Қытай ирредента

Тарих пәнінің мұғалімі
Қосжанов Сахидулла Атабаевич

Тақырыбы :
<<Диаспорология >> және <<диаспора>> ұғымдары қазақтың шетке ауа көшу кезеңдері
11-сынып
Өткізген: Тарих пәнінің мұғалімі Қосжанов Сағидулла
№68 орта мектебі
Сабақтың білімділік мақсаты: Өтілген тақырыптар бойынша оқушылардың білімін қорытындылау, материалдарды меңгеру дәрежесін көтеру, пәнге қызығуын, ойлау, есте сақтау қабілетін дамыту.
Сабақтың дамытушылығы: Оқушылардың білімділігі мен білік дағдыларын қалыптастыру, тарихи оқиғаға қатысты әңгімелей білуге, тарихи кезеңдерді салыстыруға, картамен жұмыс жасауға дағдыландыру.
Сабақтың тәрбиелік мәні : Отаншылдық, бауырмашылдық, демократизм идеяларына баулу; Болашақ Қазақстанды өркендететін өздері екендігін сезіндіру.
Сабақ түрі : жарыс сабақ
Сабақ көрнекілігі: Дүние жүзінің саяси картасы, Қазақстанның саяси картасы, тірек сызбалар, суреттер
Сабақ барысы:
Ұйымдастыру бөлімі:
1.Сынып оқушыларын түгелдеу;
2.Үй тапсырмасын сұрау: Сұрақ-жауап әдісі арқылы
Кім жылдам?
1.Жауынгерлік рухты білдіретін рәміз.
2.Қарын құда.
3.Түнде жүріс бағытын бағдарлайтын жұлдыз.
4.Киіз үйдің ағаш сүйегі үш бөліктен тұрады.Олар:
5.Дулыға
6.Түмен құрамындағы адам саны.
7.Басы металдан құйылған күрзі.
8.Тарих атасы кім.
9. Тұлым

Бұл кім?
1.Сталиндік жазалаудың құрбаны болған Алаш партиясының негізін қалаушы автономиялық қазақ үкіметінің басшысы <<Айқап>>, "Қазақ>>, "Қазақстан" газеттеріне мақала жазып тұрған.
2.Қазақстаннан шыққан тұңғыш саяхатшы Шығыс Түркістанда Орта Азияны зерттеген ойшыл,кемеңгер ғалым .1853 жылы оқуды бітіріп корнет атағын алды.1856 жылы Ыстықкөлдің топографиялық суретінтүсірді <<Жоңғария очерктері>>, сапарының күнделіктері деген бірнеше еңбек жазды. Бұл тарихи тұлға кім?
3.Көтеріліске үш жүздің қазақтарымен қатар ақсүйектер, сұлтандар үстем тап өкілдері қатысты. Дерек бойынша бұл көтеріліске 80 таяу старшын мен сұлтан қатысқан Қанқожа Шерген ,Тәни Тортайұлы , Күшік сияқты сұлтандар көтерілісті қолдаған. 1841 жылы тамызда бұл адам хандық билікті қалпына келтіріп хан атанып, феодалдық мемлекет құрады. Бұл көтеріліс қай жылы болды және кім басқарды?
4.1913 жылдың өзінде <<Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды>> деп жазған.
Жаңа сөздер: <<диаспора>>, <<ирредента>>, <<гастерарбайтер>>, "диаспорология".
Диаспора - грек тілінде белгілі бір халықтың (этникалық қауымның) біраз бөлігінің өз елінен тыс өңірге орын тебіуін білдіретін ұғым.
Ирредента дегеніміз - этностың өз тарихи отанында тұрып жатқан, алайда ол аумақ түрлі себептермен өзге ел құрамына еніп, соған байланысты сонда қалып қойған этникалық азшылық.
<<Гастерарбайтер>> - сырттан келген жұмысшы.
Бірінші кезең - ХІХ ғасырда Қазақстан аумағын Ресей империясы мен Циндік Қытай мемлекеттерінің бөліске салу нәтижесінде Алтай өңірі мен Жетісу қазақтары Моңғолия мен Шығыс Түркістанда қалып қойды.
Екінші кезең - 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс басып-жанышталғаннан кейін қазақтардың жаппай ауа көшуі байқалды.
Үшінші кезең - Азамат соғысы жылдардағы қазақтарды күштеп отырықшыландыру және ұжымдастыру жылдарында қазатардың шетел асуы.
Қазақстан аумағынан тыс жерлерде шамамен 4,5 млн қазақ тұрады. Олардың 1/5 бөлігі ғана диаспораға жатса, қалған бөлігі қазақ ирредентасы. Мысалы, қазақ ирредентасы Қытайда ұлттық үш облыс, екі округ, бір уезді иеленіп отыр. Ал Монғолияда бір Баян Өлгей аймағында орналасқан.
1723-1725 жылдары , демограф М.Тәтімовтың есебінше ,қазақ халқының шығыны 1 млн 100 мың адам Ташкент уезінің 28 болысының 17 болысында қазақтар тұрған.
Орталық Азиядағы қазақ ирредентасы 1918 жылы Түркістан АКСР-і және 1920 жылы Қазақ АКСР-і құрылуымен байланысты. Бұл бағыттағы келесі қадам 1924-1925 жылдары Орталық Азия мен Қазақстан аумақтарын ұлттық - мемлекеттік межелеу болды.
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге орналасуы қазақ халқының өміріндегі бірқатар ірі тарихи оқиғаларға байланысты. 1916 жылғы көтеріліс Жетісудағы 238 мыңнан астам қазақтар мен қырғыздар жазалаушылардың қудалауымен Қытайға өтіп кетті.
1916 жылы ұлт-азаттық қозғалысты қатаң жазалап ,Дала мен Түркістан өлкесінен 250 мыңнан адамды күштеп тыл жұмысына алды.
1928 жылғы 27 тамыз - <<Аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару. 657 бай жер аударылды.
Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру. 1 млн - нан астам қазақ республикадан тыс жерге көшіп кетті. Оның 616 мыңы қайтып оралған жоқ. 1960 жылдары шетке кеткен отандастарымыздың 200 мыңы келді. 414 мыңы кейін елге оралды.
Кезеңдер
Көші -қон себептері
Орналасу аумағы
1723-1725жылдар
Жоңғарлардың шапқыншылығы
Орталық Азия мен Ресей
1758жылы
Жоңғар мемлекетінің құлауы.Жетісудың бір бөлігі. Орталық Азияның солтүстік аудандары
Қытай <<ирредента>>
1864 жылы
25 қыркүйек
Орыс-қытай шекарасын межелеу
Қытай "ирредента"
ХІХ ғасыр
Жаңа жер іздеу. Ресей империясы мен Қытай мемлекеттерінің бөліске салуы.Алтай өңірі мен Жетісу қазақтары
Алтай аймағына Монғолия мен Шығыс Түркістан. <<ирредента>>,
ХІХ ғасыр
Адайлар ТүркіменстанныңЖаңғақ ,Балқантау жерін мекендеді
Түркіменстан Закаспий облысы, Ашхабад, Мерв, Тәжен Халықтың 5/1 (72589)<<ирредента>>,
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс
Ұлт-азаттық көтерілістің жеңілуі
Қытай, Шәуешек, Алтай, Тарбағатай, Ақсу, Қашқар 238 мың адам Қытайға өтіп кетті .1960жыл200 мың
ХХ ғасыр басында
Ресейдің Орталық Азия мен Қазақстан жерін саяси - әкімшілік жағынан бөлуі. 1915 жылға дейін 200мың адам сыртқа кетті
Өзбекстан ХХ ғасыр басында Ташкент уезінде қазақтардың саны 64/1% Ауғанстан
1978 жыл
Ауғанстандағы көтерілістен кейін қазақтар
Иранға өтіп кетті.
ХХ ғасыр
Ресей өкіметінің қазақтардың жерін тартып алуы,орыс шаруаларын қоныстандыру
Бұқар,Әндіжан,Ферғана,Тәжікстан,Түрікменстан
1933 жылы
Аштық пен голощекиндік геноцидтен қашқандар
Қарақалпақстан,Түрікменстан, Тәжікстан, Ауғанстан, Иран
1 миллион олардың 616 мыңы қайтып оралған жоқ .414 мыңы қайтып келді
1918-1920жылдар
Азамат соғысы жылдардағы қазақтарды күштеп отырықшыландыру және ұжымдастыру
Ауғанстан, Тәжікстан, Батыс Сібір, Ресей, Астрахан
ХХ ғасыр
30-жылдар
Қытайдағы оқиғалар
Үндістан, Пәкстан, Түркия, Шыңжан
І деңгей
1.Рейхстаг терезесінің біріне ту тіккен қазақ
2.1916 ж. Торғайдағы көтерілістің басшысы
3.Тудың авторы.
4.1925-1929 жылдардағы Республика астанасы
ІІ деңгей
1.Тың және тыңайған жерлерді игеру
жүргізілген облыстар
2. 1837-1847 жылдардағы ұлт-азаттық
көтерілістің басшысы.
3. Неміс автономиясын құруға қарсы бағытталған
Целининградтағы ереуіл болған жыл
4."Қазақ"газетінің редакторы
5."Ленинградтық өренім"
ІІІ деңгей
1. С.Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының
көтерілісі болды.
2 . ХХ ғасыр Гомері
3.Жалпыға бірдей міндетті сегізжылдық
білім беруге көшу көзделді.
4.Қуаңшылық жылдары
жасалған ырым атауы.
5.<<Абай жолы>> эпопеясының авторы
6. Қазақстан мен Түркістандағы дарынды
косомол ұйымдастырушысы.

Тарихи диктант

1) 1723 -1725 жылдары демограф М.Тәтімовтың есебінше қазақ халқының шығыны ___________________________________ адам болған екен.
2) 1884 жылы Маньчжур-Цин империясы Жоңғария жерлеріне
________________________________________________деген атау бердеген атау беріп, өзінің қол астына ресми түрде қосып алды.
3) 1916 жылғы 25 маусымдағы патша үкіметінің <<Түркістан мен дала өлкесінен
_________________________________жас 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы жарлығы шықты.
4) Қазақ диаспорасының Үндістан, Пәкстан, Түркияға таралуы _______________________________________________ оқиғаларға байланысты болды.
5) 1925 жылы астана Орынбордан ______________________________________ ауысқаннан кейін Орынбор мен оның маңындағы жерлер РКФСР-ге берілді.
Жылдар сөйлейді
1) 1945 жыл
2) 1979 жыл
3) 1958 жыл
4) 1954 жыл
5) 1465-1466 жыл
6) 1918-1920 жыл
7) 1989 жыл 22 қыркүйек
8) 1836-1838 жыл
9) (1000+420):5*4+850=
10) ( 700+635)*2-754=
Венн диаграммасы Қазіргі кездегі қазақтардың шетелге шығуы

ХХ ғасыр




Жаңа сабақты бекіту.
1.Диаспорология дегеніміз не?
2.<<Диаспора>> дегеніміз не?
3.<<Ирредента>> деген сөз қандай мағына береді?
4.Қазақ диаспорасының Еуропа мен Америкаға таралуы қай кезде басталды?
5.Қазақ ұлты қандай жағдайларда Қазақстан шегінен асып таралған?
Үйге тапсырма
§ 38. <<Диаспорология>> және <<диаспора>> ұғымдары қазақтың шетке
ауа көшу кезеңдері.