Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені
Қызылсая орта мектебі
Тақырыбы:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" - махаббаттың қос шынары
Ғылыми бағыты:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырының зерттелуі
Орындаған: Тезекбаева Нұргүл Сайранқызы
Жетекшісі: Бегалина Райхан Тоқсанбайқызы
Жоспар
І. Кіріспе бөлім:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырының
шығу тарихы, зерттелуі
ІІ. Негізгі бөлім:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырында кездесетін аңыз, әңгімелер, жер-су атаулары
ІІІ. Қорытынды бөлім:
Жырдың өміршеңдігі
І. Кіріспе бөлім
<<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырының көптеген нұсқалары бар. Бұл жырды XIX ғасыр бойында орыс ориенталистері жинап, бастырған еді. Ең алғаш бұл сюжеттің башқұрт тілндегі бір нұсқасын 1812 жылы Т. Беляев жазып алып, Қазақ қаласында жарияланған.
<<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырының қазақ арасындағы сюжеттерін 1830 жылдардан бастап белгілі шығыстанушы Г. Саблуков, орыс халқының ұлы ақыны А.С. Пушкин жазып алады. Бұлар жырдың қазақ тіліндегі нұсқасын бастауы алмаса да, <<Қозы Көрпеш>> жырымен орыс оқырмандарын тұңғыш рет таныстырады. Г.Саблуков жырдың бір сюжетін 1830 жылы Семей губерниясындағы Көкжиектеді жүрген орыс чиновнигінен түсіріп алады. Мұндай нұсқалар оның қолында көп болған. Оларда Шөже жырының әсері, содан туатын діни сарындар, ержегілік арна күштірек. Жырдың басқа да нұсқалары аз емес. Мысалы, <<Қозы Көрпеш>> жырының әлеуметік- реалистік мазмұны басым үлгісін 1833 жылы А.С. Пушкин жазып алып, сол жайында поэма жазуды жоспарланғаны анықталды, - дейді фольклорист, ғалым Ә. Қоңыртбаев өз еңбегінде. Жырдың сюжетін А.С. Пушкин Жайық бойындағы кіш жүз қазақтарынан жазып алған. Бұл вариант айрықша бағалы, халықтық мазмұны күштірек болғандықтан, академик А.С. Орлов өзінің <<Казахский героический эпос>> деген еңбегінде орысының прогресті жұртшылығын ең алғаш қазақ халқының тамаша эпосы <<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырымен таныстырушы А.С. Пушкин болды деп дұрыс айтады.
Бұдан соң бұл жырдың бір нұсқасын Жанақ ақын аузынан қазақтың тұңғыш ағартушысы, демократы Ш. Уәлиханов жазып алған. Бұл өзіне мектеп жасаған дарынды айтушы, қобызшы Жанықтың өз аузынан шыққандықтан және Шоқанның, Г.Н. Потаннинің жақсы бағалаған жыры болғандан <<Қозы Көрпеш>> дастанының бір құнды варианты делінеді. Жалғыз - ақ Жанақ нұсқасы Шоқанның қолжазбаларымен бірге Тезек төренің ауылында жойылған, бізге келіп жеткен жоқ.
<<Қозы Көрпеш>> жырының қазақ, ұйғыр, барабы татарларының арасындағы түрлі нұсқаларын халық ауызынан жазып алып, сол елдердің өз тілінде тұңғыш рет жариялаған, айрықша еңбек сіңірген зерттеуші-академик В.В. Радлов. Ол <<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырының әрі алғаш жинаушысы, әрі зерттеушілерінің бірі болды.
<<Қозы Көрпеш>> жырының қазақша нұсқасын В.В.Радлов 1865 жылы Аягөз бойынан жазып алып, өзінің <<Образцы народной литературы тюрских племен>> деген кітабының үшінші бөліміне қосқан. Бұл нұсқа 968 жол, бір буынды қара өлеңнен жазылған.
В.В. Радловтан соң <<Қозы Көрпеш>> жырының қазақша бір нұсқасын 1876 жылы Петербург университетінің профессоры И.Н. Березин өзінің <<Турецкая хрестоматия>> атты жинағына енгізген. Бұл нұсқа - Жанақ, Шоқан вариантының бір көрінісі.
Қазақтың халық ақындары ішінен <<Қозы Көрпеш>> әңгімесін Абай ауданынан Шәкір Әбенов жаңғырта жырлаған. Оның өз поэмасы 1936 жылы шықты.
Шөже нұсқасы да революциядан кейін жазылып алынған. Оны бізге жеткізген Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының қолжазбалар қорында Шөже жырының тағы бір үлгісі бар. Айтушысы- Мұқан Машанов, жазып алған (1905)- Бозтай Жақыпбаев. Жырдың тағы бір варианты институттың қолжазбалар қорына 1947 жылы Ұлытау өңірінен келіп түскенді. Соның бәрін Ы. Дүйсенбаев тапқан Әбдірахманов, Фролов, Батырханов нұсқаларына қосамыз. <<Қозы Көрпеш>> жырының ел ішінде басқа да варианттары болуға тиіс.
Жырдың сан алуан нұсқаларын сөз еткенде, біз қай айтушы қандай өзгерістер енгізеді, оның ерекшелігі қайсы, сол сюжеттердің өзара айырмашылығы неде деген сауалдарға жауап іздейміз.
<<Қозы Көрпеш>> жырының варианттарын сюжетіне қарай үш түрлі салаға жіктеуге болады:
1. Мұнда жырдың көпшілік сюжеті трагедиялы болып келеді. Оған Шоқан - Жанақ, Березин, Пушкин, Чеканский, Кастанье, Машанов, Тверитин, Әбенов, Жылқайдаров, Батырханов, Дербісалин, Ұлғашев нұсқалары, барыбы, башқұр, ұйғыр тіліндегі, тағы басқа бірнеше ұсақ кестелер жатады.
2. Жырдың бұл саласында трагедиялық аяқтама жоқ. Оларда Қозы мен Баян феодалдық қоғам жағдайында өздерінің армандарына жетеді. Бұл - В.В. Радлов пен Бейсембай нұсқасы. В Радлвтың қазақ арасынан жазып алған <<Қозы Көрпеш>> жыры трагедиясыз болса, барыбы татарларынан жазып алғаны- трагедиялы.
3. Соңғы салаға жататын нұсқалар - Қазақ ССР Ғылым Академиясы Тіл және әдебиет институтында сақтаулы тұрған Мәшһүр Жүсіп Көпеев жазбалары. Бұл варианттарда Қодар қолынан өлген Қозы кейде отыз бір жыл, кейде жеті ай, енді бірде үш күнге тіріліп, Баянмен уақытша қосылып, біраз өмір сүргеннен соң қайта өледі.
<<Қозы Көрпеш>> жырының сюжеті қазақ, башқұрт, монғол, якут, ұйғыр, Сібір татарларында бар. Соған қарағанда оны бастапқы ертегілік желісі Алтай, Жетісу жағында, оғыз тайпалары дәуірінде туған ба дейміз. <<Қозы>>- қой аты емес, <<оғыз>> түбірінен туған. Монғолдар бұл жырды <<Козюке>>, <<Козы Еркеш>>, <<Малшы мерген>> десе, ұйғырлар <<Бозы Көрпеш>> дейді.
Жырдың сюжеті XIX ғасырда жазылып алғандықтан, Онда Қарқаралы, Қараөткел, Баянауыл, Қарасақпай, Аягөз дейтін кейінгі дәуір атаулары да жүр. Сол себепті, жыр VIII-XIX ғасырлар арасындағы қазақ өмірінің көп заманын қамтып, өзінше бір энциклопедияға айналған.
<<Қозы Көрпеш>> жыры көп заманнан бері келе жатқан сюжет болса да, онда XIX ғасырдың орта кезінде қазақ даласында туған саяси-экономикалық өзгерістердің те таңбасы бар. Соны кейінгі айтушылар құдалық, әмеңгерлік салттарының әсерімен жаңғырта жырлаған.
Жырдың өткір, әлеуметтік тартысына сай сюжеттік құрылысы да көркем әрі қонымды. Трагедиялы жырлардың сюжеті негізінен үш салаға бөлінеді: а) екі байдың аңға шығып құда болуы, Сарыбай өлген соң Қарабайдың антын бұзвп, көшуі. Бұл тарау жырдың экспозициясы мен байланысына сай;
ә) Қозының Баянды іздеп табуы, екеуінің табысуы мен өлімі. Бұл сюжеттің дамуы мен шарықтау шегіне тән;
б) Қозы өлген соң Баянның жұртта қалып, Қозы бейітінің басына барып өлуі. Бұл оқиғаның басты шешуі. Жырдың ең басты кейіпкері Баян болатыны да осыдан келіп туады. <<Қозы Көрпеш>> жыры өзінің тақырыбы жағынан өткен дәуірдің күрделі әлеуметтік проблемасына құрылған мазмұнды, шыншыл проблемалы эпостың бірі. Ол проблема- адам еркіндігі, әйел теңдігі мәселесі. Бұл жырдың өлмейтін көркемдік қасиеті - образдарының қуатында, әсерінде. Баян мен Қозы арасындағы тап теңсіздігі содан туатын жырдың негізгі тартысы қоғам өмірінің ұсақ сыртқы көрінісін емес, ішкі сырын, жұмбағын философиясын жинақтайды. Жырдың ең құнды жағы- тіл байлығында. Онда араб-парсы сөздігі мейлінше аз, жыр байырғы халық сөзінің мол лексикалық қорына негізделген. <<Қозы Көрпеш>> диалекті емес, қазақтың әдеби тіл нормасына жол салған эпостық мұраның бірі. Бұл үлгілердің тілі, өлеңдік кестесі, идеясы қарапайым халыққа жақын, түсінікті.
<<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жыры қазақ даласындағы барлық лиро- эпостық жырларға жол салған шығарма. Сол негізінде <<Мақпал қыз>>, <<Құл мен қыз>>, <<Қыз Жібек>>, <<Айман- Шолпан>>, <<Есім сері-Зылиха>> сияқты көптеген ғашықтық жырлар туған.
ІІ. Негізгі бөлім:
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырының зерттелуі
М.Ғабдуллин
Бұл жырға өткен ғасырдың өзінде талай ғалымдар көңіл аударып, бірсыпыра пікірлер айтқан. Жырды ғана сөз қылмай, олардың бейітін де зерттеген. Мысалға,
Г.Н. Потанин жырды аса жоғары бағалап, дүние жүзілік эпостық шығармалардың қатарына қояды. Шоқан да жырды сүйсіне тыңдап, Жанақтан жазып алғаны мәлім. Академик
Радлов, профессор Березин де жырдың ертеден келе жатқан мұра екендігін көрсетеді. Безверхов өз мақаласында халқымыздың ерте заманда туғызған ақындық шығармасы екендігін айтады да, Арыстан ақынның қалай жырлағанын жазады. Ал өлең құрылысын зерттегн ғалым Ф. Корш жырды <<халық жыры>> деп бағалап, жырдың көркемдігін сөз еткен.
Қозы мен Баянның бейітін зерттегн орыс ғалымдары Абрамов, Пантусов, Кастанье т.б. бейітті ерте заманның архитектуралық өнерін көрсететін белгі деп қарайды.
Советтік дәуірде С.Сейфуллин <<Қазақ әдебиеті>> деген кітабында жырда тек Радлов нұсқасы бойынша ғана тоқталады, барлық жырларды үстем таптың шығармалары деп көрсетеді. С.Мұқанов <<Батырлар жыры>> (1939 ж) туралы еңбегінде жырды халықтық сипаттағы деп дәлелдейді. Революцияға дейін қазақ жастарының, әсірересе қазақ қыздарының ескі әдет-ғұрып шырмауынан шыға алмай, ауыр күйге түскендерін бейнелейтін жырдың бірі деп бағалайды. Бұл пікірді Қажым Жұмалиев <<Қазақ әдебиеті>> (1944 ж) атты оқулығында, <<Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері>>(1958 ж) монографиясында, Әлкей Марғұлан, М. Ақынжанов та айтады. Жырдың варианттарын салыстыра отырып, Қозы мен Баян жайындағы әңгімелердің негізі халықтық ортада туғандығын анықтайды. Бертін келе жырға арналған ғылыми еңбектер жазылды. Бұл ретте М. Әуезов пен Ы. Дүйсенбаевтың зерттеулерін атауға болады. Мұхтар жырдың қазақ арасынан тараған варианттарын зерттейді, жырдың әдебиеттік жақтарына толық талдау береді. Сонымен қатар жырдың шығу мезгілін мөлшерлейді. Бірсыпыра деректер келтіре отырып, жырдың ХҮ - ХҮІ ғасырлар шамасында шыққандығын айтады.
Қазақтың лиро - эпостық жырларын зерттеген Ы. Д бұл жырды арнайы зерттеді. Бұл жырдың қазақ арасында сақталған варианттарын басқа тілдердің түрлерімен салыстыра зерттейді.
Шоқан, Потанин және басқа да ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, жырдың оқиғасы халықтың аңыз - әңгімелерінен туған дейді. Қозы мен Баян тарихи адамдар емес, халықтың аңыз- ертегілері жасаған кейіпкерлер деген қорытынды жасайды.
Жанақтың айтуындағы жырды ел арасынан жинап, 1936 жылы бастырған - М. Әуезов. Оның айтуына қарағанда, Жанақ бұл жырын Сыбанның төресі Солтабай дегеннің үйінде жатып айтыпты деген де сөздер бар дейді. Содан оны басқа ақын - жыршылар үйреніп алып, елге таратыпты, кейінгі айтушы ақындар Жанақ нұсқасына біраз өзгерістер де енгізеді, Қозы мен Баянды арман-мүддесіне жеткізіп, өлтірмей тірі қалдырады.
Мұнысы Жанақ жырына қосылған жамау сияқты дейді Мұхтар.
Жырдың Жанақ айтты деген варианты Жанақтың өз аузынан емес, Бейсенбай деген жыршының айтуынан жазып алынған. Жанақтан Шоқан жазып алған вариант әлі күнге табылған емес. Сондықтан, жырдың Жанақ вариантына бергі ақындар қандай өзгерістер қосқанын анықтау қиын. Бірақ бұл жөнінде М. Әуезов аса орынды пікір айтады:
<<Ел арасына тараған Жанақ жырының бір түрінде өлетін Көсемсары емес, Қозының өзі, онда жыр аяғы қайғылы халмен бітетін еді, ал жырдың қуанышпен аяқталуы Бейсенбай ақынның қоспасы, өзгертуі болып табылады>>, - дейді.
Бұл дұрыс пікір. Өйткені жыр оқиғасының дамуына қарасақ, Қозының өлмей тірі қалуы мүмкін емес.
Демек, бергі айтушы ақындар Жанақ вариантын өңдеп, өзгерткен.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры
Мұхтар Әуезов
Халық арасына ең мол таралған ғашықтық жыр - <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> дастанының жазылып алынған бірнеше нұсқасы бар. Қазақтың көне мұрасын жинаушы орыс ғалымдары өткен ғасырда дастанның алғашқы жазбаларын хатқа түсірген
В.В. Радловтың өлеңмен жазылған нұсқасы, Е.А. Кастаньенің қара сөзбен баяндалған варианты осындай. Пушкин архивынан осы дастанның қысқаша мазмұны айтылған қолжазба табылды. Белгілі форльклор жинаушысы Пушкин Орынборға барған кезде оған жазып берген. Сибирьден шыққан талантты ақын Г. Н. Тверитин дастанның желісін орыс тілінде өзінше жырлап шыққан.
Бұл жырдың әңгімесі қазақтан басқа елдерде де бар. Жырдың бір түрі орыс тілінде 1812 жылы Қазанда басылып шыққан. Барабин татарларының және қазақ арасында айтылатын нұсқасын Радлов жазып алып, бастырған. Ойрат тілінде <<Қозын Еркеш>> дейтін жыр бар. Солардың бәрі де <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырын өзіне меншіктейді. Қазақ арасында бұл жырдың 16 түрлі нұсқасы бар. Көп заман бойында көп ақындар жырлағандықтан осындай әлденеше варианттар пайда болуы фольклор көлемінде заңды саналады. Бізге мәлім болған жырлардың кейбір варианта ертедегі заманның өзіне байланысты айтылса, енді біреулері бергі ХҮІІІ - ХІХ ғасырда өңделіп жаңғырған.
Жырды 1870 жылы қазақ арасынан жазып алып, орыстың атақты ғалымы академик Радлов немісше және қазақша бастырған. Екінші түрлі бір көркем нұсқасын қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов атақты Жанақ ақынның өз айтуынан жазып алдым дейді.
Шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков хикаяны бұрынғы Семей губерниясы, Көкпекті маңындағы бір жыраудың аузынан жазып алған. Орынбор музейінің басқарушысы, орыс тарихшысы Кастанье, өзінің <<Қазақ даласы мен Оренбург өлкесінің белгілері>> атты кітабында жырдың толық аудармасын берген. Мұнысы Ғылым академиясының Петербургта шығатынВестнигінде басылған. Кастаньенің аудармасы бойынша хикаяның мазмұнымен қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымы Меморанский де таныс болған. Онан соң жырды Петербург университетінің профессоры Березин жинап, 1876 жылы өзініңғ <<Түрік хрестоматиясы>> деген кітабында басып шығарған. (ІІІ том, 162-170 бет, 1876 жыл.)
1899 жылы хикаяның бір нұсқасын Баранов ел аузынан жинап алып, Петербургтағы <<Нива>> журналының қосымшасында басып шығарған.
Жырды көп зерттеп, оған үлкен мән берген кісінің бірі - Сібір ғалымы Г.Н. Потанаин (1890 жылы, 9 кітап), одан соң <<Русское богатство>> деген журналында
(1896 жылы № 8) бұл жырға айрықша тоқталып, оны жоғарыбағалайды.
<<Қозы Көрпеш>> - жыры туралы Ұлы Октябрь революциясынан бері қарай қазақ тілінде жазылған түсініктер, мақалалар, оқу құралдарының бөлімдері де аз болған жоқ.
Орыстың ұлы ақыны Пушкиннің бір қолжазбасында дастанның орысша жазылған сюжеті табылған. Совет үкіметі тұсында көкшетаулық орыс ақыны Тверитин жырдың мазмұнын өлеңмен орысша жазған. Оның бұл көркем поэмасы 1928 жылы Қызылорда қаласында, содан соң 1941 жылы Москвада жеке дастан болып басылған.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы Бейсенбай деген ақынға жырдың жаңа айтқан вариантын хатқа түсірткен. Осы Бейсенбайдың аузынан алынған Жанақ айтты дейтін жырдың бір-екі қолжазбасы бар. Осы Жанақ-Бейсенбай вариантын М. Әуезов 1936 жылы Алматыда жеке кітап қылып бастырған. Және бұл нұсқа 1939 жылы басылған <<Батырлар жырының>> 1 томына енгізілген.
Радлов жинап бастырған жыр революциядан кейін 1925 жылы Москвада қазақша жеке кітап болып басылған. С. Мұқанов пен Х. Бекхожин 1939 жылғы орта мектептерге арнап құрастыратын хрестоматияда осы вариант үзінді түрінде басылған. Бұлардан басқа Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтында Шөже ақын айтты дейтін тағы бір көркем ескілеу нұсқасы бар. Бұл нұсқаны Мәшһүр Жүсіп жинаған, әлі баспа көрген жоқ. Бұл жырлардың ішіндегі айрықша назар салатын тәуір нұсқасы осы. Бұдан басқа Ғылым академиясында 1905 жылы Павлодар уезі, Баянауыл қазағы молда Мұқан Машақұлынан Жақыпбаев жазып алатын жырдың екінші түрлі бір қолжазбасы бар. Бірақ бұл вариант кейбір өзгерген сөздерін, кісі аттарын айтпасақ, Шөже нұсқасынан алынған көрінеді.
Жырды көп басып халыққа таратқан орынның бірі - Қазандағы Хұсаиновтар баспасы.
Бұлар дастанның түрліше нұсқаларын 1878, 1890, 1896, 1909 жылдар қазақша кітап етіп бастырған.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры
Қажым Жұмалиев
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры қазақ лиро - эпостарының ең ескі түрлерінің бірі болып саналады.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырының қазақ тіліндегі нұсқасын ел аузынан жазып алып, бірінші рет бастырып шығарған В.В. Радлов. Ең соңғы басылуы 1957 жылы Қазақ Ғылым Академиясы, Тіл және әдебиет институты.
1870 жылы мен 1957 жылдардың арасында <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жеке кітап болып та, жинақтарға енгізіліп те талай рет басылып шықты. Оны кімдер бастырып шығарғаны жайлы мәліметтер <<Қазақ әдебиеті тарихының>> І томында болғандықтан және ол поэманың 1957 жылғы баспасында да келтірілмегендіктен, ол мәселеге әдейі тоқталмадық. Поэманың жиналу, басылу жайлы кеңірек танысқысы келгендер сол кітаптардан деректер таба алады.
Лиро - эпос поэмаларының ішінде біздің әдебиетшілеріміздің көңілін аударып, көбірек зерттелгені де осы жыр. 1941 жылдан бері орта мекиепке арналған оқу құралдарына енгізіліп, жеке тақырып ретінде зерттеліп келеді. Жыр туралы кандидаттық диссертация қорғағанда, негізгі тақырыптарының бірі осы жыр болды. Жоғарғы аталып өткен І томға да жеке тақырып болып енгізілді.
Осылардың бәрінде <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> поэмасы версия, варианттары, идеялық - мазмұны не көрсетеді, образ композициясы, көркемдік ерекшеліктері қандай деген мәселелердің айналасында талдаулар болды. Әйтсе де, <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> поэмасы жөніндегі зерттеулердің ішіндегі қай жағынан алсақ та ең жақсы жазылғаны - <<Қазақ әдебиеті тарихының>> бірінші томындағы профессор М.О. Әуезовтың мақаласы деуге болады.
Бұл жырдың 16 варианты бар десек, солардың ішіндегі ең толығы да, көлемді, көркемдісі де Жанақ - Бейсенбай варианты.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> варианттарымен таныс адамға ең көркемі осы вариант. Тек аяқ жағындағы жалғамалы бір - екі эпизод пен оқиғаның шешуі болмаса, басқа жағы шебер құрылғандығын зерттеушілердің бәрі де мойындайды.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырының әр түрлі варианттағы мазмұны
1. Шөже ақынның жырлаған варианты бойынша
Ноғайлы жұртында Қарабай мен Сарыбай деген екі бай болады. Екеуі де перзентсіз. Аңда жүріп дос болады. <<Үйдегі кісіміз жүкті деп>> - деп, екеуі де буаз маралды атпайды. Әйелдері жүкті екенін біліскен соң бала тумастан бұрын іштегі балаға ежеқабыл ретімен бел құда болысады. Ұзамай сүйіншіге екі адам келіп, Сарыбайдың әйелі Мамабикеден ұл, Қарабайдың әйелі Қаракөзден қыз туғанын хабарлайды. Екі әке серттесіп, , ұл мен қызды қоспақ болады. Сарыбай құдалықтың қарғы бауы ретінде Қарабайға Айбас деген құлын береді. Сарыбай үйіне жетпей аттан құлап өледі. Қарабай <<Қызымды жетім ұлға бермеймін>> - деп, Өлеңтінің аяғын өрлей Аякөзге көшеді. Бұған Әлжаппар дейтін құлы мұрындық болады. Қаракөз наразы. Көшкен күні оның сабасы жарылады. Сол жер Ақкөл, Жайылма атаныпты. Қырық нары арып жолда өледі. Аягөзге барған соң Ноғайлының биі Сұлтанғазы Қарабайдың ауылын ерулікке шақөырады. Сонда Шақшақ байдың баласы Қодар Баянға ғашық болады. 90 мырза Баянды алмаққа Қарабайға жалшы болады. Айбас Баянға: <<Алтын айдар, шоқ белбеу жарың бар, соны әкелемін>> - деп, қанатты биеден туған Бақа айғырға мініп қашады. Сәлемдемеге Баянның домбырасын, бет моншағын, қарқарасын, алтын сандығын, ақ жамшысын алады. Мұны білген Қодар сегіз құлмен Ит ішпес көлінде қуып жетіп атысады. Айбас Қодарлардың мініп келген он алтын атып түсіріп, шөлде жаяу қалдырады. Қодарларды жеңіп, ілгері жүреді. Бірақ адасады. Алдынан өткелсіз қалың орман шығып, Баянның домбырасы мен моншағын ұмытады. Содан ол жер <<Домбыралы>>, <<Моншақты>> атанған дейді. Сандығы қалған жер <<Алтын сандық>>, <<Ақша тау>>, Бақа айғырдың тоқтаған жері - <<Тоқырауын жәмшілі>>, қарқарасы түскен жер - Қарқаралы * Қазалық. Бақа айғырдың жауыр болған жері <<Жауыр бұғы>>, Баянның туған жері - <<Баянауыл>> атанған. Мамабикеге барса, ол Айбасқа: <<Балама Баянды білдірме, қайта бер>>, - дейді.
Қозы Көрпеш батыр жігіт болып өседі. Бір кемпірдің үйін садақпен атқанда, ол: <<Батыр болсаң, жарыңды тап>>- деп, қарғаған соң, шешесінің қолын ыстық бидайға қақтап, Баянның аты-жөнін сұрап біледі. Жылқыға барып, жүгенін сылдырлатса, бір қотыр тай қарайды. Ер-тұрманын салғанша қотыр тай күрең бесті болады. Қоралы қойын қасқырға, түйесін Алакөлге, жылқысын Жидебайға, шешесін құдайға тапсырған Қозы Көрпеш Аягөзге тартады. Шешесі: <<Барғаныңнан келме>>, - деп қарғап қалады. Қозы жолай Айбасты қуып жетеді. Аягөзге барған соң Қозы боранда тоңып өлген бір тазша қойшының киімін киіп, қойға шыққан Баянға жолығады.
Қозы Көрпеш үш жыл қой шетінде жүріп, Баянмен қызық дәурен сүреді. Баян отауында
жатқан Қозыны жеңгесі көріп, Қаракөзге айтса, ол: <<Жатса жатсын, өз жары>> дейді. Бірақ Қарабай Қодардың тілімен Ноғайлыны жиып, Қозыға көр қазып, өлтірмекші болады. Жиналып келген жаудан Қозы қашып шығады. Бірақ Қозы қауіпті сезіп, Шоқтерекке тығылады. Халін Баян қара торғайы арқылы біліп тұрады. Торғайды бір жолы қырғи қуып, қыздың мақпал шапанын киген жеңгесіне тығылғанда, жеңгесі торғайдың төбе жүнін жұлып өлтіреді. Ол Қодарға жақ еді. Бұдан соң Қодар, Қарабай, Әлжаппарлар торғайдың өлердегі <<шоқ>> деген сөзінен Қозының жатқан жерін біліп, Шоқтерекке барып, алаңсыз ұйықтап жатқан Қозыны атып өлтіреді. Қыз ызаланып әкесіне <<енді мені өзің ал>> деп қарғайды. Баян ботасы өлген боз інгенді жетегіне алып, екеуі қосыла зарлайды. Баян ел көшкенде жұртта қалады. Қодар Баянға көңілін білдіріп: <<Маған ти>> дейді. Қыз: <<Тиейін, бірақ Қозыны бір көрсет>> деп жауап береді. Шоқтерекке барған соң, Баянның өтініші бойынша, Қодар оның бұрымынан ұстап құдыққа түсіреді. Ол бұрымын қиып, Қозының жанына келіп, зар илеп жылайды.Көзі ілінген Баянға қырық шілтен аян беріп, Қозыны үш күнге тірілтіп береді. Екі ғашық үш күн, үш түн бас қосып дәурен сүреді. Үш күннен кейін Қозы қайта өледі. Бірақ қырық бір қызыр жолығып, екі ғашыққа отыз бір жыл жұбайылық өмір береді. Екеуін түсінде көрген Қаракөз Бақа айғырды ерттеп жібереді. Оларды тапқан Бақа айғырға мініп, Өлеңтінің бойында отырған Қарабай ауылына келеді. Келіп той жасайды. СосынЖұпар қорығында отырған Сарыбай ауылына ұзатылып барады. Барса Жидебай дейтін құлы Қозының шешесін азапқа салған екен. Қозы шешесін азаптан арылту үшін, жылқы сүтіне шомылдырып, уайым-қайғысын кетіреді. Сөйтіп, отыз бір жыл толған соң екеуі қызырдың аянымен Аягөзге келіп, Қозы өледі. Баян тағы да жоқтап жылайды. Сол кезде үстіне бір топ керуен келіп, Баянға ғашық болады. Қозыға бейіт орнатады. Баян ақылы асқанға тиемін деген соң, керуеншілер өзді-өзі төбелесіп, қырылады. Қырылысып жатқан керуеншілер сөйтіп жүргенде, Баян бейітке кіріп, өзін - өзі өлтіреді. Сол керуеншілерден үш адам құтылып, үш рулы елге барып, Қозы мен Баянның хикаясын өлең қылыпты.
2. Пантусовтың варианты бойынша
(1898 жылы жазып алған)
Мұнда ұл Қарабайдікі, қыз Сарыбайдікі. Қарабай бал аштырып, екі жастың бақытсыздыққа ұшырайтынын білген соң, <<тағдыр жазасынан>> қорқып, ұлын Аягөзге алып қашады. Сарыбайдың әйелі Қарабай кеткен соң, Баянды қалмақтан асырап алған өгей баласы Қодарға қоспақ болады.Айбас бал аштырып, Қозының келетінін Баянға мәлімдейді. Қодар Қозыдан қашып, Алатауға көшеді. Ел көшкенде Қозы жөнімді тапсын деп, Баян жолай алтын тарағын қалдырады, содан Алтын тарақ атауы қалған. Баянның үш қыз апасы өліп, Баян Қодарға Таңсық моласынан үлкен көл орнаттырады. Таңсық көлі содан қалған. Қодар көлге суды меспен тасиды. Көл жасаған Қодар үлкен қайрат иесі адам ретінде суреттеледі. Қозының Баянды іздеп шыққан жері мұнда да Кастаньенұсқасына ұқсайды. Қозының жолынан күркіреуік түйе, өткелсіз өзен, ит тұмсығы батпайтын орман, алдамшы түлкі, ін сияқтылар кездеседі. Бейітті Шөже жырындағы керуеншілер салып береді.
3. Жанақ ақынның жырлаған варианты бойынша
Он сан Ормамбет елінде Қарабай және Сарыбай дейтін екі бай болады. Қарабайдың тегі - түрікпен, Сарыбайдың тегі - ноғайлы. Қарабай мен Сарыбай Балталы, Бағаналы еліне көшіп келеді. Балталының елі, оның биі Тайлақ бұларға ерулік беріп, жақсы құрметтейді. Бірақ дүниеқор Қарабай Балталыға көмек беруге жарамайды. Жомарт Сарыбай қойшының сыбағасын тоғыз қылып, сый-сыйпатпен қайтарады. Балталы, Бағаналы елі Сарыбайға риза болып, оны өз елінің қадірлі азаматы етіп таниды. Сарыбай мен Қарабай аңда жүріп дос болады. Екеуі де перзентсіз екен. Достық белгісі үшін екі бай іштегі жатқан екі баласын бір-біріне қосып, белқұда болады. Сарыбай өзінің ұлын көрместен буаз маралды Қарабай тілегі бойынша атқаны үшін қарғыс қаза табады. Қарабай <<Жетім ұлға қызымды бермеймін >> депбұзыла көшеді. Антын жұтады. Жолай шөлдлен жылқысын өткізе алмай, сандалған жерінде Қодар ұшырасып, құдық қазып, Қарабайдың 90 мың жылқысын қырғыннан құтқарып, Аягөзге жеткізеді. Осының есесіне Қарабай Баянды Қодарға қоспақ болып серт береді. Бірақ Баян оны сүймейді.
Қозы ер жете бастаған соң, Тайлақ бидің інісі Айбас Қарабайдың қыз бермей кеткеніне арланып, Баянды іздеп шығады. Қыздың сәлемдемесін алып, Қозыға Баянның ғашықтығын мәлім етеді. Қозы ел - жұрты Балталымен қоштасып, мал-жанын Тайлақ биге тапсырып, Аягөзге барады. Елеусіз Тазша болып, қой бағып жүріп, Баянмен қосылады. Аңдушы кемпір осы сырды біліп, Қодарға айтады. Қодар мен Қарабай сол елдің жауыз биі Сасанмен ақылдасып, Қозыны тойға шақырып, оған у береді. Бірақ Баянның апалары - Ай мен Таңсық Қозының қашып құтылуына жәрдем істейді. Баянға ғашық болған тоқсан жігіттің бірі Көсемсары еді. Ол Қодарға сиыса алмаған соң, Шоқтеректе жатқан Қозыға келіп, екеуі дос болады. Баян күнде қыз апасын жұмсап, Қозыдан хабар алып тұрады. Қодар Шоқтерекке ұрланып келіп, ұйықтап жатқан Көсемсарыны Қозы деп өлтіреді. Бұл кезде Қозы түлкі қуып кеткендіктен ажалдан аман қалады. Көқсемсарының өлгенін біліп, Қозы Қодар мен Қарабайды өлтіреді. Ел қорыққаннан Баянды Қозыға қосады. Бұлардан Күлеп дейтін батыр туады.
4. Кастанье жазып алған жырдың нұсқасы.
1910 жылы орысша бастырып шығарған.
Аңда жүргенде екі бай дос болып, әйелдері қыз туса, екеуі бір туғандай сіңді болсын, бірімізден ұл, бірімізден қыз туса екеуі ерлі-зайыпты болсын деп анттасады. Сол кезде Сарыбайдың басына Бір қара торғай қонады, одан Қарабайға қонады. Қарабай мұны жақсылыққа жорыса, Сарыбай жамандыққа жориды. Айтқанындай Сарыбайдың әйеліқыз туды, Қарабайдың әйелі ұл туды деген хабар келіп, ауылға қайтып бара жатқан кезінде Сарыбай аттан құлап өледі. Қарабай балгерлерге бал аштырса: <<Бұл екі жас қосылса, бақытсыздыққа ұшырайды>> деген соң: <<Тумай жатып әкесін жалмаған қызды балама әпермеймін>>, деп Қарабай Алатаудан Аягөзге қарай көше жөнеледі. Сарыбайдың Әпесбай деген інісі болады. Қалмақтың асырап алған баласы Қодар Сарыбай өлген соң Әпесбайды шеттетіп, Баянды өзі алмақ болады. Әпесбай Баянның хабарын беруге Аягөздегі Қозыға аттанады. Бұл кезде шешесінен Баянның хабарын естіген Қозы да Баянды іздеп шыққан еді. Қозының алдынан бір мыстан сиқыр шығып, оны адастырмақ болады. Бірде мыстан адам жегіш, күркіреуік түйе, бірде ит өтпес тоғай болып бөгет жасайды. Тоғайды қылышпен шабады. Одан соң алдынан түлкі болып шығып, жолдан адастыруға тырысады. Түлкі қашып бір інге тығылады. Оған найзасын сұқса, найзасы алтын жалатқандай жылтырап шығады. Осы ретпен Қозы өзінің барлық ер-тұрманын және айдарын да алтындап алады. Қозы Баянның жұртына келсе ауылы көшіп кеткен. Алдынан тек Қозыны іздеп шыққан Әпесбай ғана кездеседі. Қартайған Әпесбай Баянның басындағы ауыр ахуалды, оның ғашықтығын айтып, сол жерде өледі. Қозы қотыр тазша болып, Сарыбайдың жылқысын бағады. Бір күні Қодар қалмақтардың тойына кеткенде, Баян бастаңғы жасап, қотыр тазшаға домбыра тартқызады. Алтын айдарын көріп танысады, сүйіседі. Қозыны Баян өз қолына құл қылып алады. Қодар Қозының бұл мінезін біліп, сынамақ үшін жұртта қалған ауыр балғасын әкелуге жұмсайды. Қозы балғаны қақпақыл ойнатқандай алып келе жатқанда, Алакөлге түсіріп алады. Екеуі сайысып, Қозы Қодарды аттан аударып алады. Қодар таудан қалмақтарын ертіп әкеліп, соғысады. Мұнда да жеңіліп қалады. Екі жас дос болып, жаулық істемеске ант ішеді. Бірақ Қодар антын бұзып, қыздың ата-анасын, жеңгесін, ноғайлы елін өзіне қаратып алады. Қозыны өлтірмек болған соң, ол Шоқтерекке қашып құтылады. Қодар Шоқтеректе жатқан Қозыны іздеп тауып, тағы да құшақтасып дос болады да, абайсызда атып өлтіреді. Басын найзаға іліп Баянға әкеледі. Баян Шоқтерекке барып, өзінің ғашығын үш күнге тірілтіп алады. Қырық ту бие, қырық ту сиыр сойып,Қозының асын беріп, ақ жауып, арулап көмеді. Құдыққа су алуға түскен Қодарды бұрынғы нұсқаларда айтылған түрде Баян өз бұрымын қиып жіберіп, құлатып өлтіреді. Құба түзде Қозы басында зарланып отырған Баянға бір топ керуен жолығып, олар Арғанаты тауынан Аягөзге қолымен тас жеткізіп, бейіт салады. Бейіт біткен соң Баян өзіне-өзі қанжар салып өледі.
5. Абрамов нұсқасының мазмұны
1958 жылы жазып алынған
Мұнда ұл Қарабайдікі, Қыз Сарыбайдікі. Абрамов жырды ХҮІІ ғасырда шыққан дейді. Мұнда Айбас баянды іздеп барса, Сарыбай қызын Қодарға бермек болғаны анықталады. Баянның қарқарасын, алтын бақанын да алып, Айбас Қозыға қыздың сәлемін жеткізеді. Қозы Баянды той үстінде алып қашып, тауға жасырынады. Содан ол тау <<Баян жүрек>> атанған. Ай және Аягөз (кейбірінде Айғыз) деген қыздарын ертіп, Сарыбай Баянды іздейді. Бірақ, екі қызы Баянды іздеспей, тас болып қатып қалады. Ай және Аягөз өзендері содан қалған дейді. Қашып жүрген Қозы мен баянды Қодар тауып, тауда Қозыны өлтіреді. Қодарды Баян құдыққа түсіріп өлтіреді. Сол жерде Қодардың тас суреті қалған. (Қызыл қиядан тоғыз шақырым, Кіші Аягөз жолында). Баян Қозыны азалап отырғанда, қырық шілтен оған үш күндік өмір береді. Баян да сол жерде өлген. Бейітті қыздың ат-анасы салдырады деп әңгімеленеді.
6. 1909 жылы Қазанда бастырылған <<Қисса Қозы Көрпеш>> жырының
нұсқасы.
Жырды айтушы Гурьев (Үйшік) Орал жағынан шыққан ақын болу керек.
Бұл жырда да қыз әкесі Сарыбай. Жырдың бұл нұсқасында ата-ананың теріс батасына көп мән берілген. Батыр мінезді Қозы бір кемпірдің өрмегін үзіп, шешесінің қолын бидайға қақтап, Баянның хабарын білгеннен кейін Бозшұбарға мініп, Баянға кетпек болады. Шешесі әкелген қызға Қозы қарамайды. Қозыға шешесі: <<Төрт түлік малың қалды, оны қайтесің>> дегенде, Қозы: <<Жылқымды қалмақ алсын, түйем сарысудан қырылсын, қойыңа топалаң келсін>> деп жауап береді.
<<Оюлының он бөрісінен айқай салып өтемін, Қиюлының қырық бөрісінен қиқу салып өтемін, ну шеңгелге өрт қоямын, ен дария емшек сүтің көрің тұтса, одан да кеме мініп өтермін>> дейді.
Шешесі: <<Бұл жолың оңғарылмас, балам>> деп қала береді.
Ата тілін тыңдамай кеткен бала,
Жолынан аман қайтып үйін көрмес,- деп жырлайды. Бақытсыздыққа осы себеп болды деп ұйғарады.
Қозы әкесіне: <<Батаңды бермесең де, жол сілте>> дейді.
Әкесі: <<Қырық бір күнде Аягөзге барасың, сонда бір кемпір кез келер>> деп жауап береді. Кемпірге келсе ол: <<Атың арық, жүзің сарық, жол болсын, балам!>> дейді.
oo Ерні сетік сары атан көрдің бе? - дейді Қозы.
oo Ерні сетік сары атан қайын атаң Сарыбай болмасын?
oo Сылаң аяқ құба інген көрдің бе?
oo Сылаң аяқ құба інген қайын енең Құба кемпір болмасын?
oo Жез бұйдалы нар тайлақ көрдің бе?
oo Ол сүйген жарың Баян шығар?
oo Қозы кемпірден су сұраса: <<Саумал ішкен бала едің, су сұраған не еткенің?- деп тәлкек қылады, су бермейді.
Шоқтерекке келген Қозының хабарын қыздың торғайы біліп, оны отауға әкеледі. Қыз жеңгесі сүйіншіге көк етігін алады. Бұдан арғы жері Шөже вариантына ұқсас.
Жалғыз-ақ Қозымен отыз бір жыл өмір сүру оқиғасы жоқ. Тек Баян Қозының үш күндік өмірін сұрап алып, екеуі бір жерде өледі. Мұнда да Қарабайдың аты Сарыбайға таңылған. Айбас, Тайлақ жоқ. Жырға Қозыдан басқа Әлжаппар, мыстан кемпір енген.Шөже нұсқасындағы отыз бір жыл тіріліп қосылу, бейіт соғу оқиғалары жоқ.
Бұл үш нұсқаның үшеуінде де жырдың аяғы қайғылы, трагедиямен бітеді.
7. С. Барановтың нұсқасы
Аягөз, Тарбағатай, Алакөл, Алатау, Балқаш төңірегінде туысқан екі кісі мекен етіп жүреді. Оларды Қарабай мен Сарыбай деп атаушы еді. Екеуі ұлы мен қызын бала күнінен атастырып қойса керек. Бірақ әлдекім ел ішінде <<бұл екі бала қосылса бақытсыз болады>> дейтін сөз таратып жібереді. Қарабай осыған сеніп, жайлаудан Аягөзге көшіп кетеді. Сарыбайдың ағасы Ажыбайдың <<серттескен антымызды берік ұстайық, адал көңілді айнытпайық >> дегеніне Қарабай көнбейді. Көп уақыт Баянауыл тауын жайлап отырады. Сол арада Баян сұлуды көруге жан-жақтан серілер жиналады. Қодарқұл олардан баянды қызғанып, өзінің құдық қазған еңбегін айтып, қызға қолқа салады. Еріксіз алмақ болған Қодарға Баян үш түрлі қиын жұмыс тапсырады: 1. Малдың есебін ал;
2. сусыз жерден көп терең құдық қаз;
3. Таңсықтың күмбезінің қасына Аягөздің суын келтіріп, үлкен көл
жаса, - дейді.
Қодар бұның бәрін істейді. Бұл кезде Баян сұлуды іздеп Қозы Көрпеш елінен шығады. Жол-жөнекей талай қиындықтар көреді. Баянауылға келсе Қарабай көшіп кетіпті. Ессіз жұртта киіктің етін қақтап жеп отырған бір қарияға жолығады. Ол Қозының жолын тосып отырған Ажыбай қария екен. Қозыға жөн сілтеді.
Қозы Қарабайдың ауылына келіп, малын бағып жүре береді. Ендігі ойы өзінің кім екенін Баян сұлуға айтып жеткізу. Бір күні Қодар жоқта киіз үйдің есігінің алдындаотырып, күй тартып, ән салады. Өлеңіне Баян сұлу мен Қозыкені жас күнінен атастырып қойған тарихын арқау етеді. Сөз арасында анда-санда <<Жақында досы келеді, қабылдар ма екен қалыңдық>> деп қайталап отырады. Баян турасынан <<қабылдаймын>> дейді. Бір күні Қозының жарқыраған алтын шашын Баян көріп қалып, оның Қозы екенін таниды. Содан кейін күймеде бірге жатып жүреді. Соңғы сарындары өзгелерде айтылып жүрген мотивтермен бірдей.
№
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> бейітіне байланысты
шыққан аңыз, әңгімелер
1.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> кешенін тұрғызуға Сарыбайдың інісі Тайлақ би Тобыл өзені бойынан Аягөзге төрт сан қол (40 мың кісі) жіберіп, ас беріп, ат шаптырып, той жасайды. <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> күмбезін берік етіп тұрғызып, екеуінің кескін-келбетін тасқа түсіреді. Әсіресе Баян сұлудың бет ажарын әдемілеп келтіреді.
(Радлов варианты б\ша)
2.
50 мың кісі бастап келген Айбас. Олар үш көш жерден (90 км.) тас тасып, Аягөздің биік белесіне күмбез орнатады. Ол күмбез әлі тозған жоқ.
(Жанақ варианты б\ша)
3.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> күмбезіне қалаған тасты басқа бір таудан әкелген. Тау мен Аягөз өзенінің екі арасына көптеген тайпалардың мыңдаған кісілері атпен тізбектеле шеп құрып тасты бір қолдан бір қолға беріп, жеткізіп тұрған.
(Халық аңызы б\ша)
4.
Қодар Қозыны өлтіріп, Баянға: <<Маған ти>> дейді. Қыз: <<Тиейін, бірақ Қозыны бір көрсет>> деп жауап береді. Шоқтерекке барған соң, Баянның өтініші бойынша, Қодар оның бұрымынан ұстап құдыққа түсіреді. Ол бұрымын қиып, Қозының жанына келіп, зар илеп жылайды.Көзі ілінген Баянға қырық шілтен аян беріп, Қозыны үш күнге тірілтіп береді. Екі ғашық үш күн, үш түн бас қосып дәурен сүреді. Үш күннен кейін Қозы қайта өледі. Бірақ қырық бір қызыр жолығып, екі ғашыққа отыз бір жыл жұбайылық өмір береді. Екеуін түсінде көрген Қаракөз Бақа айғырды ерттеп жібереді.
( Шөже варианты б\ша)
5.
Қозы мен Баян екеуінің бейітінің үстінен екі гүл шығады да, бір-біріне созылып, ұмтыла өседі. Сол екі гүлдің ортасына бір тікен бітіпті. Гүлдер - Қозы - Баян, тікен - Қодар екен деседі. Бұлай болатын себебі: Қодарды Баян қырық құлаш құдыққа түсіріп жіберіп, өзі кесекпен атып өлтірерде Қодар айтқан сөз бар: <<Тірлікте екеуіңді қоспап ем, өлсем де екі араңа көк тікен болып шығармын>>
(Халық аңызы б\ша)
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенінің зерттелу тарихы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені Аягөздің оң жақ жағасында, Таңсық деген ауылдың қарсысына салынған.
Жырдағы ең жарқын айтылатын әдемі сурет Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені мен оның ішінде тұрған төрт тас. Аягөздегі бұл кешен мен оның ішінде тұрған мүсін тастар ислам дәуірінене көп бұрын жасалған өте ескі дәуірдің белгілері. Яғни, ҮІ - ҮІІ ғасырлар шамасы.
Мүсін тасты халық сол кезден қадірлеген, тастан қиып адамның суретін салу сол заманнан қалған.
Кешендегі төрт мүсін тас - <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырында айтылатын бейнелерді кескіндейді. Олардың үшеуі әйел, біреуі жас жігіт. Халық аңызы оларды Қозы мен Баян және оның апалары Айтаңсық пен Айғыздың суреттері деп атайды.
Кешенді алғаш жарыққа шығарған академик И.П. Фальк (1771ж) Сол кешенде дәл сол жылы Г. Волошин көріп, суретін салып, картасына түсіріп алады. Г.Е.Катанаевтың зерттеуінше Волошин 1771 жылы Өскеменнен шығып, Балқашты жағалап өтіп, Іле өзенін бойлап, Құлжаға барады. Осы жылы ол Жетісудағы атақты Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенін, онда тұрған төрт мүсін тастың суретін қағаз бетіне түсіреді.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенін ең алғаш рет жан-жақты зерттеп, ол туралы халық аузында сақталып келген аңыздарды толықтырып жазып алған ғалымдар: П.С. Паллас, И.Г. Андреев, А.И. Левшин.
ХІХ ғасырдың ішінде бұл ешенге орыс ғалымдарының ықыласы артпаса, кеміген емес. Отызыншы жылдары астроном В. Федоров, қырқыншы жылдары А.И. Шренк, елуінші жылдары Н.А. Абрамовтар келіп көріп, ел аузындағы аңыздарды жинап әкетеді.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенін , онда тұрған мүсін тастарды тереңірек зерттегн ғалым - Шоқан Уәлиханов.
Шоқанның ең алғаш көруінше <<екі ғашыққа арнап салынған атақты белгі күнге дейін Аягөз өзенінің оң жағында. Қызыл қия бекетінен 10 шақырым төменірек, Семейден Қапалға баратын жолдан бір шақырым әрірек тұрады. Күмбезді таспен қалап, арасына балшық құйып отырған. Биіктігі 7 құлаштай. Астын төрт бұрышты қырлап көтеріп, үстін пирамида сияқтандырып, ішінде еңсесі бар күмбез етіп жасаған. Үйдің ішкі қабырғасынеда тастан дөңгелете жасаған кісі отыратын орындықтар бар. Есігі оңтүстік- шығысқа қараған жоғары жиегінде терезе сияқты тесіктері көрінеді...
Күмбездің іргесінде төрт мүсін тас тұр, олардың үшеуін алқамен әшекейлеген. Біреуі өзгесінен көп биік, бірақ басы жоқ бір қара надан қағып түсірген. Ойға жүйрік бір қазақтың айтуынша бұл басын шайтан қағып түсірген Қодар болу керек, - дейді. Бірақ Қодардың мүсін тасы өз қабырының басында тұр.>>(Уәлиханов, ІҮ, 417).
Шоқанмен қатар Қозы Көрпеш кешенімен ХІХ ғасырдың орта кезеңінде көп айналысқан ғалымның бірі - П.П. Семенов - Тянь - Шанский. Ол кісі өзінің жол дәптеріне: <<Кішкене Аягөз бекетіне таяу жерде қазақ аңызында айтылатын Қозы Көрпеш мұнарасын көрдім.Бір аянышты нәрсе оның ұшар басын біреу зеңбірекпен атып түсірген. Ондай вандализм (бұзақылық) кімге керек болды екен. Мен түсіне алмадым.>> деп жазады.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу мұнарасын, оның сюжет құрылысын көп жыл бойы қызыға зерттегн аяулы ғалымдардың бірі Г.Н. Потанаин. Бұл жұмысын жақсылап зерттеу үшін ол көп ғалымдармен, қазақ ақындарымен, шежіре айтушылармен тығыз байланысып отырады. Осының нәтижесінде оның қолына Қозы Көрпеш - Баян сұлудың бірнеше варианты түседі. Оларды жіберген атақты Абай ақын(1884 жылы), Е.А. Александров, К. В. Урасов тағы басқалар.
Тарихи заманнан келе жатқан сәулетті құрылыстың ең көрнектісі әрине, Қозы Көрпеш - Баян сұлу күмбезі. Оны төрт бұрышты таспен өріп, ішін жып-жылтыр сыпайы етіп қалаған. Оның биіктігі бұрын 18 метрдей болған. Ішкі ені төрт метр шамасында, еденін таспен қалап, жарты метрдей жоғары көтерген. Күмбездің оңтүстік-шығысында кіретін есік, төбесінде терезе сияқты екі тесігі болған. Алдыңғы биік іргеден жоғары көтеріп күмбез жасау әдісін ескі тайпаның шеберлері үйдің құрылысынан алған. Күмбездің үстен басатын салмағы іргенің бұрыш-бұрышына орнатқан негіздерге сүйенеді де, бірте-бірте жоғары көтеріліп, үскі жағы сүйірлене береді. Күмбез қос еңселі, ішкі еңсе, үстіңгі жабық еңсе. Мұны тек күмбездің мықты болуы үшін істегн. Ерте кездегі қос еңселі құрылыстар тек қана Қазақстан жерінде кездеседі. Мұны әдемілеп пайдаланған қыпшақ пен оғыздар.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры өзінің махаббат толқынымен халықтың жүрегіне қандай толғану, қандай егілмелі ой түсірсе, оның күмбезі де халықтың жан күйіне сондай толқынды сезім түсіріп, баурап алып отырған. Сондықтан жыр да, күмбез де көне дәуірде жасалған өшпес мәдениеттің ұлы мұрасы болып қала береді.
Шоқтеректі
суреттеген алтын қапсырмалар сыры
Жырда айтылатын киелі мотивтің бірі - <<Шоқтерек>>. Ол - Қозы мен Баян сұлудың қызық көріп, ғашықтық өмірін қосқан, махаббат туын тігіп, екі жүректің біріккен жері. Қозы Көрпеш жырында қазақтар бұл Шоқтеректі сондай сәулетті етіп, шалқыта айтып берген. Халық аңызы бойынша ол Шоқтерек кейінгі заманға дейін сақталып келген тәрізді. Шоқтерек Қозы Көрпеш - Баян сұлу мұнарасының солтүстік - батыс жағында 8 шақырымдай жерде тұрса керек. В.В. Радлов жазып алған вариант бойынша бұл Шоқтерекке Айбас талай рет келген. Баян сұлу екеуі өліп жатқан Қозыкені құшақтап, терек түбінде Тайлақ би бастаған көп ел Арқадан Аягөзге келіп, мұнараны тұрғызғанға дейін отырды деседі. Бір таңқаларлық нәрсе Шоқтеректің тұрған жерін өткен ғасырдағы қазақтар жақсы біліп, оны жерді картаға түсіріп жүрген топографтарға айтып берген. Осының нәтижесінде 1909 жылы шыққан Батыс Сібірдің масштабы он шақырымдық картасына <<Чок - терек>> деген атау кірген. Бұл картада Қозы Көрпештің белгісі екі жерде көрсетілген. Бірі -Аягөз бойында тұрған биік мұнарасы, екіншісі - сол өзеннің төменгі сағасындағы Қозы Көрпештің ағасының тамы, демек, Айбастың бейіті. Айғыздың кешені де сол арада болған.
Бұл жырдың ең ескі заманда (б. з. ІІІ ғасыр бұрын) дүниеге келіп, содан жырға айналғанын дәлелдейтін нәрсе - алтыннан құйылған белбеудегі әдемі эпикалық сюжет. Онда көркем түрде <<Шоқтерек>> бейнеленген. Оның түбіндегі екі жастың махаббат елестері сақталған. <<Шоқтеректі>> суреттегн бұл алтын бейне ХҮІІІ ғасырда Ертістің күншығыс жағында жатқан байтақ даладан Алтай тауының ішіне таяу жерден табылған. ОЛ бейне бүгінде Эрмитажда сақтаулы тұр. Ғалымдардың зерттеуі бойынша бұл эпикалы алтын бейне біздің заманымыздан ІІІ - ІҮ ғасыр бұрын жасалған. Ол суретті ескі жазуларда <<көшпелі елдің дем алатын ағаш түбі>> деп атаған. Шоқтеректің түбінде отырған жігіт пен қыздың суреті белбеуді көркемдеу үшін жасалған алтын ілгектің бетіне түсірілген. Ілгек қос қапталдан, оң жақ, сол жақ болып, бір-біріне өте ұқсас болып жасалған. Екеуіндегі сурет те бір-бірінен аумайды. Суреттің негізгі фоны жапырақ жайған шоқ терек. Оның түбінде бір жас әйел мен бір сақа кісі отыр. Өліп жатқан алып ердің басы жас әйелдің тізесінде, бөксесі сақа кісінің алдында жатыр. Еркектің қолында екі аттың тізгіні бар. Ту сыртында ағашта ілулі тұрған өлген ердің садағы, қорамсақтан толы жебенің қауырсын басы көрініп тұр. Еркектің басында қазақша елтірі бөрік, белінде кәмар белбеу, мұртының қос қияғы тас мүсіндегі мұрттар сияқты екі жағына созыла түскен. Әйелдің басында ерте замандағы төбесі шошайған биік қарқара, үстінде кебенек, бір қолымен өліп жатқан ердің басын жайлап сипап отыр. Әйелдің басындағы қарқарасы Пазырықтан табылған қарқараға өте ұқсас.
Аттың басындағы жүгендері өте сыпайы, үзеңгісіз ер-тоқымы ғалымдардың байқауынша Пазырық қазынасынан шыққан ер-тоқымға өте құсас. Ердің үстінде былғарыдан жасалған әдемі көпшік, алдында өмілдірік, артында құйысқан. Жүгеннің әсем тізгіні мен шылбыры да анық байқалады.
Бұл Шоқ теректі суреттегн алтын ілгектің Пазырық дәуірімен (Ү - ІІІ) замандас болуы өте қызықты. Ол сол дәуірдегі тарихи-мәдени белгілерді еске түсіретін бір сирек жолығатын шындық.
Шоқ теректі бейнелеген белбеудегі сурет көне тарихтың өлмес куәгері.
Белбеудегі алтын бейнеде көрсетілген атақты сюжеттың мотивы қазақтар жырлайтын <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырына тура сол қалпында сақталған.
Алтыннан, қоладан құйып мүсін жасау ерлік мотивін ардақтаудың бір түрі. (Ә. Марғұлан)
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырында кездесетін жер-су аттары
Қозы Көрпештің жырын, басына қойған мұнарасын тексерумен бірге Г.Н. Потанин оның жүріп өтетін жолына да көп мән берген. Бұл жол - Қарабайдың Аягөзден Арқаға, одан әрі Есіл, Тобыл өзеніне дейін көшіп барып қайтатын жолы. Әрбір вариантта жолығатын жер аттары Аягөз, Жауыр, Меңзек, Тоқырауын, Жәмші, Алтынсандық, Қарқаралы, Баян ауыл, Қараөткел (Есіл бойы) Домбыралы, Моншақты, Түмен.
Қозы Көрпештің жаз отыратын жайлауда әрбір ескі вариант бойынша өте теріскейде, Түменнен әрі, Мұз теңізіне таяу жерде отыратын болған.
Дербісалин вариантында (1834ж) айтылатын:
Бір су бар ұзын аққан теріс түстікте,
Табарсың тап сол жерден Қозы Көрпешті.
Демек, бұл жер ұзын аққан Ертістің Обь өзеніне құйылатын жерлері. Айбас Баян сұлуға еліне қайтқанда, Аягөзден Арқаның барлық жерін оңтүстіктен теріскейге қарай аралап өтеді. Жолында Жауыр, Жамшы, Қарқаралы, Баянауыл, Нұра қалады, Домбыралы, Моншақты, Есіл өзенінен төмен ағып Түменге келеді, содан кейін Мұз тауында отырған үйіне жетеді.
Айбас құл ат тізгінін бір тартып ап,
Мұз тауында отырған үйге барған.
(Радлов варианты)
Баян Қозы Көрпешке арнап Айбастан әртүрлі сәлемдемелер жіберіп отырады. Оның ішінде Алтынсандық (Жәмші өзеніне таяу жердің аты), Қарқара(бас киім), Домбыра, Моншақ(Моншақты) бар. Жырдың әрбір вариантында Айбас ол дүниелерді Қозыкеге жеткізе алмай, жолшыбай жоғалтып отырады. Міне, осы мотивты Г.Н. Потанин <<Айбастың іздері>> деп атаған.
Жырда былай делінген:
Айбас құл адасқанын енді аңғарды,
Ғарып жанын қыз үшін отқа салды.
Баян туған жерінде демін алып,
Баянаула деген тау содан қалды.
Жәмшіде ақ жәмшісі түсіп қалды,
Домбырасы, моншағы бірге қалды.
Айбас құл адасқанын енді біліп,
Есіл - Нұра бойына қайта оралды.
(Шөже, 1864 ж).
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырының әр варианты бойынша Қарабай жазда Аягөзден солтүстікке, Түменге қарай көшсе, Сарыбай да Сыр бойынан Арқаға өрлейтін. Екеуі солтүстікте жайлауда жүріп дос болады, ол жақта бұғы өте көп, екеуі аңға шығып, бұғы атып қызық көреді. Аңыздың айтуынша Сарыбайдың Арғы атасы түрікпен еді дейді. Бұл әясана ескі дәуірде Сыр бойына қоныстанған не оғыз, не қыпшақтарды еске түсіреді. ҮІ - Х ғасырларда оғыз бен қыпшақтардың қыс Сыр бойын қоныстап, жаз Сарыарқаға жайлауға шығатынын Жувейни, Рашид-ед-дин, Абулғазы әдемілеп суреттеген. Демек оңтүстік пен солтүстік арасында көшіп жүру тәртібі ту ескі дәуірден келе жатқан дағды. Қысты күні жылы жақты қоныстап, жаз шыға солтүстікке, салқын жайлауға көшіп барып отыру салты ескі сақтарда, ғұндарда, үйсін, қаңлыларда болған. Осының айғақ бір көрінісі және заманның қызық әңгімесі <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> аңызында тамаша сақталған.
Бұл жырдың Радлов жазып алған варианты бойынша, Қарабай жазғытұрым Аягөзден шығып, алдымен Жорға, Жауыр, Шұбарайғыр тауларына келіп қоныстайды. (Бұл жерлердің аттары Шұбартау ауданында осы күнге дейін сақталған). Шұбарайғырдан шығып Қарабай қазіргі Ақтоғай ауданындағы Қазанғап өзеніне сәл дамылдап, одан Тоқырауын, Жәмші өзендеріне келіп, малын семіртеді. Ендігі беталысы - Орманбет - Атбасар төңірегіндегі Есіл өзені. Одан әрі Домбыралы, Моншақты тауларын басып өтіп, Түменге, Мұз теңізінің жағасына жетіп жығылады. Жырда бұл сурет өте жарқын түрде айтылған:
Орманбеттен аттанған он сан ноғай,
Біреуінің ақылы он сан қолдай.
Мұз тауына екі хан келді көшіп,
Байлығы шыққан екен талай-талай.
Енді Мұхтар Әуезов жариялаған Жанақ ақын вариантындағы көш сілеміне көз жіберейік. Қарабай Аягөзден шығып тағы да Жорға, Шұбарайғыр тауына келеді, одан Мейзекке өтеді. (Абралы ауданы, Жанақтың туған жері), одан Тоқырауын, Жәмшіні біраз қоныстап, бетін Алтынсандыққа бұрады (Ақшатау төңірегі), Қарқаралы, Баянауыл, Шідертіні басып Қараөткелге (Есіл бойына) еру жасайды. Тағы үдере жол тартқан көш Домбыралы, Моншақты басып, Түменге, Мұз теңізіне жетеді де осы араны жайлап қайтады.
Осы вариант бойынша, Тобыл өзені бойында шалқып жатқан ұлы жайлау Балталы деп атаған. Демек, ағаштан қиылып салынатын жазғы әдемі үй үшін ылғи балтамен жүру әдет болған. Жырда ол туралы:
Тоқтамай күн-түн қатып ұдай көшіп,
Екі бай Балталыға бірдей келді, - делінеді.
Бұл Балталы Мұз теңізіне таяу тұрған салқын жайлаудың бірі. Қарабай осы Балталыны қалдырып Аягөзге көше қашып жөнелгенде екі қыз ол жермен қоштасып, жөргекте жетім қалған Қозыкені есіне түсіріп: т>>Балталы, бағаналы ел аман бол>> деп зар төгеді.
Халық эпосында Мұз теңізінің маңайы - қыпшақтардың жаз бойы отыратын жайлауы. Екі қыз бұны әдемі суреттеген. Қыпшақтың бұл жайлау, әсіресе олардың атақты <<Ақ Көбек>> жырында жақсы айтылған. Алып ер Ақ Көбек жаумен алыспайды, оның алысатыны бір ғана теңіздің мұзы, табиғаттың аяусыз күші. Ол мұз аршып, малға жайылым, өріс іздеумен болады.
ІІІ. Қорытынды бөлім
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры өзінің махаббат толқынымен халықтың жүрегіне қандай толғану, қандай егілмелі ой түсірсе, оның күмбезі де халықтың жан күйіне сондай толқынды сезім түсіріп, баурап алып отырған. Сондықтан жыр да, күмбез де көне дәуірде жасалған өшпес мәдениеттің ұлы мұрасы болып қала береді.
Қазақ халқының лиро-эпостық жыры. ХІІІ-ХІV ғасырлардан бастап жырланып, қазақ арасына кең тараған. Жыр Сарыбай мен Қарабайдың түзде жүріп құда болып, Қозы мен Баянды күні бұрын атастыруымен басталады. Ары қарай қос ғашық Қозы мен Баян зорлықшыл Қодар, қаражүрек Қарабай арасындағы шиеленіскен оқиғалар негізінде зұлымдық пен махаббат күресі баяндалып, Қозы мен Баянның қайғылы қазасымен аяқталады.
Жырдың негізгі идеясы - мөлдір махаббатты дәріптеу. Тілі көркем, сюжеті шебер құрылған. Жырда айтыс, тұрмыс-салт жырлары: естірту, жоқтау, қоштасу, т.б. кеңінен қолданылады. Бұл жырда Аягөз, Үржар, Лепсі, Қалба тауы т.б. нақты жер-су атауларының кездесуі айқын көрінеді. Дастанның басқа да түркі халықтарынан тараған нұсқалары бар. Мысалы, башқұртта <<Қозы Курпәс мәнән Маян сылу>>, Бараба татарларында <<Қозы көрпеш>>, алтайлықтарда <<Қозы Эркеш>> деп аталады. Сыбанбай, Бекбау, Жанақ, Шөже т.б. ақындар әр кезде дастан оқиғасын өздерінше жырлаған. Жалпы жиырмаға жуық нұсқасы бар. Ең көп тарағаны - Жанақ нұсқасы. Алғаш ел арасынан жинап, хатқа түсіргендері Г.Саблуков (1830), Ғ.Дербісәлин (1834), А.Фролов (1841), Ш.Уалиханов (1856). Ал М.Путинцев жырдың мазмұнын орыс тіліне аударып бастырған (1856). В.Радлов бір нұсқасын жинағының 3-томына енгізген (1870).
Г.Н.Потанин бұл жырдың <<дүние жүзіндегі ең қымбат әдебиет мұраларына жататын шығарма>> екенін айтқан. Н.Н.Пантусов, Р.Ш.Әбдірахманов, Е.З.Баранов т.б. зерттеушілер жырды әр кезде орыс тіліне қара сөзбен аударып жариялаған. Ақын Г.Н.Твертин (1889-1921) жырды тұңғыш рет орыс тіліне аударып бастырды (1927-1935). 1878, 1890, 1894, 1905 жылдары Қазан қаласында кітап болып жарық көрді. Кеңестік дәуірде ең алғаш 1925 жылы Мәскеуде шықса, жырдың Жанақ нұсқасын 1936 жылы М.Әуезов Алматыда шығарған.
Жырды М.Ғабдуллин, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев т.б. қазақ ғалымдары салыстыра зерттеп, оның тарихи әлеуметтік мәнін ашты. Жыр 2002 жылы Астанада басылып шықса, бір нұсқасы 2003 жылы Мәскеу қаласында <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу. Қыз Жибек: Казахский романтический эпос>> деген атпен 2 тілде (орыс, қазақ) жарық көрді. <<Қозы Көрпеш-Баян сұлу>> жырының негізінде <<Махаббат дастаны>> кинофильмі (сценарийін жазған Ғ.Мүсірепов, 1954) түсіріліп, сахналық шығарма (авторы Ғ.Мүсірепов, 1940) жазылған. Шығыс Қазақстан облысы, Аякөз ауданы, Тансық станциясының маңында Қозы Көрпеш - Баян сұлудың мазары бар.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
№
Кітаптың аты
Авторы
баспасы
Мақала аты
Шық-
қан жылы
1.
Шығармалар, мақалалар, зерттеулер жинағы.
11 - том.
М. Әуезов
"Жазушы"
Қазақтың лиро-эпостық жырлары
1969 жыл
2.
<<Жұлдыз>>
журналы
Әлкей Марғұлан
<<Жұлдыз>>
журналы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені
3.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу
М. Жолдасбеков,
С. Қасқабасов
И. Нұрахмет
"Фолиант"
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры
Жанақ нұсқасы
2002 жыл
Тақырыбы:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" - махаббаттың қос шынары
Ғылыми бағыты:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырының зерттелуі
Орындаған: Тезекбаева Нұргүл Сайранқызы
Жетекшісі: Бегалина Райхан Тоқсанбайқызы
Жоспар
І. Кіріспе бөлім:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырының
шығу тарихы, зерттелуі
ІІ. Негізгі бөлім:
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырында кездесетін аңыз, әңгімелер, жер-су атаулары
ІІІ. Қорытынды бөлім:
Жырдың өміршеңдігі
І. Кіріспе бөлім
<<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырының көптеген нұсқалары бар. Бұл жырды XIX ғасыр бойында орыс ориенталистері жинап, бастырған еді. Ең алғаш бұл сюжеттің башқұрт тілндегі бір нұсқасын 1812 жылы Т. Беляев жазып алып, Қазақ қаласында жарияланған.
<<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырының қазақ арасындағы сюжеттерін 1830 жылдардан бастап белгілі шығыстанушы Г. Саблуков, орыс халқының ұлы ақыны А.С. Пушкин жазып алады. Бұлар жырдың қазақ тіліндегі нұсқасын бастауы алмаса да, <<Қозы Көрпеш>> жырымен орыс оқырмандарын тұңғыш рет таныстырады. Г.Саблуков жырдың бір сюжетін 1830 жылы Семей губерниясындағы Көкжиектеді жүрген орыс чиновнигінен түсіріп алады. Мұндай нұсқалар оның қолында көп болған. Оларда Шөже жырының әсері, содан туатын діни сарындар, ержегілік арна күштірек. Жырдың басқа да нұсқалары аз емес. Мысалы, <<Қозы Көрпеш>> жырының әлеуметік- реалистік мазмұны басым үлгісін 1833 жылы А.С. Пушкин жазып алып, сол жайында поэма жазуды жоспарланғаны анықталды, - дейді фольклорист, ғалым Ә. Қоңыртбаев өз еңбегінде. Жырдың сюжетін А.С. Пушкин Жайық бойындағы кіш жүз қазақтарынан жазып алған. Бұл вариант айрықша бағалы, халықтық мазмұны күштірек болғандықтан, академик А.С. Орлов өзінің <<Казахский героический эпос>> деген еңбегінде орысының прогресті жұртшылығын ең алғаш қазақ халқының тамаша эпосы <<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырымен таныстырушы А.С. Пушкин болды деп дұрыс айтады.
Бұдан соң бұл жырдың бір нұсқасын Жанақ ақын аузынан қазақтың тұңғыш ағартушысы, демократы Ш. Уәлиханов жазып алған. Бұл өзіне мектеп жасаған дарынды айтушы, қобызшы Жанықтың өз аузынан шыққандықтан және Шоқанның, Г.Н. Потаннинің жақсы бағалаған жыры болғандан <<Қозы Көрпеш>> дастанының бір құнды варианты делінеді. Жалғыз - ақ Жанақ нұсқасы Шоқанның қолжазбаларымен бірге Тезек төренің ауылында жойылған, бізге келіп жеткен жоқ.
<<Қозы Көрпеш>> жырының қазақ, ұйғыр, барабы татарларының арасындағы түрлі нұсқаларын халық ауызынан жазып алып, сол елдердің өз тілінде тұңғыш рет жариялаған, айрықша еңбек сіңірген зерттеуші-академик В.В. Радлов. Ол <<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жырының әрі алғаш жинаушысы, әрі зерттеушілерінің бірі болды.
<<Қозы Көрпеш>> жырының қазақша нұсқасын В.В.Радлов 1865 жылы Аягөз бойынан жазып алып, өзінің <<Образцы народной литературы тюрских племен>> деген кітабының үшінші бөліміне қосқан. Бұл нұсқа 968 жол, бір буынды қара өлеңнен жазылған.
В.В. Радловтан соң <<Қозы Көрпеш>> жырының қазақша бір нұсқасын 1876 жылы Петербург университетінің профессоры И.Н. Березин өзінің <<Турецкая хрестоматия>> атты жинағына енгізген. Бұл нұсқа - Жанақ, Шоқан вариантының бір көрінісі.
Қазақтың халық ақындары ішінен <<Қозы Көрпеш>> әңгімесін Абай ауданынан Шәкір Әбенов жаңғырта жырлаған. Оның өз поэмасы 1936 жылы шықты.
Шөже нұсқасы да революциядан кейін жазылып алынған. Оны бізге жеткізген Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының қолжазбалар қорында Шөже жырының тағы бір үлгісі бар. Айтушысы- Мұқан Машанов, жазып алған (1905)- Бозтай Жақыпбаев. Жырдың тағы бір варианты институттың қолжазбалар қорына 1947 жылы Ұлытау өңірінен келіп түскенді. Соның бәрін Ы. Дүйсенбаев тапқан Әбдірахманов, Фролов, Батырханов нұсқаларына қосамыз. <<Қозы Көрпеш>> жырының ел ішінде басқа да варианттары болуға тиіс.
Жырдың сан алуан нұсқаларын сөз еткенде, біз қай айтушы қандай өзгерістер енгізеді, оның ерекшелігі қайсы, сол сюжеттердің өзара айырмашылығы неде деген сауалдарға жауап іздейміз.
<<Қозы Көрпеш>> жырының варианттарын сюжетіне қарай үш түрлі салаға жіктеуге болады:
1. Мұнда жырдың көпшілік сюжеті трагедиялы болып келеді. Оған Шоқан - Жанақ, Березин, Пушкин, Чеканский, Кастанье, Машанов, Тверитин, Әбенов, Жылқайдаров, Батырханов, Дербісалин, Ұлғашев нұсқалары, барыбы, башқұр, ұйғыр тіліндегі, тағы басқа бірнеше ұсақ кестелер жатады.
2. Жырдың бұл саласында трагедиялық аяқтама жоқ. Оларда Қозы мен Баян феодалдық қоғам жағдайында өздерінің армандарына жетеді. Бұл - В.В. Радлов пен Бейсембай нұсқасы. В Радлвтың қазақ арасынан жазып алған <<Қозы Көрпеш>> жыры трагедиясыз болса, барыбы татарларынан жазып алғаны- трагедиялы.
3. Соңғы салаға жататын нұсқалар - Қазақ ССР Ғылым Академиясы Тіл және әдебиет институтында сақтаулы тұрған Мәшһүр Жүсіп Көпеев жазбалары. Бұл варианттарда Қодар қолынан өлген Қозы кейде отыз бір жыл, кейде жеті ай, енді бірде үш күнге тіріліп, Баянмен уақытша қосылып, біраз өмір сүргеннен соң қайта өледі.
<<Қозы Көрпеш>> жырының сюжеті қазақ, башқұрт, монғол, якут, ұйғыр, Сібір татарларында бар. Соған қарағанда оны бастапқы ертегілік желісі Алтай, Жетісу жағында, оғыз тайпалары дәуірінде туған ба дейміз. <<Қозы>>- қой аты емес, <<оғыз>> түбірінен туған. Монғолдар бұл жырды <<Козюке>>, <<Козы Еркеш>>, <<Малшы мерген>> десе, ұйғырлар <<Бозы Көрпеш>> дейді.
Жырдың сюжеті XIX ғасырда жазылып алғандықтан, Онда Қарқаралы, Қараөткел, Баянауыл, Қарасақпай, Аягөз дейтін кейінгі дәуір атаулары да жүр. Сол себепті, жыр VIII-XIX ғасырлар арасындағы қазақ өмірінің көп заманын қамтып, өзінше бір энциклопедияға айналған.
<<Қозы Көрпеш>> жыры көп заманнан бері келе жатқан сюжет болса да, онда XIX ғасырдың орта кезінде қазақ даласында туған саяси-экономикалық өзгерістердің те таңбасы бар. Соны кейінгі айтушылар құдалық, әмеңгерлік салттарының әсерімен жаңғырта жырлаған.
Жырдың өткір, әлеуметтік тартысына сай сюжеттік құрылысы да көркем әрі қонымды. Трагедиялы жырлардың сюжеті негізінен үш салаға бөлінеді: а) екі байдың аңға шығып құда болуы, Сарыбай өлген соң Қарабайдың антын бұзвп, көшуі. Бұл тарау жырдың экспозициясы мен байланысына сай;
ә) Қозының Баянды іздеп табуы, екеуінің табысуы мен өлімі. Бұл сюжеттің дамуы мен шарықтау шегіне тән;
б) Қозы өлген соң Баянның жұртта қалып, Қозы бейітінің басына барып өлуі. Бұл оқиғаның басты шешуі. Жырдың ең басты кейіпкері Баян болатыны да осыдан келіп туады. <<Қозы Көрпеш>> жыры өзінің тақырыбы жағынан өткен дәуірдің күрделі әлеуметтік проблемасына құрылған мазмұнды, шыншыл проблемалы эпостың бірі. Ол проблема- адам еркіндігі, әйел теңдігі мәселесі. Бұл жырдың өлмейтін көркемдік қасиеті - образдарының қуатында, әсерінде. Баян мен Қозы арасындағы тап теңсіздігі содан туатын жырдың негізгі тартысы қоғам өмірінің ұсақ сыртқы көрінісін емес, ішкі сырын, жұмбағын философиясын жинақтайды. Жырдың ең құнды жағы- тіл байлығында. Онда араб-парсы сөздігі мейлінше аз, жыр байырғы халық сөзінің мол лексикалық қорына негізделген. <<Қозы Көрпеш>> диалекті емес, қазақтың әдеби тіл нормасына жол салған эпостық мұраның бірі. Бұл үлгілердің тілі, өлеңдік кестесі, идеясы қарапайым халыққа жақын, түсінікті.
<<Қозы Көрпеш- Баян сұлу>> жыры қазақ даласындағы барлық лиро- эпостық жырларға жол салған шығарма. Сол негізінде <<Мақпал қыз>>, <<Құл мен қыз>>, <<Қыз Жібек>>, <<Айман- Шолпан>>, <<Есім сері-Зылиха>> сияқты көптеген ғашықтық жырлар туған.
ІІ. Негізгі бөлім:
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырының зерттелуі
М.Ғабдуллин
Бұл жырға өткен ғасырдың өзінде талай ғалымдар көңіл аударып, бірсыпыра пікірлер айтқан. Жырды ғана сөз қылмай, олардың бейітін де зерттеген. Мысалға,
Г.Н. Потанин жырды аса жоғары бағалап, дүние жүзілік эпостық шығармалардың қатарына қояды. Шоқан да жырды сүйсіне тыңдап, Жанақтан жазып алғаны мәлім. Академик
Радлов, профессор Березин де жырдың ертеден келе жатқан мұра екендігін көрсетеді. Безверхов өз мақаласында халқымыздың ерте заманда туғызған ақындық шығармасы екендігін айтады да, Арыстан ақынның қалай жырлағанын жазады. Ал өлең құрылысын зерттегн ғалым Ф. Корш жырды <<халық жыры>> деп бағалап, жырдың көркемдігін сөз еткен.
Қозы мен Баянның бейітін зерттегн орыс ғалымдары Абрамов, Пантусов, Кастанье т.б. бейітті ерте заманның архитектуралық өнерін көрсететін белгі деп қарайды.
Советтік дәуірде С.Сейфуллин <<Қазақ әдебиеті>> деген кітабында жырда тек Радлов нұсқасы бойынша ғана тоқталады, барлық жырларды үстем таптың шығармалары деп көрсетеді. С.Мұқанов <<Батырлар жыры>> (1939 ж) туралы еңбегінде жырды халықтық сипаттағы деп дәлелдейді. Революцияға дейін қазақ жастарының, әсірересе қазақ қыздарының ескі әдет-ғұрып шырмауынан шыға алмай, ауыр күйге түскендерін бейнелейтін жырдың бірі деп бағалайды. Бұл пікірді Қажым Жұмалиев <<Қазақ әдебиеті>> (1944 ж) атты оқулығында, <<Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері>>(1958 ж) монографиясында, Әлкей Марғұлан, М. Ақынжанов та айтады. Жырдың варианттарын салыстыра отырып, Қозы мен Баян жайындағы әңгімелердің негізі халықтық ортада туғандығын анықтайды. Бертін келе жырға арналған ғылыми еңбектер жазылды. Бұл ретте М. Әуезов пен Ы. Дүйсенбаевтың зерттеулерін атауға болады. Мұхтар жырдың қазақ арасынан тараған варианттарын зерттейді, жырдың әдебиеттік жақтарына толық талдау береді. Сонымен қатар жырдың шығу мезгілін мөлшерлейді. Бірсыпыра деректер келтіре отырып, жырдың ХҮ - ХҮІ ғасырлар шамасында шыққандығын айтады.
Қазақтың лиро - эпостық жырларын зерттеген Ы. Д бұл жырды арнайы зерттеді. Бұл жырдың қазақ арасында сақталған варианттарын басқа тілдердің түрлерімен салыстыра зерттейді.
Шоқан, Потанин және басқа да ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, жырдың оқиғасы халықтың аңыз - әңгімелерінен туған дейді. Қозы мен Баян тарихи адамдар емес, халықтың аңыз- ертегілері жасаған кейіпкерлер деген қорытынды жасайды.
Жанақтың айтуындағы жырды ел арасынан жинап, 1936 жылы бастырған - М. Әуезов. Оның айтуына қарағанда, Жанақ бұл жырын Сыбанның төресі Солтабай дегеннің үйінде жатып айтыпты деген де сөздер бар дейді. Содан оны басқа ақын - жыршылар үйреніп алып, елге таратыпты, кейінгі айтушы ақындар Жанақ нұсқасына біраз өзгерістер де енгізеді, Қозы мен Баянды арман-мүддесіне жеткізіп, өлтірмей тірі қалдырады.
Мұнысы Жанақ жырына қосылған жамау сияқты дейді Мұхтар.
Жырдың Жанақ айтты деген варианты Жанақтың өз аузынан емес, Бейсенбай деген жыршының айтуынан жазып алынған. Жанақтан Шоқан жазып алған вариант әлі күнге табылған емес. Сондықтан, жырдың Жанақ вариантына бергі ақындар қандай өзгерістер қосқанын анықтау қиын. Бірақ бұл жөнінде М. Әуезов аса орынды пікір айтады:
<<Ел арасына тараған Жанақ жырының бір түрінде өлетін Көсемсары емес, Қозының өзі, онда жыр аяғы қайғылы халмен бітетін еді, ал жырдың қуанышпен аяқталуы Бейсенбай ақынның қоспасы, өзгертуі болып табылады>>, - дейді.
Бұл дұрыс пікір. Өйткені жыр оқиғасының дамуына қарасақ, Қозының өлмей тірі қалуы мүмкін емес.
Демек, бергі айтушы ақындар Жанақ вариантын өңдеп, өзгерткен.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры
Мұхтар Әуезов
Халық арасына ең мол таралған ғашықтық жыр - <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> дастанының жазылып алынған бірнеше нұсқасы бар. Қазақтың көне мұрасын жинаушы орыс ғалымдары өткен ғасырда дастанның алғашқы жазбаларын хатқа түсірген
В.В. Радловтың өлеңмен жазылған нұсқасы, Е.А. Кастаньенің қара сөзбен баяндалған варианты осындай. Пушкин архивынан осы дастанның қысқаша мазмұны айтылған қолжазба табылды. Белгілі форльклор жинаушысы Пушкин Орынборға барған кезде оған жазып берген. Сибирьден шыққан талантты ақын Г. Н. Тверитин дастанның желісін орыс тілінде өзінше жырлап шыққан.
Бұл жырдың әңгімесі қазақтан басқа елдерде де бар. Жырдың бір түрі орыс тілінде 1812 жылы Қазанда басылып шыққан. Барабин татарларының және қазақ арасында айтылатын нұсқасын Радлов жазып алып, бастырған. Ойрат тілінде <<Қозын Еркеш>> дейтін жыр бар. Солардың бәрі де <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырын өзіне меншіктейді. Қазақ арасында бұл жырдың 16 түрлі нұсқасы бар. Көп заман бойында көп ақындар жырлағандықтан осындай әлденеше варианттар пайда болуы фольклор көлемінде заңды саналады. Бізге мәлім болған жырлардың кейбір варианта ертедегі заманның өзіне байланысты айтылса, енді біреулері бергі ХҮІІІ - ХІХ ғасырда өңделіп жаңғырған.
Жырды 1870 жылы қазақ арасынан жазып алып, орыстың атақты ғалымы академик Радлов немісше және қазақша бастырған. Екінші түрлі бір көркем нұсқасын қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов атақты Жанақ ақынның өз айтуынан жазып алдым дейді.
Шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков хикаяны бұрынғы Семей губерниясы, Көкпекті маңындағы бір жыраудың аузынан жазып алған. Орынбор музейінің басқарушысы, орыс тарихшысы Кастанье, өзінің <<Қазақ даласы мен Оренбург өлкесінің белгілері>> атты кітабында жырдың толық аудармасын берген. Мұнысы Ғылым академиясының Петербургта шығатынВестнигінде басылған. Кастаньенің аудармасы бойынша хикаяның мазмұнымен қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымы Меморанский де таныс болған. Онан соң жырды Петербург университетінің профессоры Березин жинап, 1876 жылы өзініңғ <<Түрік хрестоматиясы>> деген кітабында басып шығарған. (ІІІ том, 162-170 бет, 1876 жыл.)
1899 жылы хикаяның бір нұсқасын Баранов ел аузынан жинап алып, Петербургтағы <<Нива>> журналының қосымшасында басып шығарған.
Жырды көп зерттеп, оған үлкен мән берген кісінің бірі - Сібір ғалымы Г.Н. Потанаин (1890 жылы, 9 кітап), одан соң <<Русское богатство>> деген журналында
(1896 жылы № 8) бұл жырға айрықша тоқталып, оны жоғарыбағалайды.
<<Қозы Көрпеш>> - жыры туралы Ұлы Октябрь революциясынан бері қарай қазақ тілінде жазылған түсініктер, мақалалар, оқу құралдарының бөлімдері де аз болған жоқ.
Орыстың ұлы ақыны Пушкиннің бір қолжазбасында дастанның орысша жазылған сюжеті табылған. Совет үкіметі тұсында көкшетаулық орыс ақыны Тверитин жырдың мазмұнын өлеңмен орысша жазған. Оның бұл көркем поэмасы 1928 жылы Қызылорда қаласында, содан соң 1941 жылы Москвада жеке дастан болып басылған.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы Бейсенбай деген ақынға жырдың жаңа айтқан вариантын хатқа түсірткен. Осы Бейсенбайдың аузынан алынған Жанақ айтты дейтін жырдың бір-екі қолжазбасы бар. Осы Жанақ-Бейсенбай вариантын М. Әуезов 1936 жылы Алматыда жеке кітап қылып бастырған. Және бұл нұсқа 1939 жылы басылған <<Батырлар жырының>> 1 томына енгізілген.
Радлов жинап бастырған жыр революциядан кейін 1925 жылы Москвада қазақша жеке кітап болып басылған. С. Мұқанов пен Х. Бекхожин 1939 жылғы орта мектептерге арнап құрастыратын хрестоматияда осы вариант үзінді түрінде басылған. Бұлардан басқа Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтында Шөже ақын айтты дейтін тағы бір көркем ескілеу нұсқасы бар. Бұл нұсқаны Мәшһүр Жүсіп жинаған, әлі баспа көрген жоқ. Бұл жырлардың ішіндегі айрықша назар салатын тәуір нұсқасы осы. Бұдан басқа Ғылым академиясында 1905 жылы Павлодар уезі, Баянауыл қазағы молда Мұқан Машақұлынан Жақыпбаев жазып алатын жырдың екінші түрлі бір қолжазбасы бар. Бірақ бұл вариант кейбір өзгерген сөздерін, кісі аттарын айтпасақ, Шөже нұсқасынан алынған көрінеді.
Жырды көп басып халыққа таратқан орынның бірі - Қазандағы Хұсаиновтар баспасы.
Бұлар дастанның түрліше нұсқаларын 1878, 1890, 1896, 1909 жылдар қазақша кітап етіп бастырған.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры
Қажым Жұмалиев
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры қазақ лиро - эпостарының ең ескі түрлерінің бірі болып саналады.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырының қазақ тіліндегі нұсқасын ел аузынан жазып алып, бірінші рет бастырып шығарған В.В. Радлов. Ең соңғы басылуы 1957 жылы Қазақ Ғылым Академиясы, Тіл және әдебиет институты.
1870 жылы мен 1957 жылдардың арасында <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жеке кітап болып та, жинақтарға енгізіліп те талай рет басылып шықты. Оны кімдер бастырып шығарғаны жайлы мәліметтер <<Қазақ әдебиеті тарихының>> І томында болғандықтан және ол поэманың 1957 жылғы баспасында да келтірілмегендіктен, ол мәселеге әдейі тоқталмадық. Поэманың жиналу, басылу жайлы кеңірек танысқысы келгендер сол кітаптардан деректер таба алады.
Лиро - эпос поэмаларының ішінде біздің әдебиетшілеріміздің көңілін аударып, көбірек зерттелгені де осы жыр. 1941 жылдан бері орта мекиепке арналған оқу құралдарына енгізіліп, жеке тақырып ретінде зерттеліп келеді. Жыр туралы кандидаттық диссертация қорғағанда, негізгі тақырыптарының бірі осы жыр болды. Жоғарғы аталып өткен І томға да жеке тақырып болып енгізілді.
Осылардың бәрінде <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> поэмасы версия, варианттары, идеялық - мазмұны не көрсетеді, образ композициясы, көркемдік ерекшеліктері қандай деген мәселелердің айналасында талдаулар болды. Әйтсе де, <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> поэмасы жөніндегі зерттеулердің ішіндегі қай жағынан алсақ та ең жақсы жазылғаны - <<Қазақ әдебиеті тарихының>> бірінші томындағы профессор М.О. Әуезовтың мақаласы деуге болады.
Бұл жырдың 16 варианты бар десек, солардың ішіндегі ең толығы да, көлемді, көркемдісі де Жанақ - Бейсенбай варианты.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> варианттарымен таныс адамға ең көркемі осы вариант. Тек аяқ жағындағы жалғамалы бір - екі эпизод пен оқиғаның шешуі болмаса, басқа жағы шебер құрылғандығын зерттеушілердің бәрі де мойындайды.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырының әр түрлі варианттағы мазмұны
1. Шөже ақынның жырлаған варианты бойынша
Ноғайлы жұртында Қарабай мен Сарыбай деген екі бай болады. Екеуі де перзентсіз. Аңда жүріп дос болады. <<Үйдегі кісіміз жүкті деп>> - деп, екеуі де буаз маралды атпайды. Әйелдері жүкті екенін біліскен соң бала тумастан бұрын іштегі балаға ежеқабыл ретімен бел құда болысады. Ұзамай сүйіншіге екі адам келіп, Сарыбайдың әйелі Мамабикеден ұл, Қарабайдың әйелі Қаракөзден қыз туғанын хабарлайды. Екі әке серттесіп, , ұл мен қызды қоспақ болады. Сарыбай құдалықтың қарғы бауы ретінде Қарабайға Айбас деген құлын береді. Сарыбай үйіне жетпей аттан құлап өледі. Қарабай <<Қызымды жетім ұлға бермеймін>> - деп, Өлеңтінің аяғын өрлей Аякөзге көшеді. Бұған Әлжаппар дейтін құлы мұрындық болады. Қаракөз наразы. Көшкен күні оның сабасы жарылады. Сол жер Ақкөл, Жайылма атаныпты. Қырық нары арып жолда өледі. Аягөзге барған соң Ноғайлының биі Сұлтанғазы Қарабайдың ауылын ерулікке шақөырады. Сонда Шақшақ байдың баласы Қодар Баянға ғашық болады. 90 мырза Баянды алмаққа Қарабайға жалшы болады. Айбас Баянға: <<Алтын айдар, шоқ белбеу жарың бар, соны әкелемін>> - деп, қанатты биеден туған Бақа айғырға мініп қашады. Сәлемдемеге Баянның домбырасын, бет моншағын, қарқарасын, алтын сандығын, ақ жамшысын алады. Мұны білген Қодар сегіз құлмен Ит ішпес көлінде қуып жетіп атысады. Айбас Қодарлардың мініп келген он алтын атып түсіріп, шөлде жаяу қалдырады. Қодарларды жеңіп, ілгері жүреді. Бірақ адасады. Алдынан өткелсіз қалың орман шығып, Баянның домбырасы мен моншағын ұмытады. Содан ол жер <<Домбыралы>>, <<Моншақты>> атанған дейді. Сандығы қалған жер <<Алтын сандық>>, <<Ақша тау>>, Бақа айғырдың тоқтаған жері - <<Тоқырауын жәмшілі>>, қарқарасы түскен жер - Қарқаралы * Қазалық. Бақа айғырдың жауыр болған жері <<Жауыр бұғы>>, Баянның туған жері - <<Баянауыл>> атанған. Мамабикеге барса, ол Айбасқа: <<Балама Баянды білдірме, қайта бер>>, - дейді.
Қозы Көрпеш батыр жігіт болып өседі. Бір кемпірдің үйін садақпен атқанда, ол: <<Батыр болсаң, жарыңды тап>>- деп, қарғаған соң, шешесінің қолын ыстық бидайға қақтап, Баянның аты-жөнін сұрап біледі. Жылқыға барып, жүгенін сылдырлатса, бір қотыр тай қарайды. Ер-тұрманын салғанша қотыр тай күрең бесті болады. Қоралы қойын қасқырға, түйесін Алакөлге, жылқысын Жидебайға, шешесін құдайға тапсырған Қозы Көрпеш Аягөзге тартады. Шешесі: <<Барғаныңнан келме>>, - деп қарғап қалады. Қозы жолай Айбасты қуып жетеді. Аягөзге барған соң Қозы боранда тоңып өлген бір тазша қойшының киімін киіп, қойға шыққан Баянға жолығады.
Қозы Көрпеш үш жыл қой шетінде жүріп, Баянмен қызық дәурен сүреді. Баян отауында
жатқан Қозыны жеңгесі көріп, Қаракөзге айтса, ол: <<Жатса жатсын, өз жары>> дейді. Бірақ Қарабай Қодардың тілімен Ноғайлыны жиып, Қозыға көр қазып, өлтірмекші болады. Жиналып келген жаудан Қозы қашып шығады. Бірақ Қозы қауіпті сезіп, Шоқтерекке тығылады. Халін Баян қара торғайы арқылы біліп тұрады. Торғайды бір жолы қырғи қуып, қыздың мақпал шапанын киген жеңгесіне тығылғанда, жеңгесі торғайдың төбе жүнін жұлып өлтіреді. Ол Қодарға жақ еді. Бұдан соң Қодар, Қарабай, Әлжаппарлар торғайдың өлердегі <<шоқ>> деген сөзінен Қозының жатқан жерін біліп, Шоқтерекке барып, алаңсыз ұйықтап жатқан Қозыны атып өлтіреді. Қыз ызаланып әкесіне <<енді мені өзің ал>> деп қарғайды. Баян ботасы өлген боз інгенді жетегіне алып, екеуі қосыла зарлайды. Баян ел көшкенде жұртта қалады. Қодар Баянға көңілін білдіріп: <<Маған ти>> дейді. Қыз: <<Тиейін, бірақ Қозыны бір көрсет>> деп жауап береді. Шоқтерекке барған соң, Баянның өтініші бойынша, Қодар оның бұрымынан ұстап құдыққа түсіреді. Ол бұрымын қиып, Қозының жанына келіп, зар илеп жылайды.Көзі ілінген Баянға қырық шілтен аян беріп, Қозыны үш күнге тірілтіп береді. Екі ғашық үш күн, үш түн бас қосып дәурен сүреді. Үш күннен кейін Қозы қайта өледі. Бірақ қырық бір қызыр жолығып, екі ғашыққа отыз бір жыл жұбайылық өмір береді. Екеуін түсінде көрген Қаракөз Бақа айғырды ерттеп жібереді. Оларды тапқан Бақа айғырға мініп, Өлеңтінің бойында отырған Қарабай ауылына келеді. Келіп той жасайды. СосынЖұпар қорығында отырған Сарыбай ауылына ұзатылып барады. Барса Жидебай дейтін құлы Қозының шешесін азапқа салған екен. Қозы шешесін азаптан арылту үшін, жылқы сүтіне шомылдырып, уайым-қайғысын кетіреді. Сөйтіп, отыз бір жыл толған соң екеуі қызырдың аянымен Аягөзге келіп, Қозы өледі. Баян тағы да жоқтап жылайды. Сол кезде үстіне бір топ керуен келіп, Баянға ғашық болады. Қозыға бейіт орнатады. Баян ақылы асқанға тиемін деген соң, керуеншілер өзді-өзі төбелесіп, қырылады. Қырылысып жатқан керуеншілер сөйтіп жүргенде, Баян бейітке кіріп, өзін - өзі өлтіреді. Сол керуеншілерден үш адам құтылып, үш рулы елге барып, Қозы мен Баянның хикаясын өлең қылыпты.
2. Пантусовтың варианты бойынша
(1898 жылы жазып алған)
Мұнда ұл Қарабайдікі, қыз Сарыбайдікі. Қарабай бал аштырып, екі жастың бақытсыздыққа ұшырайтынын білген соң, <<тағдыр жазасынан>> қорқып, ұлын Аягөзге алып қашады. Сарыбайдың әйелі Қарабай кеткен соң, Баянды қалмақтан асырап алған өгей баласы Қодарға қоспақ болады.Айбас бал аштырып, Қозының келетінін Баянға мәлімдейді. Қодар Қозыдан қашып, Алатауға көшеді. Ел көшкенде Қозы жөнімді тапсын деп, Баян жолай алтын тарағын қалдырады, содан Алтын тарақ атауы қалған. Баянның үш қыз апасы өліп, Баян Қодарға Таңсық моласынан үлкен көл орнаттырады. Таңсық көлі содан қалған. Қодар көлге суды меспен тасиды. Көл жасаған Қодар үлкен қайрат иесі адам ретінде суреттеледі. Қозының Баянды іздеп шыққан жері мұнда да Кастаньенұсқасына ұқсайды. Қозының жолынан күркіреуік түйе, өткелсіз өзен, ит тұмсығы батпайтын орман, алдамшы түлкі, ін сияқтылар кездеседі. Бейітті Шөже жырындағы керуеншілер салып береді.
3. Жанақ ақынның жырлаған варианты бойынша
Он сан Ормамбет елінде Қарабай және Сарыбай дейтін екі бай болады. Қарабайдың тегі - түрікпен, Сарыбайдың тегі - ноғайлы. Қарабай мен Сарыбай Балталы, Бағаналы еліне көшіп келеді. Балталының елі, оның биі Тайлақ бұларға ерулік беріп, жақсы құрметтейді. Бірақ дүниеқор Қарабай Балталыға көмек беруге жарамайды. Жомарт Сарыбай қойшының сыбағасын тоғыз қылып, сый-сыйпатпен қайтарады. Балталы, Бағаналы елі Сарыбайға риза болып, оны өз елінің қадірлі азаматы етіп таниды. Сарыбай мен Қарабай аңда жүріп дос болады. Екеуі де перзентсіз екен. Достық белгісі үшін екі бай іштегі жатқан екі баласын бір-біріне қосып, белқұда болады. Сарыбай өзінің ұлын көрместен буаз маралды Қарабай тілегі бойынша атқаны үшін қарғыс қаза табады. Қарабай <<Жетім ұлға қызымды бермеймін >> депбұзыла көшеді. Антын жұтады. Жолай шөлдлен жылқысын өткізе алмай, сандалған жерінде Қодар ұшырасып, құдық қазып, Қарабайдың 90 мың жылқысын қырғыннан құтқарып, Аягөзге жеткізеді. Осының есесіне Қарабай Баянды Қодарға қоспақ болып серт береді. Бірақ Баян оны сүймейді.
Қозы ер жете бастаған соң, Тайлақ бидің інісі Айбас Қарабайдың қыз бермей кеткеніне арланып, Баянды іздеп шығады. Қыздың сәлемдемесін алып, Қозыға Баянның ғашықтығын мәлім етеді. Қозы ел - жұрты Балталымен қоштасып, мал-жанын Тайлақ биге тапсырып, Аягөзге барады. Елеусіз Тазша болып, қой бағып жүріп, Баянмен қосылады. Аңдушы кемпір осы сырды біліп, Қодарға айтады. Қодар мен Қарабай сол елдің жауыз биі Сасанмен ақылдасып, Қозыны тойға шақырып, оған у береді. Бірақ Баянның апалары - Ай мен Таңсық Қозының қашып құтылуына жәрдем істейді. Баянға ғашық болған тоқсан жігіттің бірі Көсемсары еді. Ол Қодарға сиыса алмаған соң, Шоқтеректе жатқан Қозыға келіп, екеуі дос болады. Баян күнде қыз апасын жұмсап, Қозыдан хабар алып тұрады. Қодар Шоқтерекке ұрланып келіп, ұйықтап жатқан Көсемсарыны Қозы деп өлтіреді. Бұл кезде Қозы түлкі қуып кеткендіктен ажалдан аман қалады. Көқсемсарының өлгенін біліп, Қозы Қодар мен Қарабайды өлтіреді. Ел қорыққаннан Баянды Қозыға қосады. Бұлардан Күлеп дейтін батыр туады.
4. Кастанье жазып алған жырдың нұсқасы.
1910 жылы орысша бастырып шығарған.
Аңда жүргенде екі бай дос болып, әйелдері қыз туса, екеуі бір туғандай сіңді болсын, бірімізден ұл, бірімізден қыз туса екеуі ерлі-зайыпты болсын деп анттасады. Сол кезде Сарыбайдың басына Бір қара торғай қонады, одан Қарабайға қонады. Қарабай мұны жақсылыққа жорыса, Сарыбай жамандыққа жориды. Айтқанындай Сарыбайдың әйеліқыз туды, Қарабайдың әйелі ұл туды деген хабар келіп, ауылға қайтып бара жатқан кезінде Сарыбай аттан құлап өледі. Қарабай балгерлерге бал аштырса: <<Бұл екі жас қосылса, бақытсыздыққа ұшырайды>> деген соң: <<Тумай жатып әкесін жалмаған қызды балама әпермеймін>>, деп Қарабай Алатаудан Аягөзге қарай көше жөнеледі. Сарыбайдың Әпесбай деген інісі болады. Қалмақтың асырап алған баласы Қодар Сарыбай өлген соң Әпесбайды шеттетіп, Баянды өзі алмақ болады. Әпесбай Баянның хабарын беруге Аягөздегі Қозыға аттанады. Бұл кезде шешесінен Баянның хабарын естіген Қозы да Баянды іздеп шыққан еді. Қозының алдынан бір мыстан сиқыр шығып, оны адастырмақ болады. Бірде мыстан адам жегіш, күркіреуік түйе, бірде ит өтпес тоғай болып бөгет жасайды. Тоғайды қылышпен шабады. Одан соң алдынан түлкі болып шығып, жолдан адастыруға тырысады. Түлкі қашып бір інге тығылады. Оған найзасын сұқса, найзасы алтын жалатқандай жылтырап шығады. Осы ретпен Қозы өзінің барлық ер-тұрманын және айдарын да алтындап алады. Қозы Баянның жұртына келсе ауылы көшіп кеткен. Алдынан тек Қозыны іздеп шыққан Әпесбай ғана кездеседі. Қартайған Әпесбай Баянның басындағы ауыр ахуалды, оның ғашықтығын айтып, сол жерде өледі. Қозы қотыр тазша болып, Сарыбайдың жылқысын бағады. Бір күні Қодар қалмақтардың тойына кеткенде, Баян бастаңғы жасап, қотыр тазшаға домбыра тартқызады. Алтын айдарын көріп танысады, сүйіседі. Қозыны Баян өз қолына құл қылып алады. Қодар Қозының бұл мінезін біліп, сынамақ үшін жұртта қалған ауыр балғасын әкелуге жұмсайды. Қозы балғаны қақпақыл ойнатқандай алып келе жатқанда, Алакөлге түсіріп алады. Екеуі сайысып, Қозы Қодарды аттан аударып алады. Қодар таудан қалмақтарын ертіп әкеліп, соғысады. Мұнда да жеңіліп қалады. Екі жас дос болып, жаулық істемеске ант ішеді. Бірақ Қодар антын бұзып, қыздың ата-анасын, жеңгесін, ноғайлы елін өзіне қаратып алады. Қозыны өлтірмек болған соң, ол Шоқтерекке қашып құтылады. Қодар Шоқтеректе жатқан Қозыны іздеп тауып, тағы да құшақтасып дос болады да, абайсызда атып өлтіреді. Басын найзаға іліп Баянға әкеледі. Баян Шоқтерекке барып, өзінің ғашығын үш күнге тірілтіп алады. Қырық ту бие, қырық ту сиыр сойып,Қозының асын беріп, ақ жауып, арулап көмеді. Құдыққа су алуға түскен Қодарды бұрынғы нұсқаларда айтылған түрде Баян өз бұрымын қиып жіберіп, құлатып өлтіреді. Құба түзде Қозы басында зарланып отырған Баянға бір топ керуен жолығып, олар Арғанаты тауынан Аягөзге қолымен тас жеткізіп, бейіт салады. Бейіт біткен соң Баян өзіне-өзі қанжар салып өледі.
5. Абрамов нұсқасының мазмұны
1958 жылы жазып алынған
Мұнда ұл Қарабайдікі, Қыз Сарыбайдікі. Абрамов жырды ХҮІІ ғасырда шыққан дейді. Мұнда Айбас баянды іздеп барса, Сарыбай қызын Қодарға бермек болғаны анықталады. Баянның қарқарасын, алтын бақанын да алып, Айбас Қозыға қыздың сәлемін жеткізеді. Қозы Баянды той үстінде алып қашып, тауға жасырынады. Содан ол тау <<Баян жүрек>> атанған. Ай және Аягөз (кейбірінде Айғыз) деген қыздарын ертіп, Сарыбай Баянды іздейді. Бірақ, екі қызы Баянды іздеспей, тас болып қатып қалады. Ай және Аягөз өзендері содан қалған дейді. Қашып жүрген Қозы мен баянды Қодар тауып, тауда Қозыны өлтіреді. Қодарды Баян құдыққа түсіріп өлтіреді. Сол жерде Қодардың тас суреті қалған. (Қызыл қиядан тоғыз шақырым, Кіші Аягөз жолында). Баян Қозыны азалап отырғанда, қырық шілтен оған үш күндік өмір береді. Баян да сол жерде өлген. Бейітті қыздың ат-анасы салдырады деп әңгімеленеді.
6. 1909 жылы Қазанда бастырылған <<Қисса Қозы Көрпеш>> жырының
нұсқасы.
Жырды айтушы Гурьев (Үйшік) Орал жағынан шыққан ақын болу керек.
Бұл жырда да қыз әкесі Сарыбай. Жырдың бұл нұсқасында ата-ананың теріс батасына көп мән берілген. Батыр мінезді Қозы бір кемпірдің өрмегін үзіп, шешесінің қолын бидайға қақтап, Баянның хабарын білгеннен кейін Бозшұбарға мініп, Баянға кетпек болады. Шешесі әкелген қызға Қозы қарамайды. Қозыға шешесі: <<Төрт түлік малың қалды, оны қайтесің>> дегенде, Қозы: <<Жылқымды қалмақ алсын, түйем сарысудан қырылсын, қойыңа топалаң келсін>> деп жауап береді.
<<Оюлының он бөрісінен айқай салып өтемін, Қиюлының қырық бөрісінен қиқу салып өтемін, ну шеңгелге өрт қоямын, ен дария емшек сүтің көрің тұтса, одан да кеме мініп өтермін>> дейді.
Шешесі: <<Бұл жолың оңғарылмас, балам>> деп қала береді.
Ата тілін тыңдамай кеткен бала,
Жолынан аман қайтып үйін көрмес,- деп жырлайды. Бақытсыздыққа осы себеп болды деп ұйғарады.
Қозы әкесіне: <<Батаңды бермесең де, жол сілте>> дейді.
Әкесі: <<Қырық бір күнде Аягөзге барасың, сонда бір кемпір кез келер>> деп жауап береді. Кемпірге келсе ол: <<Атың арық, жүзің сарық, жол болсын, балам!>> дейді.
oo Ерні сетік сары атан көрдің бе? - дейді Қозы.
oo Ерні сетік сары атан қайын атаң Сарыбай болмасын?
oo Сылаң аяқ құба інген көрдің бе?
oo Сылаң аяқ құба інген қайын енең Құба кемпір болмасын?
oo Жез бұйдалы нар тайлақ көрдің бе?
oo Ол сүйген жарың Баян шығар?
oo Қозы кемпірден су сұраса: <<Саумал ішкен бала едің, су сұраған не еткенің?- деп тәлкек қылады, су бермейді.
Шоқтерекке келген Қозының хабарын қыздың торғайы біліп, оны отауға әкеледі. Қыз жеңгесі сүйіншіге көк етігін алады. Бұдан арғы жері Шөже вариантына ұқсас.
Жалғыз-ақ Қозымен отыз бір жыл өмір сүру оқиғасы жоқ. Тек Баян Қозының үш күндік өмірін сұрап алып, екеуі бір жерде өледі. Мұнда да Қарабайдың аты Сарыбайға таңылған. Айбас, Тайлақ жоқ. Жырға Қозыдан басқа Әлжаппар, мыстан кемпір енген.Шөже нұсқасындағы отыз бір жыл тіріліп қосылу, бейіт соғу оқиғалары жоқ.
Бұл үш нұсқаның үшеуінде де жырдың аяғы қайғылы, трагедиямен бітеді.
7. С. Барановтың нұсқасы
Аягөз, Тарбағатай, Алакөл, Алатау, Балқаш төңірегінде туысқан екі кісі мекен етіп жүреді. Оларды Қарабай мен Сарыбай деп атаушы еді. Екеуі ұлы мен қызын бала күнінен атастырып қойса керек. Бірақ әлдекім ел ішінде <<бұл екі бала қосылса бақытсыз болады>> дейтін сөз таратып жібереді. Қарабай осыған сеніп, жайлаудан Аягөзге көшіп кетеді. Сарыбайдың ағасы Ажыбайдың <<серттескен антымызды берік ұстайық, адал көңілді айнытпайық >> дегеніне Қарабай көнбейді. Көп уақыт Баянауыл тауын жайлап отырады. Сол арада Баян сұлуды көруге жан-жақтан серілер жиналады. Қодарқұл олардан баянды қызғанып, өзінің құдық қазған еңбегін айтып, қызға қолқа салады. Еріксіз алмақ болған Қодарға Баян үш түрлі қиын жұмыс тапсырады: 1. Малдың есебін ал;
2. сусыз жерден көп терең құдық қаз;
3. Таңсықтың күмбезінің қасына Аягөздің суын келтіріп, үлкен көл
жаса, - дейді.
Қодар бұның бәрін істейді. Бұл кезде Баян сұлуды іздеп Қозы Көрпеш елінен шығады. Жол-жөнекей талай қиындықтар көреді. Баянауылға келсе Қарабай көшіп кетіпті. Ессіз жұртта киіктің етін қақтап жеп отырған бір қарияға жолығады. Ол Қозының жолын тосып отырған Ажыбай қария екен. Қозыға жөн сілтеді.
Қозы Қарабайдың ауылына келіп, малын бағып жүре береді. Ендігі ойы өзінің кім екенін Баян сұлуға айтып жеткізу. Бір күні Қодар жоқта киіз үйдің есігінің алдындаотырып, күй тартып, ән салады. Өлеңіне Баян сұлу мен Қозыкені жас күнінен атастырып қойған тарихын арқау етеді. Сөз арасында анда-санда <<Жақында досы келеді, қабылдар ма екен қалыңдық>> деп қайталап отырады. Баян турасынан <<қабылдаймын>> дейді. Бір күні Қозының жарқыраған алтын шашын Баян көріп қалып, оның Қозы екенін таниды. Содан кейін күймеде бірге жатып жүреді. Соңғы сарындары өзгелерде айтылып жүрген мотивтермен бірдей.
№
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> бейітіне байланысты
шыққан аңыз, әңгімелер
1.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> кешенін тұрғызуға Сарыбайдың інісі Тайлақ би Тобыл өзені бойынан Аягөзге төрт сан қол (40 мың кісі) жіберіп, ас беріп, ат шаптырып, той жасайды. <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> күмбезін берік етіп тұрғызып, екеуінің кескін-келбетін тасқа түсіреді. Әсіресе Баян сұлудың бет ажарын әдемілеп келтіреді.
(Радлов варианты б\ша)
2.
50 мың кісі бастап келген Айбас. Олар үш көш жерден (90 км.) тас тасып, Аягөздің биік белесіне күмбез орнатады. Ол күмбез әлі тозған жоқ.
(Жанақ варианты б\ша)
3.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> күмбезіне қалаған тасты басқа бір таудан әкелген. Тау мен Аягөз өзенінің екі арасына көптеген тайпалардың мыңдаған кісілері атпен тізбектеле шеп құрып тасты бір қолдан бір қолға беріп, жеткізіп тұрған.
(Халық аңызы б\ша)
4.
Қодар Қозыны өлтіріп, Баянға: <<Маған ти>> дейді. Қыз: <<Тиейін, бірақ Қозыны бір көрсет>> деп жауап береді. Шоқтерекке барған соң, Баянның өтініші бойынша, Қодар оның бұрымынан ұстап құдыққа түсіреді. Ол бұрымын қиып, Қозының жанына келіп, зар илеп жылайды.Көзі ілінген Баянға қырық шілтен аян беріп, Қозыны үш күнге тірілтіп береді. Екі ғашық үш күн, үш түн бас қосып дәурен сүреді. Үш күннен кейін Қозы қайта өледі. Бірақ қырық бір қызыр жолығып, екі ғашыққа отыз бір жыл жұбайылық өмір береді. Екеуін түсінде көрген Қаракөз Бақа айғырды ерттеп жібереді.
( Шөже варианты б\ша)
5.
Қозы мен Баян екеуінің бейітінің үстінен екі гүл шығады да, бір-біріне созылып, ұмтыла өседі. Сол екі гүлдің ортасына бір тікен бітіпті. Гүлдер - Қозы - Баян, тікен - Қодар екен деседі. Бұлай болатын себебі: Қодарды Баян қырық құлаш құдыққа түсіріп жіберіп, өзі кесекпен атып өлтірерде Қодар айтқан сөз бар: <<Тірлікте екеуіңді қоспап ем, өлсем де екі араңа көк тікен болып шығармын>>
(Халық аңызы б\ша)
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенінің зерттелу тарихы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені Аягөздің оң жақ жағасында, Таңсық деген ауылдың қарсысына салынған.
Жырдағы ең жарқын айтылатын әдемі сурет Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені мен оның ішінде тұрған төрт тас. Аягөздегі бұл кешен мен оның ішінде тұрған мүсін тастар ислам дәуірінене көп бұрын жасалған өте ескі дәуірдің белгілері. Яғни, ҮІ - ҮІІ ғасырлар шамасы.
Мүсін тасты халық сол кезден қадірлеген, тастан қиып адамның суретін салу сол заманнан қалған.
Кешендегі төрт мүсін тас - <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырында айтылатын бейнелерді кескіндейді. Олардың үшеуі әйел, біреуі жас жігіт. Халық аңызы оларды Қозы мен Баян және оның апалары Айтаңсық пен Айғыздың суреттері деп атайды.
Кешенді алғаш жарыққа шығарған академик И.П. Фальк (1771ж) Сол кешенде дәл сол жылы Г. Волошин көріп, суретін салып, картасына түсіріп алады. Г.Е.Катанаевтың зерттеуінше Волошин 1771 жылы Өскеменнен шығып, Балқашты жағалап өтіп, Іле өзенін бойлап, Құлжаға барады. Осы жылы ол Жетісудағы атақты Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенін, онда тұрған төрт мүсін тастың суретін қағаз бетіне түсіреді.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенін ең алғаш рет жан-жақты зерттеп, ол туралы халық аузында сақталып келген аңыздарды толықтырып жазып алған ғалымдар: П.С. Паллас, И.Г. Андреев, А.И. Левшин.
ХІХ ғасырдың ішінде бұл ешенге орыс ғалымдарының ықыласы артпаса, кеміген емес. Отызыншы жылдары астроном В. Федоров, қырқыншы жылдары А.И. Шренк, елуінші жылдары Н.А. Абрамовтар келіп көріп, ел аузындағы аңыздарды жинап әкетеді.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешенін , онда тұрған мүсін тастарды тереңірек зерттегн ғалым - Шоқан Уәлиханов.
Шоқанның ең алғаш көруінше <<екі ғашыққа арнап салынған атақты белгі күнге дейін Аягөз өзенінің оң жағында. Қызыл қия бекетінен 10 шақырым төменірек, Семейден Қапалға баратын жолдан бір шақырым әрірек тұрады. Күмбезді таспен қалап, арасына балшық құйып отырған. Биіктігі 7 құлаштай. Астын төрт бұрышты қырлап көтеріп, үстін пирамида сияқтандырып, ішінде еңсесі бар күмбез етіп жасаған. Үйдің ішкі қабырғасынеда тастан дөңгелете жасаған кісі отыратын орындықтар бар. Есігі оңтүстік- шығысқа қараған жоғары жиегінде терезе сияқты тесіктері көрінеді...
Күмбездің іргесінде төрт мүсін тас тұр, олардың үшеуін алқамен әшекейлеген. Біреуі өзгесінен көп биік, бірақ басы жоқ бір қара надан қағып түсірген. Ойға жүйрік бір қазақтың айтуынша бұл басын шайтан қағып түсірген Қодар болу керек, - дейді. Бірақ Қодардың мүсін тасы өз қабырының басында тұр.>>(Уәлиханов, ІҮ, 417).
Шоқанмен қатар Қозы Көрпеш кешенімен ХІХ ғасырдың орта кезеңінде көп айналысқан ғалымның бірі - П.П. Семенов - Тянь - Шанский. Ол кісі өзінің жол дәптеріне: <<Кішкене Аягөз бекетіне таяу жерде қазақ аңызында айтылатын Қозы Көрпеш мұнарасын көрдім.Бір аянышты нәрсе оның ұшар басын біреу зеңбірекпен атып түсірген. Ондай вандализм (бұзақылық) кімге керек болды екен. Мен түсіне алмадым.>> деп жазады.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу мұнарасын, оның сюжет құрылысын көп жыл бойы қызыға зерттегн аяулы ғалымдардың бірі Г.Н. Потанаин. Бұл жұмысын жақсылап зерттеу үшін ол көп ғалымдармен, қазақ ақындарымен, шежіре айтушылармен тығыз байланысып отырады. Осының нәтижесінде оның қолына Қозы Көрпеш - Баян сұлудың бірнеше варианты түседі. Оларды жіберген атақты Абай ақын(1884 жылы), Е.А. Александров, К. В. Урасов тағы басқалар.
Тарихи заманнан келе жатқан сәулетті құрылыстың ең көрнектісі әрине, Қозы Көрпеш - Баян сұлу күмбезі. Оны төрт бұрышты таспен өріп, ішін жып-жылтыр сыпайы етіп қалаған. Оның биіктігі бұрын 18 метрдей болған. Ішкі ені төрт метр шамасында, еденін таспен қалап, жарты метрдей жоғары көтерген. Күмбездің оңтүстік-шығысында кіретін есік, төбесінде терезе сияқты екі тесігі болған. Алдыңғы биік іргеден жоғары көтеріп күмбез жасау әдісін ескі тайпаның шеберлері үйдің құрылысынан алған. Күмбездің үстен басатын салмағы іргенің бұрыш-бұрышына орнатқан негіздерге сүйенеді де, бірте-бірте жоғары көтеріліп, үскі жағы сүйірлене береді. Күмбез қос еңселі, ішкі еңсе, үстіңгі жабық еңсе. Мұны тек күмбездің мықты болуы үшін істегн. Ерте кездегі қос еңселі құрылыстар тек қана Қазақстан жерінде кездеседі. Мұны әдемілеп пайдаланған қыпшақ пен оғыздар.
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры өзінің махаббат толқынымен халықтың жүрегіне қандай толғану, қандай егілмелі ой түсірсе, оның күмбезі де халықтың жан күйіне сондай толқынды сезім түсіріп, баурап алып отырған. Сондықтан жыр да, күмбез де көне дәуірде жасалған өшпес мәдениеттің ұлы мұрасы болып қала береді.
Шоқтеректі
суреттеген алтын қапсырмалар сыры
Жырда айтылатын киелі мотивтің бірі - <<Шоқтерек>>. Ол - Қозы мен Баян сұлудың қызық көріп, ғашықтық өмірін қосқан, махаббат туын тігіп, екі жүректің біріккен жері. Қозы Көрпеш жырында қазақтар бұл Шоқтеректі сондай сәулетті етіп, шалқыта айтып берген. Халық аңызы бойынша ол Шоқтерек кейінгі заманға дейін сақталып келген тәрізді. Шоқтерек Қозы Көрпеш - Баян сұлу мұнарасының солтүстік - батыс жағында 8 шақырымдай жерде тұрса керек. В.В. Радлов жазып алған вариант бойынша бұл Шоқтерекке Айбас талай рет келген. Баян сұлу екеуі өліп жатқан Қозыкені құшақтап, терек түбінде Тайлақ би бастаған көп ел Арқадан Аягөзге келіп, мұнараны тұрғызғанға дейін отырды деседі. Бір таңқаларлық нәрсе Шоқтеректің тұрған жерін өткен ғасырдағы қазақтар жақсы біліп, оны жерді картаға түсіріп жүрген топографтарға айтып берген. Осының нәтижесінде 1909 жылы шыққан Батыс Сібірдің масштабы он шақырымдық картасына <<Чок - терек>> деген атау кірген. Бұл картада Қозы Көрпештің белгісі екі жерде көрсетілген. Бірі -Аягөз бойында тұрған биік мұнарасы, екіншісі - сол өзеннің төменгі сағасындағы Қозы Көрпештің ағасының тамы, демек, Айбастың бейіті. Айғыздың кешені де сол арада болған.
Бұл жырдың ең ескі заманда (б. з. ІІІ ғасыр бұрын) дүниеге келіп, содан жырға айналғанын дәлелдейтін нәрсе - алтыннан құйылған белбеудегі әдемі эпикалық сюжет. Онда көркем түрде <<Шоқтерек>> бейнеленген. Оның түбіндегі екі жастың махаббат елестері сақталған. <<Шоқтеректі>> суреттегн бұл алтын бейне ХҮІІІ ғасырда Ертістің күншығыс жағында жатқан байтақ даладан Алтай тауының ішіне таяу жерден табылған. ОЛ бейне бүгінде Эрмитажда сақтаулы тұр. Ғалымдардың зерттеуі бойынша бұл эпикалы алтын бейне біздің заманымыздан ІІІ - ІҮ ғасыр бұрын жасалған. Ол суретті ескі жазуларда <<көшпелі елдің дем алатын ағаш түбі>> деп атаған. Шоқтеректің түбінде отырған жігіт пен қыздың суреті белбеуді көркемдеу үшін жасалған алтын ілгектің бетіне түсірілген. Ілгек қос қапталдан, оң жақ, сол жақ болып, бір-біріне өте ұқсас болып жасалған. Екеуіндегі сурет те бір-бірінен аумайды. Суреттің негізгі фоны жапырақ жайған шоқ терек. Оның түбінде бір жас әйел мен бір сақа кісі отыр. Өліп жатқан алып ердің басы жас әйелдің тізесінде, бөксесі сақа кісінің алдында жатыр. Еркектің қолында екі аттың тізгіні бар. Ту сыртында ағашта ілулі тұрған өлген ердің садағы, қорамсақтан толы жебенің қауырсын басы көрініп тұр. Еркектің басында қазақша елтірі бөрік, белінде кәмар белбеу, мұртының қос қияғы тас мүсіндегі мұрттар сияқты екі жағына созыла түскен. Әйелдің басында ерте замандағы төбесі шошайған биік қарқара, үстінде кебенек, бір қолымен өліп жатқан ердің басын жайлап сипап отыр. Әйелдің басындағы қарқарасы Пазырықтан табылған қарқараға өте ұқсас.
Аттың басындағы жүгендері өте сыпайы, үзеңгісіз ер-тоқымы ғалымдардың байқауынша Пазырық қазынасынан шыққан ер-тоқымға өте құсас. Ердің үстінде былғарыдан жасалған әдемі көпшік, алдында өмілдірік, артында құйысқан. Жүгеннің әсем тізгіні мен шылбыры да анық байқалады.
Бұл Шоқ теректі суреттегн алтын ілгектің Пазырық дәуірімен (Ү - ІІІ) замандас болуы өте қызықты. Ол сол дәуірдегі тарихи-мәдени белгілерді еске түсіретін бір сирек жолығатын шындық.
Шоқ теректі бейнелеген белбеудегі сурет көне тарихтың өлмес куәгері.
Белбеудегі алтын бейнеде көрсетілген атақты сюжеттың мотивы қазақтар жырлайтын <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырына тура сол қалпында сақталған.
Алтыннан, қоладан құйып мүсін жасау ерлік мотивін ардақтаудың бір түрі. (Ә. Марғұлан)
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырында кездесетін жер-су аттары
Қозы Көрпештің жырын, басына қойған мұнарасын тексерумен бірге Г.Н. Потанин оның жүріп өтетін жолына да көп мән берген. Бұл жол - Қарабайдың Аягөзден Арқаға, одан әрі Есіл, Тобыл өзеніне дейін көшіп барып қайтатын жолы. Әрбір вариантта жолығатын жер аттары Аягөз, Жауыр, Меңзек, Тоқырауын, Жәмші, Алтынсандық, Қарқаралы, Баян ауыл, Қараөткел (Есіл бойы) Домбыралы, Моншақты, Түмен.
Қозы Көрпештің жаз отыратын жайлауда әрбір ескі вариант бойынша өте теріскейде, Түменнен әрі, Мұз теңізіне таяу жерде отыратын болған.
Дербісалин вариантында (1834ж) айтылатын:
Бір су бар ұзын аққан теріс түстікте,
Табарсың тап сол жерден Қозы Көрпешті.
Демек, бұл жер ұзын аққан Ертістің Обь өзеніне құйылатын жерлері. Айбас Баян сұлуға еліне қайтқанда, Аягөзден Арқаның барлық жерін оңтүстіктен теріскейге қарай аралап өтеді. Жолында Жауыр, Жамшы, Қарқаралы, Баянауыл, Нұра қалады, Домбыралы, Моншақты, Есіл өзенінен төмен ағып Түменге келеді, содан кейін Мұз тауында отырған үйіне жетеді.
Айбас құл ат тізгінін бір тартып ап,
Мұз тауында отырған үйге барған.
(Радлов варианты)
Баян Қозы Көрпешке арнап Айбастан әртүрлі сәлемдемелер жіберіп отырады. Оның ішінде Алтынсандық (Жәмші өзеніне таяу жердің аты), Қарқара(бас киім), Домбыра, Моншақ(Моншақты) бар. Жырдың әрбір вариантында Айбас ол дүниелерді Қозыкеге жеткізе алмай, жолшыбай жоғалтып отырады. Міне, осы мотивты Г.Н. Потанин <<Айбастың іздері>> деп атаған.
Жырда былай делінген:
Айбас құл адасқанын енді аңғарды,
Ғарып жанын қыз үшін отқа салды.
Баян туған жерінде демін алып,
Баянаула деген тау содан қалды.
Жәмшіде ақ жәмшісі түсіп қалды,
Домбырасы, моншағы бірге қалды.
Айбас құл адасқанын енді біліп,
Есіл - Нұра бойына қайта оралды.
(Шөже, 1864 ж).
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырының әр варианты бойынша Қарабай жазда Аягөзден солтүстікке, Түменге қарай көшсе, Сарыбай да Сыр бойынан Арқаға өрлейтін. Екеуі солтүстікте жайлауда жүріп дос болады, ол жақта бұғы өте көп, екеуі аңға шығып, бұғы атып қызық көреді. Аңыздың айтуынша Сарыбайдың Арғы атасы түрікпен еді дейді. Бұл әясана ескі дәуірде Сыр бойына қоныстанған не оғыз, не қыпшақтарды еске түсіреді. ҮІ - Х ғасырларда оғыз бен қыпшақтардың қыс Сыр бойын қоныстап, жаз Сарыарқаға жайлауға шығатынын Жувейни, Рашид-ед-дин, Абулғазы әдемілеп суреттеген. Демек оңтүстік пен солтүстік арасында көшіп жүру тәртібі ту ескі дәуірден келе жатқан дағды. Қысты күні жылы жақты қоныстап, жаз шыға солтүстікке, салқын жайлауға көшіп барып отыру салты ескі сақтарда, ғұндарда, үйсін, қаңлыларда болған. Осының айғақ бір көрінісі және заманның қызық әңгімесі <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> аңызында тамаша сақталған.
Бұл жырдың Радлов жазып алған варианты бойынша, Қарабай жазғытұрым Аягөзден шығып, алдымен Жорға, Жауыр, Шұбарайғыр тауларына келіп қоныстайды. (Бұл жерлердің аттары Шұбартау ауданында осы күнге дейін сақталған). Шұбарайғырдан шығып Қарабай қазіргі Ақтоғай ауданындағы Қазанғап өзеніне сәл дамылдап, одан Тоқырауын, Жәмші өзендеріне келіп, малын семіртеді. Ендігі беталысы - Орманбет - Атбасар төңірегіндегі Есіл өзені. Одан әрі Домбыралы, Моншақты тауларын басып өтіп, Түменге, Мұз теңізінің жағасына жетіп жығылады. Жырда бұл сурет өте жарқын түрде айтылған:
Орманбеттен аттанған он сан ноғай,
Біреуінің ақылы он сан қолдай.
Мұз тауына екі хан келді көшіп,
Байлығы шыққан екен талай-талай.
Енді Мұхтар Әуезов жариялаған Жанақ ақын вариантындағы көш сілеміне көз жіберейік. Қарабай Аягөзден шығып тағы да Жорға, Шұбарайғыр тауына келеді, одан Мейзекке өтеді. (Абралы ауданы, Жанақтың туған жері), одан Тоқырауын, Жәмшіні біраз қоныстап, бетін Алтынсандыққа бұрады (Ақшатау төңірегі), Қарқаралы, Баянауыл, Шідертіні басып Қараөткелге (Есіл бойына) еру жасайды. Тағы үдере жол тартқан көш Домбыралы, Моншақты басып, Түменге, Мұз теңізіне жетеді де осы араны жайлап қайтады.
Осы вариант бойынша, Тобыл өзені бойында шалқып жатқан ұлы жайлау Балталы деп атаған. Демек, ағаштан қиылып салынатын жазғы әдемі үй үшін ылғи балтамен жүру әдет болған. Жырда ол туралы:
Тоқтамай күн-түн қатып ұдай көшіп,
Екі бай Балталыға бірдей келді, - делінеді.
Бұл Балталы Мұз теңізіне таяу тұрған салқын жайлаудың бірі. Қарабай осы Балталыны қалдырып Аягөзге көше қашып жөнелгенде екі қыз ол жермен қоштасып, жөргекте жетім қалған Қозыкені есіне түсіріп: т>>Балталы, бағаналы ел аман бол>> деп зар төгеді.
Халық эпосында Мұз теңізінің маңайы - қыпшақтардың жаз бойы отыратын жайлауы. Екі қыз бұны әдемі суреттеген. Қыпшақтың бұл жайлау, әсіресе олардың атақты <<Ақ Көбек>> жырында жақсы айтылған. Алып ер Ақ Көбек жаумен алыспайды, оның алысатыны бір ғана теңіздің мұзы, табиғаттың аяусыз күші. Ол мұз аршып, малға жайылым, өріс іздеумен болады.
ІІІ. Қорытынды бөлім
<<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жыры өзінің махаббат толқынымен халықтың жүрегіне қандай толғану, қандай егілмелі ой түсірсе, оның күмбезі де халықтың жан күйіне сондай толқынды сезім түсіріп, баурап алып отырған. Сондықтан жыр да, күмбез де көне дәуірде жасалған өшпес мәдениеттің ұлы мұрасы болып қала береді.
Қазақ халқының лиро-эпостық жыры. ХІІІ-ХІV ғасырлардан бастап жырланып, қазақ арасына кең тараған. Жыр Сарыбай мен Қарабайдың түзде жүріп құда болып, Қозы мен Баянды күні бұрын атастыруымен басталады. Ары қарай қос ғашық Қозы мен Баян зорлықшыл Қодар, қаражүрек Қарабай арасындағы шиеленіскен оқиғалар негізінде зұлымдық пен махаббат күресі баяндалып, Қозы мен Баянның қайғылы қазасымен аяқталады.
Жырдың негізгі идеясы - мөлдір махаббатты дәріптеу. Тілі көркем, сюжеті шебер құрылған. Жырда айтыс, тұрмыс-салт жырлары: естірту, жоқтау, қоштасу, т.б. кеңінен қолданылады. Бұл жырда Аягөз, Үржар, Лепсі, Қалба тауы т.б. нақты жер-су атауларының кездесуі айқын көрінеді. Дастанның басқа да түркі халықтарынан тараған нұсқалары бар. Мысалы, башқұртта <<Қозы Курпәс мәнән Маян сылу>>, Бараба татарларында <<Қозы көрпеш>>, алтайлықтарда <<Қозы Эркеш>> деп аталады. Сыбанбай, Бекбау, Жанақ, Шөже т.б. ақындар әр кезде дастан оқиғасын өздерінше жырлаған. Жалпы жиырмаға жуық нұсқасы бар. Ең көп тарағаны - Жанақ нұсқасы. Алғаш ел арасынан жинап, хатқа түсіргендері Г.Саблуков (1830), Ғ.Дербісәлин (1834), А.Фролов (1841), Ш.Уалиханов (1856). Ал М.Путинцев жырдың мазмұнын орыс тіліне аударып бастырған (1856). В.Радлов бір нұсқасын жинағының 3-томына енгізген (1870).
Г.Н.Потанин бұл жырдың <<дүние жүзіндегі ең қымбат әдебиет мұраларына жататын шығарма>> екенін айтқан. Н.Н.Пантусов, Р.Ш.Әбдірахманов, Е.З.Баранов т.б. зерттеушілер жырды әр кезде орыс тіліне қара сөзбен аударып жариялаған. Ақын Г.Н.Твертин (1889-1921) жырды тұңғыш рет орыс тіліне аударып бастырды (1927-1935). 1878, 1890, 1894, 1905 жылдары Қазан қаласында кітап болып жарық көрді. Кеңестік дәуірде ең алғаш 1925 жылы Мәскеуде шықса, жырдың Жанақ нұсқасын 1936 жылы М.Әуезов Алматыда шығарған.
Жырды М.Ғабдуллин, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев т.б. қазақ ғалымдары салыстыра зерттеп, оның тарихи әлеуметтік мәнін ашты. Жыр 2002 жылы Астанада басылып шықса, бір нұсқасы 2003 жылы Мәскеу қаласында <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу. Қыз Жибек: Казахский романтический эпос>> деген атпен 2 тілде (орыс, қазақ) жарық көрді. <<Қозы Көрпеш-Баян сұлу>> жырының негізінде <<Махаббат дастаны>> кинофильмі (сценарийін жазған Ғ.Мүсірепов, 1954) түсіріліп, сахналық шығарма (авторы Ғ.Мүсірепов, 1940) жазылған. Шығыс Қазақстан облысы, Аякөз ауданы, Тансық станциясының маңында Қозы Көрпеш - Баян сұлудың мазары бар.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
№
Кітаптың аты
Авторы
баспасы
Мақала аты
Шық-
қан жылы
1.
Шығармалар, мақалалар, зерттеулер жинағы.
11 - том.
М. Әуезов
"Жазушы"
Қазақтың лиро-эпостық жырлары
1969 жыл
2.
<<Жұлдыз>>
журналы
Әлкей Марғұлан
<<Жұлдыз>>
журналы
Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені
3.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу
М. Жолдасбеков,
С. Қасқабасов
И. Нұрахмет
"Фолиант"
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры
Жанақ нұсқасы
2002 жыл
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz