Қозы Көрпеш - Баян сұлу кешені

Бұл жырға өткен ғасырдың өзінде талай ғалымдар көңіл аударып, бірсыпыра пікірлер айтқан. Жырды ғана сөз қылмай, олардың бейітін де зерттеген. Мысалға,

Г. Н. Потанин жырды аса жоғары бағалап, дүние жүзілік эпостық шығармалардың қатарына қояды. Шоқан да жырды сүйсіне тыңдап, Жанақтан жазып алғаны мәлім. Академик

Радлов, профессор Березин де жырдың ертеден келе жатқан мұра екендігін көрсетеді. Безверхов өз мақаласында халқымыздың ерте заманда туғызған ақындық шығармасы екендігін айтады да, Арыстан ақынның қалай жырлағанын жазады. Ал өлең құрылысын зерттегн ғалым Ф. Корш жырды «халық жыры» деп бағалап, жырдың көркемдігін сөз еткен.

Қозы мен Баянның бейітін зерттегн орыс ғалымдары Абрамов, Пантусов, Кастанье т. б. бейітті ерте заманның архитектуралық өнерін көрсететін белгі деп қарайды.

Советтік дәуірде С. Сейфуллин «Қазақ әдебиеті» деген кітабында жырда тек Радлов нұсқасы бойынша ғана тоқталады, барлық жырларды үстем таптың шығармалары деп көрсетеді. С. Мұқанов «Батырлар жыры» (1939 ж) туралы еңбегінде жырды халықтық сипаттағы деп дәлелдейді. Революцияға дейін қазақ жастарының, әсірересе қазақ қыздарының ескі әдет-ғұрып шырмауынан шыға алмай, ауыр күйге түскендерін бейнелейтін жырдың бірі деп бағалайды. Бұл пікірді Қажым Жұмалиев «Қазақ әдебиеті» (1944 ж) атты оқулығында, «Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері»(1958 ж) монографиясында, Әлкей Марғұлан, М. Ақынжанов та айтады. Жырдың варианттарын салыстыра отырып, Қозы мен Баян жайындағы әңгімелердің негізі халықтық ортада туғандығын анықтайды. Бертін келе жырға арналған ғылыми еңбектер жазылды. Бұл ретте М. Әуезов пен Ы. Дүйсенбаевтың зерттеулерін атауға болады. Мұхтар жырдың қазақ арасынан тараған варианттарын зерттейді, жырдың әдебиеттік жақтарына толық талдау береді. Сонымен қатар жырдың шығу мезгілін мөлшерлейді. Бірсыпыра деректер келтіре отырып, жырдың ХҮ - ХҮІ ғасырлар шамасында шыққандығын айтады.

Қазақтың лиро - эпостық жырларын зерттеген Ы. Д бұл жырды арнайы зерттеді. Бұл жырдың қазақ арасында сақталған варианттарын басқа тілдердің түрлерімен салыстыра зерттейді.

Шоқан, Потанин және басқа да ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, жырдың оқиғасы халықтың аңыз - әңгімелерінен туған дейді. Қозы мен Баян тарихи адамдар емес, халықтың аңыз- ертегілері жасаған кейіпкерлер деген қорытынды жасайды.

Жанақтың айтуындағы жырды ел арасынан жинап, 1936 жылы бастырған - М. Әуезов. Оның айтуына қарағанда, Жанақ бұл жырын Сыбанның төресі Солтабай дегеннің үйінде жатып айтыпты деген де сөздер бар дейді. Содан оны басқа ақын - жыршылар үйреніп алып, елге таратыпты, кейінгі айтушы ақындар Жанақ нұсқасына біраз өзгерістер де енгізеді, Қозы мен Баянды арман-мүддесіне жеткізіп, өлтірмей тірі қалдырады.

Мұнысы Жанақ жырына қосылған жамау сияқты дейді Мұхтар.

Жырдың Жанақ айтты деген варианты Жанақтың өз аузынан емес, Бейсенбай деген жыршының айтуынан жазып алынған. Жанақтан Шоқан жазып алған вариант әлі күнге табылған емес. Сондықтан, жырдың Жанақ вариантына бергі ақындар қандай өзгерістер қосқанын анықтау қиын. Бірақ бұл жөнінде М. Әуезов аса орынды пікір айтады:

«Ел арасына тараған Жанақ жырының бір түрінде өлетін Көсемсары емес, Қозының өзі, онда жыр аяғы қайғылы халмен бітетін еді, ал жырдың қуанышпен аяқталуы Бейсенбай ақынның қоспасы, өзгертуі болып табылады», - дейді.

Бұл дұрыс пікір. Өйткені жыр оқиғасының дамуына қарасақ, Қозының өлмей тірі қалуы мүмкін емес.

Демек, бергі айтушы ақындар Жанақ вариантын өңдеп, өзгерткен.

Халық арасына ең мол таралған ғашықтық жыр - «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» дастанының жазылып алынған бірнеше нұсқасы бар. Қазақтың көне мұрасын жинаушы орыс ғалымдары өткен ғасырда дастанның алғашқы жазбаларын хатқа түсірген

В. В. Радловтың өлеңмен жазылған нұсқасы, Е. А. Кастаньенің қара сөзбен баяндалған варианты осындай. Пушкин архивынан осы дастанның қысқаша мазмұны айтылған қолжазба табылды. Белгілі форльклор жинаушысы Пушкин Орынборға барған кезде оған жазып берген. Сибирьден шыққан талантты ақын Г. Н. Тверитин дастанның желісін орыс тілінде өзінше жырлап шыққан.

Бұл жырдың әңгімесі қазақтан басқа елдерде де бар. Жырдың бір түрі орыс тілінде 1812 жылы Қазанда басылып шыққан. Барабин татарларының және қазақ арасында айтылатын нұсқасын Радлов жазып алып, бастырған. Ойрат тілінде «Қозын Еркеш» дейтін жыр бар. Солардың бәрі де «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырын өзіне меншіктейді. Қазақ арасында бұл жырдың 16 түрлі нұсқасы бар. Көп заман бойында көп ақындар жырлағандықтан осындай әлденеше варианттар пайда болуы фольклор көлемінде заңды саналады. Бізге мәлім болған жырлардың кейбір варианта ертедегі заманның өзіне байланысты айтылса, енді біреулері бергі ХҮІІІ - ХІХ ғасырда өңделіп жаңғырған.

Жырды 1870 жылы қазақ арасынан жазып алып, орыстың атақты ғалымы академик Радлов немісше және қазақша бастырған. Екінші түрлі бір көркем нұсқасын қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов атақты Жанақ ақынның өз айтуынан жазып алдым дейді.

Шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков хикаяны бұрынғы Семей губерниясы, Көкпекті маңындағы бір жыраудың аузынан жазып алған. Орынбор музейінің басқарушысы, орыс тарихшысы Кастанье, өзінің «Қазақ даласы мен Оренбург өлкесінің белгілері» атты кітабында жырдың толық аудармасын берген. Мұнысы Ғылым академиясының Петербургта шығатынВестнигінде басылған. Кастаньенің аудармасы бойынша хикаяның мазмұнымен қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымы Меморанский де таныс болған. Онан соң жырды Петербург университетінің профессоры Березин жинап, 1876 жылы өзініңғ «Түрік хрестоматиясы» деген кітабында басып шығарған. (ІІІ том, 162-170 бет, 1876 жыл. )

1899 жылы хикаяның бір нұсқасын Баранов ел аузынан жинап алып, Петербургтағы «Нива» журналының қосымшасында басып шығарған.

Жырды көп зерттеп, оған үлкен мән берген кісінің бірі - Сібір ғалымы Г. Н. Потанаин (1890 жылы, 9 кітап), одан соң «Русское богатство» деген журналында

(1896 жылы № 8) бұл жырға айрықша тоқталып, оны жоғарыбағалайды.

«Қозы Көрпеш» - жыры туралы Ұлы Октябрь революциясынан бері қарай қазақ тілінде жазылған түсініктер, мақалалар, оқу құралдарының бөлімдері де аз болған жоқ.

Орыстың ұлы ақыны Пушкиннің бір қолжазбасында дастанның орысша жазылған сюжеті табылған. Совет үкіметі тұсында көкшетаулық орыс ақыны Тверитин жырдың мазмұнын өлеңмен орысша жазған. Оның бұл көркем поэмасы 1928 жылы Қызылорда қаласында, содан соң 1941 жылы Москвада жеке дастан болып басылған.

Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы Бейсенбай деген ақынға жырдың жаңа айтқан вариантын хатқа түсірткен. Осы Бейсенбайдың аузынан алынған Жанақ айтты дейтін жырдың бір-екі қолжазбасы бар. Осы Жанақ-Бейсенбай вариантын М. Әуезов 1936 жылы Алматыда жеке кітап қылып бастырған. Және бұл нұсқа 1939 жылы басылған «Батырлар жырының» 1 томына енгізілген.

Радлов жинап бастырған жыр революциядан кейін 1925 жылы Москвада қазақша жеке кітап болып басылған. С. Мұқанов пен Х. Бекхожин 1939 жылғы орта мектептерге арнап құрастыратын хрестоматияда осы вариант үзінді түрінде басылған. Бұлардан басқа Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтында Шөже ақын айтты дейтін тағы бір көркем ескілеу нұсқасы бар. Бұл нұсқаны Мәшһүр Жүсіп жинаған, әлі баспа көрген жоқ. Бұл жырлардың ішіндегі айрықша назар салатын тәуір нұсқасы осы. Бұдан басқа Ғылым академиясында 1905 жылы Павлодар уезі, Баянауыл қазағы молда Мұқан Машақұлынан Жақыпбаев жазып алатын жырдың екінші түрлі бір қолжазбасы бар. Бірақ бұл вариант кейбір өзгерген сөздерін, кісі аттарын айтпасақ, Шөже нұсқасынан алынған көрінеді.

Жырды көп басып халыққа таратқан орынның бірі - Қазандағы Хұсаиновтар баспасы.

Бұлар дастанның түрліше нұсқаларын 1878, 1890, 1896, 1909 жылдар қазақша кітап етіп бастырған.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жыры қазақ лиро - эпостарының ең ескі түрлерінің бірі болып саналады.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының қазақ тіліндегі нұсқасын ел аузынан жазып алып, бірінші рет бастырып шығарған В. В. Радлов. Ең соңғы басылуы 1957 жылы Қазақ Ғылым Академиясы, Тіл және әдебиет институты.

1870 жылы мен 1957 жылдардың арасында «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жеке кітап болып та, жинақтарға енгізіліп те талай рет басылып шықты. Оны кімдер бастырып шығарғаны жайлы мәліметтер «Қазақ әдебиеті тарихының» І томында болғандықтан және ол поэманың 1957 жылғы баспасында да келтірілмегендіктен, ол мәселеге әдейі тоқталмадық. Поэманың жиналу, басылу жайлы кеңірек танысқысы келгендер сол кітаптардан деректер таба алады.

Лиро - эпос поэмаларының ішінде біздің әдебиетшілеріміздің көңілін аударып, көбірек зерттелгені де осы жыр. 1941 жылдан бері орта мекиепке арналған оқу құралдарына енгізіліп, жеке тақырып ретінде зерттеліп келеді. Жыр туралы кандидаттық диссертация қорғағанда, негізгі тақырыптарының бірі осы жыр болды. Жоғарғы аталып өткен І томға да жеке тақырып болып енгізілді.

Осылардың бәрінде «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасы версия, варианттары, идеялық - мазмұны не көрсетеді, образ композициясы, көркемдік ерекшеліктері қандай деген мәселелердің айналасында талдаулар болды. Әйтсе де, «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасы жөніндегі зерттеулердің ішіндегі қай жағынан алсақ та ең жақсы жазылғаны - «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томындағы профессор М. О. Әуезовтың мақаласы деуге болады.

Бұл жырдың 16 варианты бар десек, солардың ішіндегі ең толығы да, көлемді, көркемдісі де Жанақ - Бейсенбай варианты.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» варианттарымен таныс адамға ең көркемі осы вариант. Тек аяқ жағындағы жалғамалы бір - екі эпизод пен оқиғаның шешуі болмаса, басқа жағы шебер құрылғандығын зерттеушілердің бәрі де мойындайды.