен шешеді. Дегенмен, ҚР шарттар қолдану жөнінде қосымша зерттеулерді талап етеді, сонымен бірге бұл технологияларда іске асыру үшін пайдалану шығынын талдау керек. Олардың көпшілігі қатты қалдықтарды өндіріп алатын және қоюларды биік құнмен және технологиялық сұлбалармен байланысқаны байқалған [15] .

Дәл қазіргі уқытта Қазақстанда жолсерік газдардың тазарту салалары маңызды мәселе болып табылады. 112 мұнай Қазақстанда жолсерік газдын көлемі 2380 кубометр. млрд болады. Жолсерік газдың ағымға шығарылуы кубометрдың млрд құрайды, олардың ішінен үштен екісі алауларды жандырады. Жолсерік газдын тазартуына арналған жобалардың экономикалық көрсеткішіне сайып келгенде оларды тиімдірек пайдалануға ықпал етуге болады.

2. Көмірсутектермен ластанған топырақтарды фиторемедиация тәсілімен қайта қалпына келтіру жұмыстары

Қазіргі таңда мұнай өндіру аймақтарында сақтану шараларына қарамастан, мұнай және мұнай өнімдерін өңдеу және өндіру, оларды тасымалдау және сақтау кездерінде ластанудан құтылу қиын әсер тудыруда. Өйткені, топырақтың және судың мұнаймен жаппай ластануы, көптеген жағдайларға байланысты: құбырлардың жарылуынан, ескіруінен және байқаусызда төгілудің салдарынан мұнай тірі ағзаларға өткір токсинді көрсеткіштерін ластанудың алғашқы мерзімдерінде байқатады. Экологиялық таза технология ретінде, жаңа әр түрлі әдістер қолданылып, мұнайға төзімді өсімдіктер қауымдастығын пайдаланылады [16] .

Фитодеградация - («ішкі» бүлінуі) - бұл көмірсутектердің ішкі бүлінуі, яғни өсімдектермен жұтылғаннан кейін, олардың метоболизмдік процестер барысында ажырауы немесе «сыртқы» бүлінуі, яғни мұнай өнімдері тамыр сары суының әсерінен (ажырайды) ыдырауы. Бүгінде шетелде жүргізілген бірнеше зерттеу оң нәтижеге ие болып отыр, демек жойылу мүмкіндіктері, яғни мұнай және мұнай өнімдерінің өсімдік әсерінен қауіпсіз құраушыларға ыдырау мүмкіндігі дәлелденді [17] .

Біріншіден, бұл мұнайлы ластануды тазалау бағытының даму мүмкіндігінің дәлелі. Екіншіден, зерттеулерді ары қарай жүргізу қажеттілігін көрсетеді.

Фитобулану - сулы балансын ұстап тұру барысында өсімдіктердің мұнай және мұнай өнімдерін жұту қабілеттілігі, яғни ластаушы затты топырақтан сумен бірге тартып шығару [18] . Бұл қабілеттілік ластанудан тазалауда қолданылғанымен, жарым - жарты шара болып табылады. Себебі, бұл жағдайда ластаушы зат атмосфераға транспирация барысында шығарылады.

Өсімдіктер топырақта тіршілік ететін микроорганизмдермен тығыз байланыста болып, өсімдік ағзасы фотосинтез барысында көмірсулардағы (қанттағы) күн энергиясын жинайды (шоғырландырады) .

Фотосинтез процесінде өсімдіктермен жиналған бүкіл энергияның 10 % - 20 % - ға дейін заттардың (қанттар, спирттер, органикалық қышқылдар) тамыр маңы зонасына синтезделуімен бөлінуіне жұмсалынады. Нәтижесінде микроорганизмдердің дамуына мүмкіндік туады. Сол себептен тура тамыр беті (үсті) жанындағы 1 см - де 130 млрд. микроорганизмдер жиынтығы кездеседі, ал 10 см арақашықтықта (аралықта) олар 20 млрд дейін кемиді.

Топырақ фиторемедиациясының басты механизмі дамуына тамырдан бөлініп шығатын заттар жағдай жасайтын мұнай көмірсутектерінің микроорганизмдер бионашарлауы болып табылады [19] .

Мұнаймен ластанған топырақ фиторемедиацияның қолдану технологиясы өте қарапайым, алайда бұл әдістерді ілгері жүргізуде жоғары мамандандырылған мамандарды талап етеді. Ол бірнеше кезеңдерден тұрады:

1. Бөліктің ластану ерекшелігін бағалау (тасқын судың химиялық құрамы, мұнайдың топыраққа ену дәрежесі) жұмыстары,

2. Фиторемедиацияның ең қолайлы, үйлесімді сызбанұсқасын (схемасын) дайындау берілген ластану түрін жоюда ең тиіиді және қажетті топырақтың климаттық жағдайға сәйкес келетін өсімдіктің түр - тұқымдық құрамын сұрыптау, отырғызу сызбанұсқасын анықтау, қажетті агротехникалық шараларды таңдау, соның ішінде қоректену оптимизациясымен өсімдіктерді химиялық қорғау жұмыстары,

3. Өсімдіктерді өсіру (агротехникалық шаралар кешенін өткізу, соның ішінде себуге арналған материалды (тұқымдарды) дайындау, қорғаныс құрамдарын қолдану,

4. Бөлу мониторингі мұнай концентрациясы мен химиялық компоненттерінің таралуын анықтау, мұнай биодегредациялану жолдарын бақылау, ақпараттық талдау мен болжау жүргізу.

Тазалаудың ең нәтижелі, ең тиімдісі өсімдіктердің фитобулану мен фитонашарлау қабілеттіліктерін қатар қолдануы.

Жоғарыда аталған 3 қасиеті арасындағы аралық, біріктіруші ретінде гидравликалық бақылауды қарастыруға болады.

Гидравикалық бақылау кезінде өсімдік жер асты суларына жетіп, ылғалмен бірге ластаушы затты ыдыратып, не буландырып жібереді.

Өсімдіктердің ризодегредация қабілеттілігі біраз оқшауланып, бөлектеніп тұрады. Оны ризосфералық күшейтілген бионашарлау немесе өсімдіктерден күшейтілген биодеградация деп те атайды. Бұл механизм ластаушы көмірсутектердің ыдырауы тікелей жақын жерде яғни, ризосфераны мекендейтін микроорганизмдермен жүзеге асатындығына негізделген. Биологиялық белсенділік рөлі өсімдіктердің тамырынан бөлінетін заттар әсерінен микроорганизмдер жұмысының тиімділігінің нәтижесінде айтарлықтай жетістіктерге жетуге болатынын көрсетуге болады.

Жеке зерттеулер нәтижесі көрсеткендей [20], өсімдіктер микробтық стимуляциясынан өзге, өздері де көмірсутектерді ыдыратуға тікелей қатыса алатыны анықталды. Өсімдік жапырақтары құрамында еріген заттары бар суды тамыр арқылы топырақтан тартып шығаратын насос функциясын орындай отырып, суды буландырады. Мұнай құрамына кіретін көмірсутектер тамыр бетіне абсорбцияланады (мұнайдың қозғалғыштығы мен уыттығы төмендетіледі), тамырмен жұтылады, құрамы бұзылып, жиналып немесе атмосфераға буланып кететін өсімдіктің тамыр үсті бөліктеріне шығарылады.

Фиторемедиацияның салыстырмалы төмен бағасы өсімдіктердің топырақты тазалауға күн энергиясының әсерінен жұмыс істейтін табиғи қондырғы болуымен байланысты. Бүгінде инженерлер мен микробиологтар зерттелініп жатқан ластанған топырақтарды тазалау мәселесі мыңдаған жылдар бойы табиғатпен тікелей байланыста. Сондықтан оны шешудің барлық жағдайы тиімді болады.

Сонымен, фиторемедиацияның мұнаймен ластанған топырақты тазалау технологиясы ретіндегі көптеген артықшылықтары мен кемшіліктері тізбектеп жалғаса береді. Экономикалық тұрғыдан фиторемедиация альтернативтік технологиялардан тиімдірек. Ол бірден ірі ақша қаражатын жұсауды қажет етпейді, сонымен қатар, шығындарды бірнеше жылға созып, бөліп тастауға болады.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс