Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Аспан әлеміне саяхат
БҚО, Жаңақала ауданы,
Қызылоба ауылы
<<Е.Ш.Орақбаев атындағы жалпы
орта білім беретін метебі>> КММ
І-санатты
физика пәнінің
оқытушысы
Батырова Толқын Нәсиқызы
Аннотация
Бағыты: <<Ғылыми-техникалық прогресс-экономикалық
дамудың сатысы ретінде>>
Секциясы: Физика
Автордың аты-жөні: Сүндетова Диана Талғатқызы
Тақырыбы: <<Аспан әлеміне саяхат>>
Зерттеудің мақсаты:
# Көк аспанның таңғажайып сырларымен танысу, ғылымның адам өміріне қосқан үлесін зерттеу, тану;
# Қазіргі заман талабына сай ғылыми-техникалық процестерді игеріп, өз мүмкіндігімді ашу;
# Ғарыш дәуірінің басталуы, оны игерудегі жетістіктер жөнінде танысып, жеке шығармашылығымды кеңейту.
Зерттеудің бөлімдері:
# Кіріспе
# Аспан ұғымы оның пайда болуы
# Аспан денелеріне байланысты халық арасында айтылатын дүниетанымдық ұғымдар.
# Адам-ғарыштық тіршілік иесі.
# Қорытынды. <<Мен және менің кеңістік әлемім>>
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Адам баласы ғарыш көгіне көтеріліп, ашық космосқа жол ашты. Жерді және оның байлығын ғарыш кеңістігінен зерттеудің пайдалы жақтары ойластырылуда. Дүние жүзінің көптеген ғалымдары адамзаттың әрі қарай өмір сүруіне қажетті жетістіктерді ғарыштан табамыз деп болжам жасауда. Сондықтан Қазақстан жастарын ғарыш ғажайыптарын игеруге үйретсе, әлемдік дамуымызға қосар үлесімізде тарихи қадам болар еді.
Адам баласының қоғамдық дамуы үздіксіз өсіп, өрістеп отыратын күрделі процесс. Қаншама болдым-толдым десе де адам баласы қол жеткен табыстармен шектеліп қала алмайды, ол әрқашан көбірек білуге құштар болады да тұрады. Өйткені, бізді қоршаған әлемде әлі де болса ашылмаған сырлар, шешілмеген жұмбақтар, жүрілмеген жолдар баршылық. Адам баласының ұшқыр ойымен ақылы әлем құрылысының таңғажайып сырларын ашуға бағытталғанымен ХХ ғасырға дейін планета аралық кеңістікті зерттеудің ғылыми негізін жасауға мүмкіндік болмады. Ракеталық-космостық техниканың тұңғыш ғылыми негізі қаланғанына көп уақыт болған жоқ. Ол туралы ойлар алғаш рет Циолковский еңбектерінде қарастырылды. Әлемнің және аспан денелерінің пайда болуы және құрылымы жөніндегі алғашқы мифтік түсініктерге ертедегі грек философиясының көрнекті өкілдерінің бірі Гераклит көзқарасы бойынша бізді қоршаған /ортаны/ әлемді құдай да, адам да жаратпаған. Ол бірде жанып, бірде сөніп тұратын мәңгі от.
Грек материализмінің шарықтау шегі біздің заманымызға дейін V-VІ ғасырларда өмір сүрген Демокриттің көзқарастарымен ұштасады. Оның айтуынша, аспан әлеміндегі Ай, Күн және жұлдыздар уақытқа байланысты өзгеретін, шексіз кеңістіктегі материалдық денелер. Ай да Жер тәрізді, онда да жердегі сияқты биік таулар мен жазық далалар бар деп есептейді.
Аристотель философиясынан нәр алған, сол философияға негізделген біздің заманымызға дейінгі ІІ ғасырда өмір сүрген Птоломей Жер - бүкіл әлемнің орталығы, оны Ай, Күн, Меркурий, Шолпан, Марс, Юпитер және Сатурн планеталары айналып жүреді, сонымен бірге олар қозғалмайтын жұлдыздармен қоршалған деп геоцентрлік жүйе ұсынды.
Италияның екінші ұлы ғалымы, тамаша техник, инженер, дарынды физик және астроном, ерекше талантты Галилео Галелей 1610 жылы адам баласы тарихында алғаш рет өзі жасаған телескобын аспан кеңістігіне бағыттап, сол кезге дейін ешкім көріп білмеген әлем құпияларының көптеген сырларын ашты. Ол <<Құдіретті>> Күн бетінде қара дақтар бар екенін, Айдың беті таулар мен кратерлерге толы екендігін, Юпитерді айналып жүрген 4 серігі бар екендігін анықтады.
Атақты неміс ғалымы Кеплер /1571-1630/ Галелейдің тірі кезінде-ақ Коперник ілімімен дат астрономы Тихо Баргеннің кестелерін негізге ала отырып, пленаталар қозғалысының атақты үш заңын ашты. Кеплер заңдары планеталардың Күнді айнала қозғалуы қандай күштің әсерінен болатынын түсіндіре алмайды.
Бұл сұраққа жауап берген ағылшын ұлы ғалымы И.Ньютон болды. Ол өзі ашқан бүкіләлемдік тартылыс заңы арқылы планеталар қозғалысын, олардың Күннен айналу себептерін түсіндіріп берді.
Әлем және құрылымы туралы адам баласының көзқарастары осылай дамып қалыптасты. Енді журналистердің ғалымдарға сұрақ қоюына болады.
Аспан ұғымы, ол қалай пайда болды?
Бірде мен кешкілік төсекте жатып, терезе саңылауынан бір жарықты көрдім. Бұл жарқыраған не деп, тұрып терезеден сыртқа көз салдым. Аспан көгінде жарқырап тұрған жұлдыздар. Қарап тұрсаң жұлдыздардың өрнектері түрлі пішіндер құрайтынын көресің. Әсіресе, жетіқарақшы ерекше көзге түседі екен. Осылай қарап тұрғанда маған мынадай ойлар келді:
<<Аспан ұғымы, ол қалай пайда болды?>>, <<Таңертең туатын жұлдыз ба, әлде...>>, <<Көк аспанның ар жағында не бар?>> <<Жұлдыздар қалай пайда болды?>>. Осы сұрақтарға жауап тапқым келді де, <<Аспан әлеміне саяхат>> деген тақырыпта зерттеу жұмысын бастадым.
Аспан күмбезі-бақылаушыға киіз үйдің төбесі сияқты болып көрінетін күмбез. Күн, Ай, Жұлдыздар, т.б. аспан шырақтары бізден өте қашықтықта болғандықтан, олардың арақашықтығының айырмашылығы бізге сезілмейді. Сондықтан олар Аспан күмбезінде орналасқандай әсер береді. Ашық далада аспан жалпайып көрінеді, яғни күмбездің төбесіне қарағанда, оның іргесі (көкжиек) қашықтығындай болады. Биік үйдің қасында тұрған адамға аспан күмбезі көкжиекке қарағанда биік болып көрінеді. Ауа қабаты көгілдір, көк, күлгін сәулелерді күштірек шащырататындықтан аспан күмбезі көк түсті болып келеді. Аспан денелеріне жұлдыздар /соның бірі-Күн/, планеталар (планета грек сөзі - кезбе деген мағынаны білдіреді), /соның бірі-Жер/, планеталардың серіктері; мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ кометалар, метеориттер жатады. Күн төңірегіндегі планеталардың жолын орбита деп атайды. Орбита /латын сөзі/- із, жол.
Жұлдыз жүйелері шар немесе оралым бұтақтары тәріздес шоғырларды құрайды. Оларды галактикалар деп атайды. Шексіз әлемнің біздер орналасқан бөлігін Біздің галактика деп атайды. Онда 150 млрд-тай жұлдыздар бар. Күн - бізге ең жақын, қатардағы орташа жұлдыз. Бір секундта 300000 шақырым жылдамдықпен таралатын жарық Күннен жер бетіне 8 минутта, ал Біздің галактиканың бір шетінен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді.
Күн жүйесі. Күн - негізінен сутегі мен гелийден тұратын қызған алып шар. Ол жерден 150 млн.км қашықтықта орналасқандықтан, аспан күмбезінде кішкене ғана көзді ұялататын жарық дөңгелек болып көрінеді.
Күннің ені Жердікінен 109 есе үлкен, ал Күнді құрайтын заттардан біздің Жер шарымыздай 330 мың Жер шарын жасауға болар еді. Күн бетінің температурасы 6000 градус, ал Күн центріне жақын қойнауында температура тіпті 15 млн. градусқа дейін жетеді. Адам ақыл-ойы жете бермейтін мұндай жоғары температурада Күн құрамындағы заттар өзгерістерге ұшырайды: сутегі <<жанған>> сияқты бірте-бірте гелийге ауысады. Осылайша Күн құрамындағы заттар Жер бетіндегі тіршілік көзі болып отырған жарық пен жылуға айналады.
Жарқырап жанған сайын Күн еріп, бірте-бірте массасын кішірейте түседі. Алайда Күн массасы өте үлкен болғандықтан ол тіпті осындай затпен энергияның шығынына қарамастан, әлі де миллиардтаған жылдар бойы сәулесін төге береді.
Күн бетінен әрдайым қара қоңыр дақты байқауға болады. Мұнда Күн газдың температурасы Күн бетінің басқа жағына қарағанда бірнеше жүздеген градус салқын. Сондықтан дақтар қара қоңырлау болып көрінеді. Күн дақтарының саны белгілі бір кезеңге байланысты өзгеріп, ал олардың саны, шамамен, әрбір 11 жылда ең көбею шегіне жетіп отырады. Дәл осы кезде астрономдар Күннің белсенділігі артты деп есептейді. Бұл кезде Күндегі процестердің барлығы да қауырт жүреді, Күн сәулесінің мөлшері артады. Мұның өзі біздің планетамыздағы тіршілікке де әчер етеді. Күннің белсенділігі күшейген жылдары поляр шұғыласы жиі байқалып, ауа райы құбылмалы келеді.
Күннің бізге тигізетін зиянды әсерінен қорғайтын жолды белгілеу үшін ғалымдар Күн мен Жердегі құбылыстардың өзара байланысын зерттеуде.
Күннің барлық айнала төңірегінде күн атмосферасы орналасқан. Ол Күннің көзі сияқты негізінен сутек пен гелийден құралады. Күннің толық тұтылу кезінде, яғни ай Күннің бетін түгелдей жапқанда Күн төңірегінде бірнеше минут бойы Күн тажы-ұзын шашақты аппақ күміс түсті жарқыл пайда болады. Бұл нағыз-Күн атмосферасының ең сыртқы қабаты.
Күн кеңістікке үздіксіз түрде көптеген ұсақ бөлшектерді-протондарды, электрондарды және басқа заттарды шығарып тұрады. Заттың мұндай бөлшектері Күн желі деп аталады және ол бүкіл Күн жүйесіне таралады. Кейде Күн атмосферасында күшті қопарылыстар-Күн оталулары байқалады. Бұл кезде Күннің қопарылыс болған жерінен көп мөлшерде өте шапшаң бөлшектер оқша <<атыла>> бастайды. Кейбір оталулар ашық космоста немесе Айда экспедицияда жүрген космонавтарға қауіпті болып есептеледі. Ғалымдар Күн оталуларын алдын-ала болжап айту және онан қорғану тәсілдерін ойластырып жатыр.
Күн-біздің планетамыздағы тіршілік көзі. Күн сәулесінің энегиясынсыз Жердегі тіршіліктің болуы мүмкін емес. Күн энергиясы әртүрлі қондырғыларда: күн пешінде, тұзды теңіз суын тұщыландырғышта кеңінен қолданылады. Күн космос кораблі мен автоматтық станциялардың барлығына да қондырылатын күн батареясы үшін де энергия көзі болып табылады.
Күн мен оның төңірегінде айналып жүретін аспан денелерін тұтас алғанда күн жүйесі дейді. Оның құрамына біздің Жерде кіреді.
Жер-Күн жүйесіндегі үлкен шар үшінші планета, көлемі бойынша 5-орында. Жер-Күн жүйесіндегі бірден-бір тіршілігі бар планета, ол орбита осімен Күнді айналып отырып, жыл мезгілдерінің ауысуын жүзеге асырады.
Жер Күнді орта есеппен 150 млн км қашықтықта айналады. Жерге қарағанда Шолпанның орбитасы күнге 40 млн км жақын, ал Марс одан 78 млн км алыс орналасқан. Жерде ғана ауа бар. Жер өз бөлігінен 24 сағат уақытта айналым жасай отырып, Күнді 4 жылда 1 айналып шығады.
Полюстері жағынан сәл қысыңқы жердің формасы нақты шар емес.
Жердің көлемі 510 млн км2
Жердің бетіндегі судың көлемі 360,6 млн км2
Планеталардың көлемі әр түрлі. Соған қарап, оларды екі топқа бөледі.
Бірінші топқа көлемі орасан зор алып планеталар-Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун жатады. Мұндай үлкен планеталар негізінен су мен газдан тұрады. Екінші топтағылар жер тектес планеталар: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс. Ал Плутонның құрамы қандай екені әлі әзірше белгісіз.
Меркурий, Шолпан, Жер және Марс төртеуі күнге басқалардан гөрі жақын орналасқан. Бұлар тастақты қатқыл заттардан, металдардан және солардың оттегімен қосылыстарынан тұрады. Оларыдң құрамында жеңіл газдар мен су аз кездеседі. Үлкен планеталардан басқа да Күнді айналып жүретін мыңдаған ұсақ планеталар бар. Оларды астероид деп атайды. Церера деп аталатын ең ірі астероидтың диаметрі 770 км. Күннің серігіне кометалар да жатады. Кометаның газ, тозаң құйрығы жарқ етіп, түнгі аспанды сызып өтеді. Оны <<жұлдыз ақты>> деп қызықтай қарамайтын кісі жоқ. Астероидтар мен кометалар біртіндеп жанып бітіп жатады. Олардың осындай жанып біткен ұсақ бөлшектерін комета дейді. Кометалар атмосфераға кіргенде жанып кетеді. Оның түгел жанып үлгермеген құйма тас, темір сияқтанған кесектерінің жерге де түсетіні болады. Планеталардың арасындағы кеңістіктердің бәрі космос әлемінің тозаң-түйіршіктері мен газ әлемдеріне толы. Аспан әлеміндегі барлық денелердің қозғалысы мен күн жүйесіндегі планеталардың айналасын басқаратын күш - әлемдік тартылыс күші.
Ең үлкен планета қайсысы?
Бүкіл Күн жүйесіндегі ең үлкен, ең ауыр планета-Юпитер /Есекқырған/. Ол жерден 13 есе үлкен, егер Юпитерді үлкен алма деп есептесек, жер онымен салыстырғанда бұршақтай ғана болып қалар еді. Юпитермен жердің салмақтарын салыстырсақ былай болып шығады: таразының бір басын жаңағы үлкен алма Юпитерді қоямыз. Ал онымен тең басу үшін таразының екінші басына тура бір уыс, тіпті одан да артық 318 бұршақ салу керек, міне Юпитер Жерден сонша есе ауыр. Юпитер жерден өте алыс, сондықтан сәулелі белгілердің өзі оған дейін ұзақ уақыт жүреді. Юпитердің беті Жердің, Айдың, Марстың беттері сияқты қатты қабаршақты емес, бүкіл планета қалың, тығыз атмосферамен тұмшаланған алып мұхит. Юпитердің бір өзінде 14 серік бар, бұлардың кейбіреуі әжептәуір үлкен. Мәселен, Ганимед деп аталатын серігі Меркурий планетасынан үлкен. Юпитердің сұлбасындағы ең қызық нәрсе-оның қызыл теңбіл дағы. Бұл дақтың үлкендігі сондай, ол тіпті жердегі телескоптан да көрінеді. Ғалымдар оны баяғыдан бері бақылап жүр. Теңбіл дақ үнемі бір жерде тұрады, оны бұлт баспайды және не үлкеймейді, не кішіреймейді. Бұл бір жұмбақ сыры.
Аспанда қанша жұлдыз бар?
Жұлдыздардың бізден алыстығы сондай, олар Күнмен салыстырғанда құртақандай ғана болып көрінеді. Бірақ қандай көп! Бүкіл аспан жылтыраған, алыс та сырлы Күндерге толып тұр!Қанша екен өздері? Санауға бола ма?
Адамдар баяғы замандарда-ақ аспанда қанша жұлдыз барын білуге құмартқан. Түнде ұйқыдан безіп, аспандағы жұлдыздарды бақылап қарайтын адамдарды, жұлдызшы деп атаған, кейінірек бұларды астраном дейтін болды, мұндағы <<астр>> - <<жұлдыз>> деген сөз.
Аспанды дұрыс бағдарлау үшін олар көк күмбезін шартты түрде аудандарға бөліпті, ал жұлдыздарды топқа, шоғырларға жіктеген. Әр топтағы ең көрнекті, ең жарық жұлдыздарды ойша ұқсайтынын жобалаған. Сонда жұлдыз топтарының сұлбасы аңға, құсқа, адамға, әр түрлі затқа үйлес тәрізді көрінеді. Сөйтіп, аспан әлемінде тұтас бір хайуанаттар қорығы <<пайда болды>>. Мұнда не жоқ десеңізші! Жираф пен Жылан, Аққу мен Шаян, Балық пен Түлкі...
Кейбір шоғырлар ертегілер мен мифтердің кейіпкерлерінің атына ие болды-Андромеда, Кассипея, Орион, Геркулес деген сияқты...
Сөйтіп, жұлдыз патшалығын танып-білу біршама жеңілдеді. Астрономдар үңіліп тұрып санағанда жұлдыздардың ұзын саны 3 мың екен. <<Қалайша небәрі үш-ақ мың ба?>>-десті олар таңырқап. - Мүмкін емес! Сірә, адамның көзі онша өткір болмаса керек. Енді олар жұлдызды аспанға дүрбі-көру түтігі арқылы қарайды. Шынында да жұлдыздар он есе көп болып шығады! Көру түтігі арқылы бұрын әлсіздігінен мүлде байқалмаған қаншама жұлдыз көрінеді.
Егер көру түтігі де алғыр <<қырағы көз>> жасап шығарса, мүмкін, бұдан да алыста тұрған жұлдыздарды көрудің сәті түсер, -десті олар.
Мұндай <<қырағы көз>>-телескоп болып шығады, оның көрген жұлдызының көптігі сонша, ешкім санына жете алмай, көмекке машина-роботты шақыруға тура келеді. Машина <<Аспандағы жұлдыздың саны-шамамен алғанда 200 миллион>>.
Мәссаған! Машинаның өзі нақпа-нақ санап шыға алмайды, тек шамамен мөлшерлейді. Жұлдыз қандай көп, тіпті ойша елестетудің өзі қиын!
Осыншама жыпырлаған жұлдызды қайтсең есте сақтап қаласың? Ғалымдар мұның да амалын ойлап тапты-әр жұлдызға жеке паспорт ашу керек. Ал паспортта ең мәнді деректер көрсетілуге тиіс. Мәселен, жұлдыздың есімі немесе рет саны, өйткені бәріне бірдей ат таба алмайсың! Содан соң жұлдыздың көк күмбезіндегі нақты тұрағы, бұл-керек кезінде бірден тауып алу үшін. Одан ары- жасы, мөлшері және түсі. Өйткені жұлдыздар әр қилы болады: қартаң немесе өте жас, алып немесе ергежейлі, жанып тұрған немесе сөніп қалған. Жұлдыздардың түстері де әртүрлі, бұл-олардың температурасына байланысты. Егер жұлдыз өте ыстық болса-оның түсі аппақ немесе көгілжім, егер біздің Күн сияқты, басқалармен салыстырғанда <<салқындау>> болса-сарғыш немесе қызғылтым келеді, мүлде суып кеткен жұлдыздар да бар, олардың түсі батар Күн сияқты қып-қызыл болады, онда жарықта, жылу да шамалы.
Ғалымдар жұлдыздарды бақылау және зерттеу жұмысын обсерватория деп аталатын, ерекше жабдықталған астрономиялық ғимараттарда жүргізеді. Әдетте, обсерваториялар қала сыртында, завод мұражайларының түтіні мен шаңынан аулақта немесе тіпті ауасы айрықша таза әрі тұнық болатын таулы жерде орналасады. Аспан ашық болған жағдайда ғана жұлдыздарды қапысыз бақылауға болады.
Астрономдардың көмекші <<көзі>>- телескоп өздері үшін арнайы салынған, төбесі күмбезді, мұнара үйлерге орнатылады. Кеш батысымен күмбез шатырлар жылжып ашылады да, <<қырағы көз>>-телескоптың түнегі аспанға бағытталады-қиян биікте жамырай жымыңдап, өзіне шақырып тұрған беймәлім нысанаға алады.
Телескопты кім ойлап тапқан?
Алыстағы нәрселерді жақындататып және үлкейтетін алғашқы аспаптарды Голландияда 1608 ж. Ойлап шығарған. Оларды көзілдірік жасайтын адам ойлап тапқанға ұқсайды. Галилео Галилей бір жылдан кейін осы өнер табысы туралы естіп, түнгі аспанды бақылау түтігі бірі біріне кіретін екі түтікшеден тұратын болған. Түтікшелердің ұштарына ол линзаларды орнатты. Олардың біреуі дөнесі, үлкендеу болып обьектив жұмысын атқарды. Бақа линза, кішірегі, ойыс болды және окуляр жұмысын атқарды. Ол арқылы бақылау жүргізіллді.Бұл телескоп 30 есе үлкейтуді берген.Галилей Айды, планеталарды, жұлдыздарды зерттеген. Ол Күн жүйесіне қатысты көп маңызды жаңалықтар ашқан.1668 ж Иссак Ньтон айналы телескоп ойлап шығарды. Ол линзаларды айнамен алмастырды, соның нәтижесі кескінің айқындығы өсті.1758 ж. Түсті контурларды бармейтін, хроматикалық линзалар ойлап шығарылды. Қазіргі астрогомиялық бақылауларға арналған ең үлкен телескоптардың барлығы-айналы.
Тәжірбие:
Қажетті нәрселер: беті ойыс айна,жазық айна, үлкейтетін шыны,терезе
Тәжірбие кеш құрым терезеден Ай көрінген кезде жүргізіледі.
Тәжірбие барысы:
1. Айнаны ойыс беті жағымен Айға қарай орналастыр.
2. Терезе алдында жазық айнаны, одан ойыс айнада шағылылысқан Ай көрінгендей етіп орналастыр.
3. Енді үлкейтетін шыныны алда жазық айнадағы Айдың кескініне қара.
Нәтиже: Жазық айнада Ай жақын секілді көрінеді, ал үлкейтетін шыны кескінді тағы да үлкейте түседі.
Өйткені: Ойыс айна Ай кескінін шағылыстырып жақындатады. Жазық айна осы кескінді дәл береді, ал үлкейтетін шыны өз кезегінде оны тағыда үлкейтеді. Айналы-линзалық телескоптар осы принцип бойынша жұмыс істейді.
Ең қарапайым телескопты жасап көр.
Қажетті нәрселер: екі үлкен шыны, диаметрінің сәл ғана айырмашылығы бар екі картон түтікше, скотч;
Тәжірбие кеш құрым Ай жақсы көрінетін кезде жүргізіледі.
Тәжірибе барысы:
1. Бір түтікшені екіншісіне кіргіз де бір ұшына скотчтың көмегімен үлкейтіп шыныны бекіт.
2. Айға үлкейтетін шыны жағынан қара, ал басқа шыныны қарама-қарсы ұшының алдында ұста. Түтікті не бері, не әрі жылжытып сонымен бірге екінші үлкейтетін шыныны жақындатып және алыстатып айқын кескін алғанша телескопты икемдеңдер.
Нәтиже
Сен Айдың кері және үлкейтілген кескінін ала аласың.
Өйткені
Алдыңғы шыны Айдың шығатын сәулелерді жинап, түтіктің ішінде оның кескінін береді. Көзге жақын орналасқан линза бұл кескінді үлкейтеді және Айды жақындатады. Линзалы телескоптар осылайша жұмыс істейді, бірақта шын аспаптар кері емес, дұрыс кескін көрсетеді.
Жұлдыздың құйрығы бола ма?
Кейде аспан әлемінде өзгеше бітімді <<құйрықты>> жұлдыздар пайда болады. Оларды ғылым тілінде комета деп атайды. Бұрын астрономиялық <<қырағы көз>> - телескоптар жоқ кезде адамдар құйрықты жұлдызды дұрыстап көре алмаған да, оларды құбыжық, пәлекет санаған.
Қазір <<құйрықты>> жұлдыздан ешкім де қорықпайды, керісінше ғалымдар оны тағатсыз күтеді.
Кометалар-біздің космостық үйіміз - Күн жүйесіндегі сирек қонақтар. Олардың жолы ұзық, ал бізге аз ғана кометаның жап-жарық, сәулелі, ұзын құйрығы бар. Комета күнге жақындаған сайын оның құйрығы да ұзара береді, ұзара береді. Ал біздің космостық үйімізден аттанып бара жатқанда қайтадан қысқарады, жарығы да көмескіленеді, ақыры кішірейе, азая келе біржола көрінбей кетеді.
Кометаның басында-кішкентай ғана күн сияқты, жарық сәулелі, шағын көлемді ядросы болады, оны газды бұлт қоршап тұрады. Ғалымдар әлі күнге дейін кометаның қайдан шығатынын білмейді: бұлар Күн жүйесінің мүшесі ме, әлде алыстағы басқа бір жұлдыздар әлемінен ұшып келді ме-белгісіз.
Ал егер Жер мен комета соқтығысып қалса не болады? Қорқатын ештеңе де жоқ. Алып жер шарымен салыстырғанда, кометаның ядросы-тозаңдай ғана. Жермен соқтығысқан кезде ядро быт-шыт болып жарылып жанады, ал жанып үлгермеген кейбір бөлшектері Жер бетіне түседі. Ал бұған астрономдар қатты қуанар еді: ондай жағдайда кометаның құрамын, оның неден <<жасалғанын>>, қайдан келгенін анықтап білер еді ғой.
Жер-Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай-Жерді айналып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бұлардың барлығы Күн жүйесіне енеді.
Біздің галактиканың сыртында тағы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галактикадағы жұлдыздар құйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен орналасқан. Аспандағы <<Құс жолы>>-Біздің галактикадағы жұлдыздар жиі орналасқан сондай бұтақтардың бірі. Галактикалардың барлығы да қозғалыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан түзіледі.
Ай-Жердің серігі дейміз. Ай туралы біз не білеміз, толық зерттелген бе?
Ай - Жерге жақын орналасқан аспан денесі. Айдың беті қараңғылау, күн сәулесінің 7,3%-і ғана шағылыстырады, беті күндіз 1000С дейін ысыса, түнде-1200С - қа суынады. Айды телескоп арқылы зерттеу 1610 жылдан Галилей зерттеулерінен басталды. 1647-51 жылдары Ай картасы жасалды. Айды космос аппараттары арқылы зерттеу автоматты планета арқылы станцияларды 1959 жылдың басында екінші космостық V беріліп ұшырылудан басталды. 1959 жылдың 12 шілде күні Ай бетіне адам алғаш рет аяқ басты. Америка ғарышкерлері Армстронг және Олдрин <<Аполлон-11>> кораблімен Ай бетіне жеткізілді. Онан кейінгі <<Апаллондар>> Ай бетіне тағы 10 ғарышкерді апарып қайтты.
Ғарышкерлер Ай бетінде көптеген зерттеулер жүргізді., жүздеген кг ай жыныстарын Жерге жеткізді. Жүргізілген зерттеулер жылу ағынын, магнит өрісін, радиация деңгейін, Күн желінің екпіні мен құрамын өлшеуге арналды. Бұл зерттеулер қорытындысында айдан тараған жылу Жердегіден үш есе аз екені, ай жынысында сақталған қалдық, магниттік қасиеттер, метеориттердің түсуінен Ай сілкінуінен болатын соққылар анықталды. Айдағы салмақ күшінің жерге қарағанда 6 есе аздығы кристалдар, оптикалық айналар, өте таза медициналық және химиялық препараттар жасауға кең жол ашады. Айды игерудің болашағы әлі де болса алда зерттеу маңызы бола бермек.
Ай фазалары. Баяғы замандардан бері адамдар көктегі Айдың неге кейде толып, дөп-дөңгелек боп тұратын, ал кейде кеміп, жартысы ғана қалатынын, тіпті жұқарып орақтай ғана болып көрінетін білгісі келген. Ал қазір біз Ай деген - үлкен шар екенін, жердің серігі екенін білеміз. Біздің Жерді айналып жүреді, бір рет толық айналып шыққанша 28 күн өтеді.
Айдың да Жер сияқты өзіндік сәулесі жоқ, оның Күн түсіп тұрған жағы ғана жарық болады. Жерге өзінің <<күндізгі>> жағымен қарағанда, біз айды толық көреміз, халық оны толған ай дейді, ал ғалымдар толық ай туды дейді.
Бір күн, бір түн, өтеді... Ай өзінің Жерді айналған жолын жалғастыра береді, міне енді 7 тәуліктен соң оның жарық жағы бізге қырын келеді, яғни әңгелек қауын тура ортасынан қақ бөлінгендей, біз оның жартысын ғана көреміз. Ай өз жолымен ары қарай самғай береді. Күн озған сайын дөңгелек <<қауын>> жемірлеп, жұқара түседі, сөйтіп <<с>> әрпіне ұқсас орағы, ғана қалады. Бұл ескі ай, не ешқайда да кеткен жоқ, тек қазір бізге қараңғы <<түн жағымен>> қарап тұр, сондықтан да көрінбейді.
Ай жоқ кезде Жер бетіндегі түндер қап-қараңғы болады. Бірақ бұл ұзаққа созылмайды. Арада 2-3 күн өтер-өтпестен аспанда сызылып тағы да орақ сәуле көрінеді. Тек бұл жолы ескі айдың <<с>> таңбасы теріс айналып кеткен, бұл жаңа ай туды деген сөз. Енді жаңа ай күн озған сайын толыса береді, алдымен жарты табақ болады, содан соң арада 2 апта өткенде дөп-дөңгелек, толған Айға айналады. Бірақ осы қалпында тұрып қалмайды. Ай өзінің келесі жаңа айналысын бастайды.
Ай-уақыт өлшемі, жылдың бөлігі. Ол үш түрге ажыратылады: 1. синодтық Ай-Айдың бірдей екі фазасы аралығындағы шамамен 29,53 күн тәулігіне тең уақыт; 2.сидерлік /жұлдыздық / Ай-Айдың жұлдызға қатысты Жерді толық бір рет айналып шығатын, шамамен 29,53 күн тәулігіне тең уақыт; 3. айдаһар Айы - орбитаның белгілі бір нүктесінен үзіліссіз екі рет өткен 27,21 күн тәулігіне тең уақыт. Мұның үшеуі де тұрмысқа қолдануға қолайсыз келеді, себебі олар бөлшек сандармен өрнектелген. Сондықтан жыл күнтізбеде 28,29,30,31 күн тәулігімен бітетін 12 айға бөлінген.
Ғалымдар оқушылардың үлгерімін зерттеуде. Бір топ батыс ғалымдары жылдың алғашқы үш айында туылған балалардың жыл соңында туылғандарға қарағанда, қабілетті болып келетіндігін анықтапты. Әсіресе, осы айларда туылғандар болашақта оқу-білім жолында үлкен табыстарға жететін көрінеді. Норвегияда жүргізілген зерттеу барысында мамандар мектеп оқушыларының үлгерімін жыл айларына бөліп қарастырған.
Нәтижесінде қаңтар, ақпан, наурыз айларында дүниеге келгендердің үлгерімі өте жақсы болса, керісінше, қазан, қараша, желтоқсан айларында туылғандар көбінесе нашар оқыған. Осло университетінің ғалымдары зерттеу барысында 14-15 жас аралығында 6752 оқушының қабілетін тексерді. <<Зерттеу нәтижесінің осындай көрініс беруі бізді таң қалдырды>> дейді зерттеушілер. Сондай-ақ жыл басында туылғандардың бауырмашыл әрі көпшілікпен араласуды ұнататын ерекшелігі де табылған. <<Балалардың туылған айына қарай ерекшеленуі үлкен зерттеуді қажет етеді>> дейді ғалымдар.
Таңертең туатын жұлдыз ба, әлде...
Таңертең аспаннан жалғыз <<жұлдызды>> көруге болады. Сондай-ақ кешке қарай аспандағы ең бірінші туатын <<жұлдыз>> ретінде тағы да оны байқауға болады. Бұл шындығында жұлдыз емес, Шолпан ғаламшары. Осыған байланысты таңертең туылған қыздардың есімдерін Таңшолпан немесе Венера деп те қояды.
Ғалам қашан жаралған?
Италиядағы Гран Сассо жер асты зертханасында зерттеулер жүргізген итальян және неміс физиктерінің тобы, біздің ғаламның осыған дейін айтылып келген уакыттан шамамен миллиард жылға үлкен екендігін есептеп шығарды. Аталған зертхана тауды үңгіп салынған. Оны сыртқы әсерлермен сәулелерден қалыңдығы 1,4 шықырым болатын жер қабаты қорғап тұрады. Ядролық реакцияларды зерттеу үшін бұл таптырмайтын орта.
Біздің Күнімізге аз ғана қуат үлесін қосатын көміртекті-азотты-оттегілі цикл ағымын зерттеген ғалымдар, бұл процестің бұрын айтылған уақыттан әлдеқайда ақырын жүретіндігін анықтаған. Ал бұл дегеніміз ғаламдағы ең кәрі жұлдыздардың жастары осыған дейін дұрыс есептелмей келгендігін білдіреді. Олардың жастары ғаламның жаратылуымен тікелей байланысты екендігі белгілі. Ендеше біздің ғаламымыздың жасы бұған дейін айтылып келгендей 13,7 млрд. жыл емес, 14,7 млрд. жыл болады.
Алтын Метеорит
Атақты фантаст жазушысы Жюль Верннің бір шығармасында жерге алтын метеорит(тің құлап түсуі суреттеледі. Оқушы қауым кезінде оны бұл фантасттың қиялы деп ұққан-ды. Ал, шынында да олай емес көрінеді. Жуырда болгарияның <<Орбита>> деп аталатын журналы бір гипотеза жариялады. Міне, сол гипотеза бойынша Африканың Оңтүстік-Батыс жағындағы көлемі 25 мың шаршы метрлік Эллипс тәрізді алтын кендері сол құлаған метеорит болса керек.
Сатурн салатын ән қандай?
<<Кассини>> космостық аппараттарының анықтауынша, Сатурн сақиналары радиожиіліктегі әуен шығарады екен. Сақиналардың сырт бейнесінің грамапластикамен ұқсастығы, күтпеген қызықты жаңалықтың ашылуына әкеп соқтырды. <<Кассинадағы>> құрылғылардың көмегімен ғалымдар, сақиналардың әртүрлі ноталы әуен шығаратынын тіркеген. Шындығында, бұл кәдімгі дыбыстар емес, әр қайсысының ұзақтығы 1-3 секунд болатын радиосигналдар. Ғалымдар осы <<сыбдырларды>> 5-ке бөлгенде, адам құлағы қабылдайтын дыбыстар диапазонындағы дыбыстар кездескен. Дәлірек айтқанда Сатурн сақиналарының, аспаптың ішектері сияқты тартылып дыбыс шығаруына себепші өте кіші өлшемдегі микрометеориттер. Олар үнемі жоғары жылдамдықпен сақина құрамындағы заттармен соқтығысып, әрбір соқтығысу кезінде қандайда бір музыкалық жиіліктегі сыбдыр естіледі екен. Қазіргі мезеттегі жиналған мәліметтерге қарағанда Сатурн сақиналары едәуір динамикалық тіршілік иесі және ондағы әртүрлі заттарға ыдырау процесстері бұрынғыға қарағанда 10 есе тез өтуде екен.
Титанда кеніш қоры бар.
Сатурнның ең алып серігі-Титанда жердегі мұнай мен газ қорынан 100 есе асатын кеніш қоры табылыпты. Титанның тым алыс орналсуына байланысты және ондағы температураның - 180 градусқа дейін төмендігіне байланысты, оларды пайдалану қиын екен. Титан пайдалы қазбаларға бай. Оның бетіндегі 15 өзендегі көміртегінің қоры АҚШ-ты 300 жыл бойы электр және жылу қуатымен қамтамасыз ете алады. Ғаылмдардың пікірінше, ғарыштағы кенішті игеру мүмкіндігі бар. Тек ол үшін 15-20 жылдай уақыт керек.
Аспаннан түскен ғажайыптар
1940 жылы Горький облысында таңқаларлық оқиға болды. Жаздың аптаптағы күндерінің бірінде Павлов ауданының Мещеры деревнясында күн күркіреп, қатты найзағай ойнайды. Жауынның алғашқы тамшыларымен бірге жерге... күміс ақша жауады. Найзағай басылып, жаңбыр толастағаннан кейін Мещеры тұрғындары Иван Грозный заманында соғылған бір мыңға жуық күміс ақша жинап алады.
Бұл сияқты таңғажайып оқиғалардың болғаны жалғыз осы деп ойламаңыздар. Тіпті күн ашықтың өзінде аспаннан бидай, апельсин, өрмекші жауған кездері болған; жаңбыр тамшыларымен бірге бұлттан шығып, Жерге көлбақа және балықта түсіп көрген...
Планеталар арасында оғаш айналатынын білесің бе?
Жер сағат тіліне қарсы бағытта айналса, ол сағат тілімен бір бағытта айналады. Егер бұлттар болмағанда онда батыста Күннің батқанын көруге болар еді. Сонымен қатар ол баяу қозғалады, яғни Жердегі 243 күн ішінде небары 1 рет айналып шығады. Оның көлемі Жердің көлемімен шамалас. (диаметрі 12 000 км), бірақ бестен бір бөлігінен кем салмақты құрайды. Жерге қарама-қарсы айналатын бұл белгісіз планета қалай аталады?
1. Айдың тууынан толысуына дейінгі уақыт қанша? Сондай-ақ айдың тууынан толысуына дейінгі және кері бағыттағы өзгерістерін (Айдың фазаларын) суреттен белгілеп көрсет.
ІІ. Аспан денелеріне байланысты халық арасындағы дүниетанымдық түсініктер мен ұғымдар.
Көшпелілер дүниетанымы бойынша табынар тәңірі-көк аспан, шексіз әлем болса, сол көк аспан мен шексіз әлемнің құдіретті жаратылысы көктегі күн. Сондықтанда бертін келгенше қазақ Күнді тәңірінің көзіне балап, киіз үйлерінің есігін күнге қаратып тігіп, шығып келе жатқан күнге ақ шашып тәу ететін болған. Ең ақырғысы төрт-күл дүниенің тарабын белгілеуді жүзін күнге қаратадыда, маңдай алдының-шығыс, ту сыртын батыс, оң қол жағы-оңтүстік, сол қол жағы-солтүстік екенін айырады. Яғни, әрісі көшпелілердің, берісі қазақтың кең дүние кеңістікті Тәңірінің көзі-күн жолы арқылы бағдарлап, белгілеу ертеден орнықан үрдіс.
Аспандағы айдың өзгерістерін қалт жібермей бақылап отыратын көшпелі-қазақ <<ай туды>>, <<ай өлді>> деп отырады. Айдың тууы мен солуының және толысуы мен солып жығылуының арасы әрқайсысы он төрт тәуліктен жиырма сегіз тәулік болады. Яғни, төрт апта. Енді осыған қоса <<өлген ай>> мен <<туған айдың>> арасында көзге көрінбейтін екі тәулік бар. Әлгі <<ай өлді>> немесе <<өліара>> дейтіні осы.
Қазақтың зергерлік өнерінде бұйымдардың сыртқы пішінінен, бет-бедері ай, күн, жұлдыз сияқты аспан шырақтарына ұқсас космогониялық өрнектерімен безендіру жиі ұшырасатын құбылыс. Ол халықтың өте ерте замандардан қалыптасқан сенім-нанымы, әдет-ғұрпы, салт-санасына байланысты туған.
Адамзат алғаш пайда болған кезде оларға табиғат құбылыстары құпия жұмбақ болатын. Айдың, күннің тұтылуы, найзағайдың жарқылы, жел соғуы, құйын соғу, сел жүру, күннің батуы мен шығуы, айдың тууы, жаңбыр мен қар, бұршақтың жаууы сияқты құбылыстарды ерекше бір күш атқарып тұрады деп түсінген.
Осыдан барып ай, күн, жұлдыз сияқты аспан шырақтарын құдірет тұтып, сиынған. <<Айға қарап саусағыңды шошайтпа>>, <<Жас нәрестенің бетіне ай сәулесін түсірме>> т.б. тиымдарды қарт адамдардың аузынан жиі естиміз.
Бірте-бірте табиғат құбылыстарын жіті бақылаудың нәтижесінде, адамдар аспан шырақтарына қарап ауа райын болжайтын дәрежеге жетті.
Егер ай шалқасынан туса қарттар: <<Жатысың өзіңе жайлы болғанмен, бізге жайсыз болар>>-дейді. Немесе <<Ай құлақтанса, айырыңды сайла, күн құлақтанса, күрегіңді сайла>>-дейді. Түнде жұлдыздар жарқырап тұрса, ертесіне жауын-шашын болмайды деп топшылайды. Жаңа туған айды көріп: Ай көрдік,
Аман көрдік.
Ат басындай
Алтын көрдік.
Ескі айда есіркеп,
Жаңа айда жарылқа,-деп сәлем берген қарттарды да кездестірдік.
Тәжірибелі түс жорушылар адам түсті аптаның, айдың белгілі бір күндерінде көреді дейді. Жаңа ай туғанда көрген түсің, өңіңде таяу арада орындалмақ екен. Ел арасында таң алдында көрген түсте қате кетпейді деген наным бар. Мысалы, бір бай <<Таң алдында түсімде балық ұстап жүр екенмін, кешікпей маған дүние өзінен-өзі келе бастады>>,-деп жақсылыққа жорыса, керісінше кейбір халықтың нанымында түсіңе балық енсе, қиналу деп жормалдайтын көрінеді.
Адам баласы дүниеге нәресте әкелгенде оған ең әдемі ат қоюға тырысады. Мысалы: Айберген, Айсұлу, Айбар, Жұлдыз, Шолпан, Сәуле, Нұр, Нұртуған, Күнсұлу, Айкүн, Нұрберген т.б.
Жақсы көрген адамын айым, күнім, жұлдызым, сәулем, жарығым, жарқыным-деп еркелету Ай мен Күнді, жұлдыздарды олардың төккен нұрымен сәуле сұлулықтың эталоны ретінде бағалау халқымыздың ежелгі салты.
Кейбір мемлекеттердің геральдикасынан да ай, күн, жұлдыз бейнесін кездестіруге болады. Қазақстан рәміздеріндегі туындағы шапағын шашқан күннің бейнесі де осыған мысал бола алады. Күн- көшпелілердің ең ұлы ұстазы да. Ол өзінің өмір сүру сипатын, тіршілік тынысын соған қарап үйлестіреді. <<Мәңгілік қозғалыста болу>>. Міне, оның Күннен үйрене жүріп, көңілге түйген басты тағылымы осы. Бар өмір салтын соған бағындырып, тіршілік кешеді.
Мемлекеттің елтаңбада бес бұрышты жұлдыз тәуелсіз мемлекетіміздің құшағы бес құрлыққа бірдей айқара ашық, әлемдік өркениет көшіне өз болмыс-бітімімізді сақтай отырып ілеспек ниетіміз бар деген ойды меңзейді.
Адам баласы жұлдызды билік белгісі, өмірлік бағыт-бағдарды айқындайтын жарық сәуле, асқақтық пен мәңгілікке құштарлық символы ретінде өте ерте замандардан бері пайдаланып келеді.
Бесбұрышты жұлдыз-таңмен бірге туатын Шолпан жұлдызының белгісі. Таң жұлдызы қашанда ізгі адамдардың жүзеге асуына жол ашып, игі мұраттарға жөн сілтейтін аспан шырағы ретінде адамдар санасында айрықша қастерлі орын иеленеді.
Халықтың аңыз-ертегілерінде, ән-жырларында жағымды кейіпкерлерді аспан шырақтарына балайтыны белгілі заңдылықтан туындайды. Тіліміздегі <<айдай сұлу>>, <<ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, айшықты өрнегі бар>>, <<Үркердей шоғырланған>>, <<Темірқазықтай табанды>>, <<Шолпандай жарқыраған>> деген сөз тіркестері де сүйсінген кезде айтылатынын ескерейік.
Мұсылман дінді қазақтар Айды киелі деп табынатын дәстүр болған. Ай арқылы қазақ жұрты ауа райын алдын-ала болжап білген. Ай шалқайып туса, онда сол айда күн жайсыз суық болады, ал еңкіш, еңкейіп туса, онда сол айда күн жылы, жайлы болады. Айдың үш жаңасында ай толығырақ, өңі ақ, екі ұшы доғалдау, тік көтерілсе, сол айда жауын-шашынды, желді, боранды болады.
Ай туғанда бұрынғысынан үлкендей, көрінсе, сәулелі қызғылт болса, жауын жауатынының белгісі. Толған ай ашық туса, күн жылы, жақсы болады. Ай қызыл түспен қорланып, әлгі шеңбер кеңейіп барып жоғалса, келесі күні күн ашық болады. Егер ай бұлыңғыр болса, жаңбырға қарсы, ал ашық түсті ай ауа райының ашық болатындығын білдіреді. Жұлдыз шақшиып тұрса, күн аязды болады. Егер шолпан күзде кешке таман көрінсе, қыс қатты болады.
Аспан денелері туралы қазақ аңыздарының сарыны гректердің мифолгоиясынан ұқсас. Бұл тегін емес. Тарих атасы Гередоттың айтуынща, <<киіз туырлықты, шошақ бөрікті, бие сүтін ашытып ішетін>> біздердің арғы скиф-сақ бабаларымыз б.з.б.VII-VІ ғасырларда Эллада /Греция/ елімен де етене араласып тұрған. Бұл Алтай мен Алып /Альпі/ тауларының арасындағы скиф-сақ мәдениетінің дәуірлеген кезеңіне сәйкес келеді. Оған бірінші дәлел ретінде археологиялық зерттеулерден табылған аса құнды материалдық-мәдени айғақтарды келтіруге болады. Мысалы, Алматы маңындағы қорғаннан табылған <<Алтын адам>> да, жоғарыда айтылған <<астрономиялық қорғандар>> да осы кезеңге тұспа-тұс келеді. Шындығында да, гректер аспан денелеріне өздерінің көптеген <<құдайларының>> атын берсе, скифтердің және олардың кейінгі буындарының бір бұтағы болатын қазақтардың аңыздарында аспан денелеріне жалғыз құдай аты жапсырылмаған. <<Құдайдың жалғыздығы>> - <<табиғаттың біртұтастығы>> деген озық сенім сол кезде-ақ скиф-сақтарда берік қалыптаса бастаған еді.
Қазақтардың аңыздарында аспан денелерінің қозғалыстары табиғи нанымдылығымен ерекшеленеді. Мысалы: әлемнің айналу осінде орналасқан <<қозғалмайтын>> жұлдызды, қазақтар <<Темірқазық>> деп атаған.
Аспанда орнын ауыстырмайтын <<Темірқазыққа>> қарап, қазақтар сапар шеккенде жол бағдарын анықтайды. <<Темірқазықты бетке ал>> немесе <<Темірқазық сол иығыңда болсын>> дерп жолаушыға жол сілтеген. Қазақ аңыздарында көп айтылатын планеталар мен жұлдыздар мыналар: <<Темірқазық>>-Полярлық жұлдыз; <<Жетіқарақшы>>-Үлкен Аю; <<Шолпан>>-Венера; <<Үркер>>-Плеяды; <<Ақбозат, Көкбозат>>-Кіші Аюдағы ең үлкен ақшыл және көгілдір екі жұлдыз; <<Таразы>>-Ориондағы қатар тізіліп тұрған үш жұлдыз; кейде оны <<Үш арқар>> деп те атайды.
Аңыз бойынша <<Ақбозат пен Көкбозат>> күзетшісі бар және <<Темірқазыққа>> байланған арқандаулы жылқылар. <<Жетіқарақшы>> оларды түні бойы аңдып, соңдарынан салмай жүрген ұрылар. Бір күн-<<Күзетші>> шыға келеді де, оларды қуып тастайды. Алайда ұрылар түн жамыла қайта <<іске>> кіріседі.
Қазақ аңыздарында <<Жетіқарақшы>> аттарды қолға түсіре алмай жүрген жай ұрылар емес, тісқаққан қандыбалық қарақшылар. Тағы бір аңызда олар <<Үркердің>> бір қызын алып қашып, қарақшылардың біріне еріксіз қосады. Шындығында, Үлкен Аю /Жетіқарақшы/ ожауының сабындағы ортаңғы жұлдыз, көмескі көрінетін қос жұлдыздан тұрады. Сондықтан ертеде үлкен өркениетке ие болған американдық үндістер соған қарап көздерінің көргіштігін /өткірлігін/ сынаған. Үндістер қос жұлдыздың әлсізін-бала, үлкенін-кемпір деп сипаттаған. Қазақтардың аңызында көмескі қосжұлдыздың бірі-ұрланған қыз, ал екіншісі - зорлықшыл қарақшы.
Күнге ең жақын планета-Меркурий қазақтар <<Кіші Шолпан>>, ал Күн жүиесіндегі алып планета-Юпитерді <<Есекқырған>>деп атайды. Сол сияқты:Марс-<<Қызыл жұлдыз>>, Торпақ шоқжұлдызындағы шашыранқы жұлдыз шоғыры <<Үркер>>деп аталады. Сирусты /Солтүстүк жарты шарындағы ең жарық жұлдыз/- <<Сүмбіле>> деп атаған. Қазақтарда жұлдыздар мен планеталардың қозғалыстарына қарап жасалған күнтізбелер, айтізбелер, жұлдызтізбелер болған. Мысалы, айтізбесін <<тоғыс>> деп атаған. Сондай-ақ қазақтар арасында <<тоғыз тоғыс>>, <<жеті тоғыс>>, <<бес тоғыс>> деп аталатын ұғымдардың ғылыми терең мағынасы бар. Бұл ұғымдар қазіргі ғылыми тіліндегі <<сидерлік>>, <<синодтық>> деп аталатын айтізбелерімен үндестік табады.
Тәжірибелер:
Неліктен аспан өзінің түсін өзгертеді?
Жасанды Күннің батуы
Саған керегі: Үлкендеу мөлдір банка, су, сүт, қалта шамы.
Тәжірибе барысы: 1. Банканы сумен толтырып, ішіне бірнеше тамшы сүт тамызамыз.
2. Қалта шамын жарықтандырып, жарығын банкаға жоғарыдан төмен қарай түсіреміз.
Не байқалады? Судың түсі көгілдірлеу болады.
3. Енді жарық сәулесін банканың қабырғасына түсіріп, судан өткен жарыққа қараймыз.
Нәтиже:
Су алқызыл /розовый/ түс алып, ал жарық өткен бөлігі қызыл сары түске боялады.
Себебі...
...сүт араласып ағарған су жарықтың түрлі түсті спектрлерін әртүрлі бұрышпен сындырады.
Аспан түсінің өзгеруі күннің орналасуына байланысты. Атмосфера қабатының күннен келетін ақ жарықты әр түрлі шашыратуына байланысты.
Айда ... (Я. Перельман кітабынан)
1. Айдағы заттардың салмағы Жерге қарағанда 6 есе аз болатынын білеміз. Айда суы тұщы көл бар деп есептейік. Егер тұщы судағы (Жер бетіндегі үшін) сол көлдегі параходтың шөгімі 3 метр болса, Айдағы көлде ол неге тең?
Осыған сәйкес мынаны да шешіп көр: Суда жүзе алмайтын адам қай көлде тезірек батып кетуі мүмкін: Жердегіде ме, Айдағы ойдан алынған көлде ме?
2. Жерді айнала қозғалып жүрген жердің жасанды серіктері салмақсыздық күйінде болады. Осы жағдайда жердің тартылу күші әсер етеме?
Жауабы: Иә. Жердің тартылыс күші әсер етеді.
Қозғалысты беру.
Ракеталар. 4,5 м мықты жіпті алып (мысалы, балық аулайтын леска), оны сусын ішетін түтікшеден өткіз. Екі орындықты бір-бірінен 4 метр қашықтыққа қойып, жіпті орындықтардың арқаларына керіп байла. Ұзынша келген әуе шарын (20 см) үрлеп, аузын бекітіп, скочпен түтікшеге бекіт. Шыққан қондырғыны бір орындыққа жақындат, оның аузы орындыққа қарау керек. Енді шардың аузын аш.
Не байқалады?
Түтікше және оған бекітілген әуе шары жіп бойымен жылжып, келесі орындыққа тірелгенше немесе шардағы ауа толық шығып болғанша қозғалып, содан кейін тоқтайды.
Себебі:
Әуе шарының аузын ашқанда одан атылып шыққан ауа реактифті күш тудырады, ал ол әуе шарын кері бағытта итереді. Түтікше мен жіп әуе шарының кез-келген бағытта ұшуына кедергі жасап, қозғалысын бағыттайды.
Мұндай қозғалысты реактивті қозғалыс деп атайды.
Реакция күші: жаяу жүрген кезде аяғыңмен жерді артқа итересің, жер сені алға итереді, қайықпен жүзгенде ескектермен суды артқа, су қайықты алға итереді. Сен артқа итересің, сені алға итереді. Ал ғарышта <<бос кеңістікте>>, итерілетін ешнәрсе жоқ қой, сонда ракета қалай ұшады?
Мысалы, конькиде тұрып, допты өзіңнен лақтыр. Сонда доп алға кетеді, сен артқа кетесің. Неғұрлым доп ауыр болса, неғұрлым ол жылдам ұшса, соғұрлым сені итеретін реакция күші көп болады. Ракета да артқы жағынан жанып жатқан газдарды шығарады, реакция күшінің әсерінен ол алға қарай ұшады. Реактивті ұшақтарда осылайша ұшады.
ІІІ. Адам - ғарыштық тіршілік иесі.
Басқа аспан денелеріне, планета аралық кеңістікке ұшу туралы ой адам баласын өте ерте замандардан бастап толғандырған қызықты да күрделі тәсілдерінің бірі. Бұған дүниежүзі халықтарының ой-арманын білдіретін ерте замандардан сақталған аңыздар мен ертегілер дәлел бола алады.
Археологиялық қазбалар арқылы ертедегі Ассирия патшасының аса бай кітапханасы табылды. Балшық қабықшалардан цилиндр түрінде жасалған көптеген <<кітаптардың>> бірінде: <<осыдан 5 жыл бұрын Этап деген патша жоғары ұшып көтерілген биіктен Жер <<корзинкаға салынған нан>> тәрізді болып көрінеді де, көзден ғайып болады>> деп жазылған.
Осы тақырыптағы ертегі-аңыздарға бай мұралардың бірі-ертедегі грек мифологиясы. Солардың бірі Икар туралы аңыз. Біріне-бірі жапсырыла желімделген құс қауырсындарынан қанат жасап алған Икар Крит аралынан тұтқыннан қашып шығады. Теңіз үстімен ұшып бара жатқан Икардың Күнге жақын өткендегі сонша, қауырсындарды бекітіп тұрған желімі еріп, ол теңізге құлап өлген.
Басқа бір аңызда Ескендір Зұлқарнайн /Александр Македонский/ бүркіттер жегілген арбамен аспан әлеміне шабуыл жасауды да ойлапты-мыс. Бір қытай ертегісіндегі қытайлар Жерге Айдан ұшып келген деп баяндалады. Атақты үнді эпосы <<Ромоянның>> басты кейіпкері апан әлеміне саяхат жасайды. Ал, манғол ертегісінде манғолдар аспаннан ұшып барып, жеті қарақшыны орнатыпты-мыс делінеді.
Жұлдыздар мен планеталардың жұмбақ сырын ашу адамзаттың бағзы заманнан келе жатқан арманы еді. Адамның алыс жұлдыздарға барсам деген талпынысы жаңа бір ұшу құралын жасауға итермеледі. Ол ғарыш кемесі деп аталды.
Ғарыш-араб тілінен аударғанда, кеңістік, космос деген мағынаны білдіреді. Жердің тартылыс күшін жеңіп, белгілі жылдамдық алу үшін өзі ұша алатын әуе кемесіне лайық ұшу айлағы керек болды. Ондай күшті қозғалысты қандай жерден үдетуге болады?
Космодром неге қазақ жеріне салынған?
1954 жылы болашақ ғарыш айлағының орнын таңдау жөнінде комиссия құрылып, іске кіріскенде, космонавтика бас конструкторы С.П.Королев космодромға орынды төрт шартпен іздеген.
1. Космодром салатын жер экваторға жақын болуы керек, сонда жерден ұшқан ракета орбитаға тез жетеді.
2. Космодромның қасында суы мол өзен болуы керек.
3. Космодромға теміржол жақын болуы керек.
4. Космодромнан солтүстік шығысқа қарай созылған жазық дала жатуы керек.
Міне, осындай шарттардың бәріне толық жауап берген орын Сыр жағасындағы Төретам стансасы болған.
Байқоңыр атауы қалай берілді?
1961 жылдың 12 сәуірінде ғарыш әлеміне сапар шеккен тұңғыш ракета қазақ жерінен ұшқан болатын. Кеңес Одағының азаматы Ю.А.Гагарин 80 минутта жер шарын айналып, рекорд жасады. Сол кезде авиация және космонавтика халықаралық ұйымдарының <<Гагарин қайдан ұшты?>> деген сұрағына Сырдария жағасындағы Төретам станциясынан ұшқанын білдірмеу керек деп, ұшқыш ұшқан жер Жезқазған жеріндегі, Қарсақбай қасындағы Байқоңыр деген елді мекен деп айтып жіберген.
Дегенмен, Байқоңырдың әуесінде алғаш көкке ұшқан зымыран Р-5М деп аталады. Құпия түрде сақталған бұл жоба 1956 жылдың 2 ақпанында жүзеге асқан. Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр.
Байқоңыр-біздің космодром
1991жылы қазан айында қазақтың ұлы Т.Әубәкіров Қазақстанда тұңғыш болып ғарышқа ұшты. Одан кейін 1993 жылы Т.Мұсабаев ғарышқа жол тартып, Тоқтар ағамызды ерлігін жалғастырды.
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағанда әрбір одақтас республика өзінің жерінде тұрған техникалық құрал-жабдықтарға ие болып, Байқоңыр түгелдей біздің еншілігімізге көшкен. Оның сол кездегі бар дүние-мүлкінің бағасы 51 миллиард доллар болатын. Сол кезде Ресей мен екі арада шарт жасасып, Ресей ғарыш айлағын Қазақстандікі деп мойындап, Байқоңырды 20 жылға жалға алды. Ол үшін Қазақстан 115 миллион доллар алып тұрды.
2004 жылдың қаңтарында Ресей ғарыш айлағын 2050 жылға дейін жалға алды.
Қазір Байқоңырда Мәскеу авиация институтының филиалы жұмыс істейді.
Байқоңырдың қазіргі келбеті
Байқоңырды 1955 жылы Кеңестер Одағы әскери стратегиялық обьект ретінде сала бастады. Қазір 80 мың халқы бар қаланы екі елдің барлаушылары бақылайды. Жергілікті халықтың 60 пайызы қазақстандықтар. Байқоңыр ғарыш айлағында 15 ұшу алаңы, 34 техникалық станса, ғарыш аппараттарына арналған 3 жанарма й стансасы және 2 аэродром бар.
Ғарышқа ұшқан ғарышкерлерге төнетін қауіп бар ма?
Ғарыш деген ұғымға байланысты ғарыштағы адам өмірі үшін ең үлкен қауіптің бірі ғарыштық радиация. Одан құтылу, қорғану үшін оның өзгеру аралықтарын және ерекшеліктерін білу өте маңызды. Атом қуатының тез қарқынымен дамуына байланысты радиацияның тірі организмдерге әсерін зерттеумен ғалымдар соңғы жылдарда ғана шұғылдануда. Адам өмірі үшін радиацияның қауіпсіз деп саналатын шектері жетісіне 0,3 рентген, ал жылына 15 рентген шамасында. Адамның космоста ұзақ болу қажеттілігіне байланысты олардың радиациядан қорғайтын құралдармен жабдықтау шарт. Ол үшін радиация әсерлерін жұтып алатын немесе сәулесін шығылыстырып жіберетін арнаулы экрандар жасау керек.
Әрине, адам организмінің әр түрлі жүйелері ғарыш әсерлерін түрліше қабылдайтыны түсінікті. Көпшілік ғалымдардың топшылауынша адам организмінің ең әлсіз орны жүрек-тамыр жүйелері. Оған себеп жүрек - тамыр жүйесінің ең басты ерекшелігі жүректің ауырлық күшін жеңе отырып, қанды тамырлар бойымен адамның ең жоғарғы орналасқан нүктелеріне дейін жеткізе алатындығы. Салмақсыздық кезінде қанның гидростатикалық қысымы жойылады да, ғарышкерлер біраз қиындықтарға ұшырайды. Адамның қорғанушылық реакциясын әлсіретпеу үшін ғарыш аппаратын мүмкіндігінше таза ұстау шарт.
Жерді ғарыштан бақылаудың тиімділігі бар ма?
Космостық зерттеу лабораториялардың ұшуы, адам баласының ғарыш көгіне көтерілуі, туған мекеніміз Жерді жан-жақты зерттеуге жол ашты. Ғарыш кемелерінен алынған суреттерден мұнай мен газ қорларын іздеуде аса маңызды орын алатын әр түрлі құрамындағы тектоникалық құрылымның ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік туды. Жердегі зерттеулер арқылы мүмкін болмаған Қарабұғаз шығанағындағы тұз қабаттарының араласу ауданы, егіс және мал жайылымдары, қалың қар қабаттарымен мұздықтар зерттеліп анықталды. Ғарыштық бақылау арқылы шаңды дауыл, өрт, мсу, тасқын сияқты қатерлі табиға құбылыстары өз уақытында анықтауға мүмкіндік ашылды. Ғарыштық техника арқылы көптеген елдер мен құрлықтардың бүкіл дүние жүзінің дәлірек карталарын жасауға жол ашылды. Халықаралық маңызы бар мәселе азық-түлік пен табиғи су қорларын, сол сияқты табиғи ресурстарды көбейту тақтасында әрбір елдің территориясын және зерттеу және оны жүзеге асуы халықаралық қатынастарды жақсартудың ең қажетті шарты болып есептеледі.
Ғарыш алаңының мемлекет қауіпсіздігіне төндірер қаупі бар ма?
Табиғат ананың әр аймаққа өлшеп берген ауасы, суы, желдері болады. Әр осы Космодромның теңіз бен мұхит жағалауында емес, айтапқыр құрлықта орналасуы, жерімізіде күн өткен сайын оттегінің ауадағы қалыпты мөлшерден азайып кетуіне әкелуде. Оттегінің ауа құрамындағы аз ғана ауытқушылығы, тек қана тыныс алуға ғана емес, адам ағзасындағы зат алмасу процестеріне де кері әсерін тигізіп, анемия, лейкомея, рак, тері аурулары мен көптеген медицинаның шамасы келмейтін ауруларды да көбейтуде әрі оған неше түрлі мутацияға ұшыраған жан-жануарлар әлемімен өсімдіктер дүниесін қосыңыз...
Күн сәулесі активтілігінің және Жердің магнит өрісі өзгерістерінің адам денсаулығына әсерін бақылау үшін адамның қан қысымына әсерін бақыладым. Бақылауды жүргізу үшін жас-ерекшелігіне қарай 15 адамды есепке алып, сфигомоманаметр көмегімен әр айда қан қысымдарын өлшеу арқылы факторлық әне психологиялық талдаулар жасадым. Зерттеу барысында бақыланушыларға әлеуметтік жағдайлардың да әсерін ескердік. Ал қан қысымының өзгерісі адамның денсаулық жағдайынан маңызды мәліметтер беретіні белгілі. Бақылау нәтижелеріне сәйкес күн белсенділігі артқан айларда адамның қан қысымы барлық жас ерекшеліктеріндегі бақыланушылардың барлығында дерлік артқанын байқадық. Күн белсенділігінің т.с.с. ғарыштық құбылыстар Жер бетіне әсерін бақылағанда ондағы негізгі тіршілік иесі-адамға да әсерін тигізбей қоймайды екен.
Ғарыш факторлары әсерінен кейін жер бетіндегі ауа айналымы, ауа райы және климатта өзгереді. Сонымен қоса өсімдіктер, жануарлар әлемі өзгереді. Жануарлар өмірі өсімдіктерге /суық климатқа, қыстың қарлылығына, өзен-суларына, батпағына немесе жергілікті жердің құрғақшылығына/ тікелей байланысты.
Жақында ғана 2007 жылы облысымыздың Оңтүстік өңірлерінде шегіртке <<жауды>>. Оның себебін соңғы уақыттағы Күн активтілігі өзгерістерімен тікелей байланыстыруға болады. Көпшілік көшетін жануарлар мен жәңдіктердің көшу бағытын таңдау себебіне-азық іздеуінен деп түйіндейді. Жоқ, <<беймезгіл көшуге>> Күн белсенділігі ықпал етеді, сондықтан да көптеген мұндай женуарлар мен жәндіктер шөл-шөлейттер мен теңіздерге беймезгіл кездесіп соңы олардың қырылуына әкеп соғады. 2009 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен халықаралық астраномия жылы деп белгіленген. Сондай-ақ елімізден 2008-2014 жылдарға арналғаны стратегиялық бағдарламасында ғарыш кеңістігін игеру салаларына ас мән берілген. Еліміздегі осы іс-шараларды жүзеге асыру аясында мен Космостың Жердегі тіршілікке әсерін болашақта зерттеу барысында мынадай ұсыныс жасар едім: Жер бетіндегі кез-келген кейбір беймәлім зерттеу /Мыс: ауру-сырқаулардың алдын алу үшін, т.с.с./ жұмыстарын комплексті түрде жүргізуі керек.
Қорытынды. <<Мен және менің кеңістік әлемім>>
Кеңістік шексіз... Осы кеңістікте біздің жалғыз болуымыз ақылға сыймайды. Көбінесе көптеген планеталарда өмір іздері табылмайды. Ал, бізден басқаша, атмосферасыз өмір сүретін тіршілік иелері де болуы керек емес пе? Қысқаша айтқанда, соншалықты үлкен әлемде жалғыз болуымыз мүмкін емес. Құранда жазылғандай, Аллаһ тағала 18000 ғаламда 6 күнде жаратты. Сол ғаламның еш болмаса біреуінде тіршілік болуы керек\18000 ғаламның алдында бізді есепке алмасақ та болады\.
Адам баласы ғарыш көгіне көтерілді, ашық космосқа шықты. Айға барып қайтты. Адам қолымен жасалған аппараттар аспан денелерінің беттерінде болды. Брақ биология мен медицинада тұрғыларына жүргізілген зерттеулер Жерден басқа орындардан өмір, тіршілік белгісін табамыз деген орындардан өмір, тіршілік белгісін табамыз деген үмітті жоққа шығарды ма? Басқа планеталарда тіршілік барма?
Венерада тіршілік болуы мүмкін
АҚШ-тың бірнеше университеттерінде қызмет ететін ғалымдар тобы жақында өздерінің көп жылғы зерттеу еңбектерін жариялады.Онда ерте замандарда Венера планетасында тіршіліктің болғандығы және оның бүгінге дейін сақталуы мүмкін екндігі жөніндегі болжамдар келтірілген.
Венера және Жер планеталарының тіршіліктері әуел баста бір-біріне ұқсас жағдайда басталғанға ұқсайды-Венерада су көп болған, ал Жерде, керісінше-көмірқышқыл газы көп болған. Бұған қоса бұлардың атмосфера қысымы мен температурасында да сондайлық айырмашылық болмаған. Тек кейіннен планеталар эвалюциясы әр басқа жолмен өрбіген. Солай дегенмен де, егер шынымен-ақ тіршілік болған болса, Венерадағы өзгерістер тым баяу басталуы мүмкін. Әйтпесе ондағы тіршіліктің қоршаған орта өзгерісіне жылдам бейімделе алмайтыны анық.
Осыдан екі жыл бұрын австралиялық ғалымдар Жердегі бұлттар арасында тіршілік ететін бактерияларды тапқан. Венерада да тура солай болуы мүмкін. Өйткеі онда да плпнета аспандағы температурамен қысым Жердегіше ұқсас. Рас, Венера бұлттарында күкірт қышқылы басым. Бірақ өте қышқыл ортада өмір сүретін организдер Жер бетінде де бар емес пе? Сондай-ақ ультракүлгүн радияиаяға қатысты да осыны айтуға болады-тіршіліктің дамуына бұл кедергі емес.
Ғалымдар Венераның атмосферасына зонд жіберу жөнінде NASA-ға ұсыныс жасады. Егер бұл ұсыныс қолдау тауып зонд ұшырылатын болса, ол Жерге Венераның микроорганизмдерін алып келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. <<Бала би>> журналы, 2006 ж, № 12
2. <<Жас ғалым>> журналы, 2009 ж, № 02
3. <<Физика және Астрономия>> ғылыми әдістемелік журналы,
2004 ж №2
4. <<Физика және Астраномия>> 9-сынып, 2005 ж,
5. <<Жас ғалым>> журналы,2008 ж, № 03
6. <<Жас ғалым>> журналы, 2005 ж, № 10
7. <<Жас ғалым>> журналы, 2009 ж, № 09
8. <<Физика және Астрономия>>, 7-сынып,2007 ж
9. <<Алтын сандық>> газеті,2009 ж
10. <<Физика және астрономия>> ғылыми-әдістемелік журнал, 2010 ж, №4-5
11. Ұлттық энциклопедиялар:
1. Абажа Әуе 1998 ж
2. Герб Жобалау 2001 ж
3. Жоғарғы Көкше 2002 ж
Қызылоба ауылы
<<Е.Ш.Орақбаев атындағы жалпы
орта білім беретін метебі>> КММ
І-санатты
физика пәнінің
оқытушысы
Батырова Толқын Нәсиқызы
Аннотация
Бағыты: <<Ғылыми-техникалық прогресс-экономикалық
дамудың сатысы ретінде>>
Секциясы: Физика
Автордың аты-жөні: Сүндетова Диана Талғатқызы
Тақырыбы: <<Аспан әлеміне саяхат>>
Зерттеудің мақсаты:
# Көк аспанның таңғажайып сырларымен танысу, ғылымның адам өміріне қосқан үлесін зерттеу, тану;
# Қазіргі заман талабына сай ғылыми-техникалық процестерді игеріп, өз мүмкіндігімді ашу;
# Ғарыш дәуірінің басталуы, оны игерудегі жетістіктер жөнінде танысып, жеке шығармашылығымды кеңейту.
Зерттеудің бөлімдері:
# Кіріспе
# Аспан ұғымы оның пайда болуы
# Аспан денелеріне байланысты халық арасында айтылатын дүниетанымдық ұғымдар.
# Адам-ғарыштық тіршілік иесі.
# Қорытынды. <<Мен және менің кеңістік әлемім>>
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Адам баласы ғарыш көгіне көтеріліп, ашық космосқа жол ашты. Жерді және оның байлығын ғарыш кеңістігінен зерттеудің пайдалы жақтары ойластырылуда. Дүние жүзінің көптеген ғалымдары адамзаттың әрі қарай өмір сүруіне қажетті жетістіктерді ғарыштан табамыз деп болжам жасауда. Сондықтан Қазақстан жастарын ғарыш ғажайыптарын игеруге үйретсе, әлемдік дамуымызға қосар үлесімізде тарихи қадам болар еді.
Адам баласының қоғамдық дамуы үздіксіз өсіп, өрістеп отыратын күрделі процесс. Қаншама болдым-толдым десе де адам баласы қол жеткен табыстармен шектеліп қала алмайды, ол әрқашан көбірек білуге құштар болады да тұрады. Өйткені, бізді қоршаған әлемде әлі де болса ашылмаған сырлар, шешілмеген жұмбақтар, жүрілмеген жолдар баршылық. Адам баласының ұшқыр ойымен ақылы әлем құрылысының таңғажайып сырларын ашуға бағытталғанымен ХХ ғасырға дейін планета аралық кеңістікті зерттеудің ғылыми негізін жасауға мүмкіндік болмады. Ракеталық-космостық техниканың тұңғыш ғылыми негізі қаланғанына көп уақыт болған жоқ. Ол туралы ойлар алғаш рет Циолковский еңбектерінде қарастырылды. Әлемнің және аспан денелерінің пайда болуы және құрылымы жөніндегі алғашқы мифтік түсініктерге ертедегі грек философиясының көрнекті өкілдерінің бірі Гераклит көзқарасы бойынша бізді қоршаған /ортаны/ әлемді құдай да, адам да жаратпаған. Ол бірде жанып, бірде сөніп тұратын мәңгі от.
Грек материализмінің шарықтау шегі біздің заманымызға дейін V-VІ ғасырларда өмір сүрген Демокриттің көзқарастарымен ұштасады. Оның айтуынша, аспан әлеміндегі Ай, Күн және жұлдыздар уақытқа байланысты өзгеретін, шексіз кеңістіктегі материалдық денелер. Ай да Жер тәрізді, онда да жердегі сияқты биік таулар мен жазық далалар бар деп есептейді.
Аристотель философиясынан нәр алған, сол философияға негізделген біздің заманымызға дейінгі ІІ ғасырда өмір сүрген Птоломей Жер - бүкіл әлемнің орталығы, оны Ай, Күн, Меркурий, Шолпан, Марс, Юпитер және Сатурн планеталары айналып жүреді, сонымен бірге олар қозғалмайтын жұлдыздармен қоршалған деп геоцентрлік жүйе ұсынды.
Италияның екінші ұлы ғалымы, тамаша техник, инженер, дарынды физик және астроном, ерекше талантты Галилео Галелей 1610 жылы адам баласы тарихында алғаш рет өзі жасаған телескобын аспан кеңістігіне бағыттап, сол кезге дейін ешкім көріп білмеген әлем құпияларының көптеген сырларын ашты. Ол <<Құдіретті>> Күн бетінде қара дақтар бар екенін, Айдың беті таулар мен кратерлерге толы екендігін, Юпитерді айналып жүрген 4 серігі бар екендігін анықтады.
Атақты неміс ғалымы Кеплер /1571-1630/ Галелейдің тірі кезінде-ақ Коперник ілімімен дат астрономы Тихо Баргеннің кестелерін негізге ала отырып, пленаталар қозғалысының атақты үш заңын ашты. Кеплер заңдары планеталардың Күнді айнала қозғалуы қандай күштің әсерінен болатынын түсіндіре алмайды.
Бұл сұраққа жауап берген ағылшын ұлы ғалымы И.Ньютон болды. Ол өзі ашқан бүкіләлемдік тартылыс заңы арқылы планеталар қозғалысын, олардың Күннен айналу себептерін түсіндіріп берді.
Әлем және құрылымы туралы адам баласының көзқарастары осылай дамып қалыптасты. Енді журналистердің ғалымдарға сұрақ қоюына болады.
Аспан ұғымы, ол қалай пайда болды?
Бірде мен кешкілік төсекте жатып, терезе саңылауынан бір жарықты көрдім. Бұл жарқыраған не деп, тұрып терезеден сыртқа көз салдым. Аспан көгінде жарқырап тұрған жұлдыздар. Қарап тұрсаң жұлдыздардың өрнектері түрлі пішіндер құрайтынын көресің. Әсіресе, жетіқарақшы ерекше көзге түседі екен. Осылай қарап тұрғанда маған мынадай ойлар келді:
<<Аспан ұғымы, ол қалай пайда болды?>>, <<Таңертең туатын жұлдыз ба, әлде...>>, <<Көк аспанның ар жағында не бар?>> <<Жұлдыздар қалай пайда болды?>>. Осы сұрақтарға жауап тапқым келді де, <<Аспан әлеміне саяхат>> деген тақырыпта зерттеу жұмысын бастадым.
Аспан күмбезі-бақылаушыға киіз үйдің төбесі сияқты болып көрінетін күмбез. Күн, Ай, Жұлдыздар, т.б. аспан шырақтары бізден өте қашықтықта болғандықтан, олардың арақашықтығының айырмашылығы бізге сезілмейді. Сондықтан олар Аспан күмбезінде орналасқандай әсер береді. Ашық далада аспан жалпайып көрінеді, яғни күмбездің төбесіне қарағанда, оның іргесі (көкжиек) қашықтығындай болады. Биік үйдің қасында тұрған адамға аспан күмбезі көкжиекке қарағанда биік болып көрінеді. Ауа қабаты көгілдір, көк, күлгін сәулелерді күштірек шащырататындықтан аспан күмбезі көк түсті болып келеді. Аспан денелеріне жұлдыздар /соның бірі-Күн/, планеталар (планета грек сөзі - кезбе деген мағынаны білдіреді), /соның бірі-Жер/, планеталардың серіктері; мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ кометалар, метеориттер жатады. Күн төңірегіндегі планеталардың жолын орбита деп атайды. Орбита /латын сөзі/- із, жол.
Жұлдыз жүйелері шар немесе оралым бұтақтары тәріздес шоғырларды құрайды. Оларды галактикалар деп атайды. Шексіз әлемнің біздер орналасқан бөлігін Біздің галактика деп атайды. Онда 150 млрд-тай жұлдыздар бар. Күн - бізге ең жақын, қатардағы орташа жұлдыз. Бір секундта 300000 шақырым жылдамдықпен таралатын жарық Күннен жер бетіне 8 минутта, ал Біздің галактиканың бір шетінен екінші шетіне жүз мың жылда жетеді.
Күн жүйесі. Күн - негізінен сутегі мен гелийден тұратын қызған алып шар. Ол жерден 150 млн.км қашықтықта орналасқандықтан, аспан күмбезінде кішкене ғана көзді ұялататын жарық дөңгелек болып көрінеді.
Күннің ені Жердікінен 109 есе үлкен, ал Күнді құрайтын заттардан біздің Жер шарымыздай 330 мың Жер шарын жасауға болар еді. Күн бетінің температурасы 6000 градус, ал Күн центріне жақын қойнауында температура тіпті 15 млн. градусқа дейін жетеді. Адам ақыл-ойы жете бермейтін мұндай жоғары температурада Күн құрамындағы заттар өзгерістерге ұшырайды: сутегі <<жанған>> сияқты бірте-бірте гелийге ауысады. Осылайша Күн құрамындағы заттар Жер бетіндегі тіршілік көзі болып отырған жарық пен жылуға айналады.
Жарқырап жанған сайын Күн еріп, бірте-бірте массасын кішірейте түседі. Алайда Күн массасы өте үлкен болғандықтан ол тіпті осындай затпен энергияның шығынына қарамастан, әлі де миллиардтаған жылдар бойы сәулесін төге береді.
Күн бетінен әрдайым қара қоңыр дақты байқауға болады. Мұнда Күн газдың температурасы Күн бетінің басқа жағына қарағанда бірнеше жүздеген градус салқын. Сондықтан дақтар қара қоңырлау болып көрінеді. Күн дақтарының саны белгілі бір кезеңге байланысты өзгеріп, ал олардың саны, шамамен, әрбір 11 жылда ең көбею шегіне жетіп отырады. Дәл осы кезде астрономдар Күннің белсенділігі артты деп есептейді. Бұл кезде Күндегі процестердің барлығы да қауырт жүреді, Күн сәулесінің мөлшері артады. Мұның өзі біздің планетамыздағы тіршілікке де әчер етеді. Күннің белсенділігі күшейген жылдары поляр шұғыласы жиі байқалып, ауа райы құбылмалы келеді.
Күннің бізге тигізетін зиянды әсерінен қорғайтын жолды белгілеу үшін ғалымдар Күн мен Жердегі құбылыстардың өзара байланысын зерттеуде.
Күннің барлық айнала төңірегінде күн атмосферасы орналасқан. Ол Күннің көзі сияқты негізінен сутек пен гелийден құралады. Күннің толық тұтылу кезінде, яғни ай Күннің бетін түгелдей жапқанда Күн төңірегінде бірнеше минут бойы Күн тажы-ұзын шашақты аппақ күміс түсті жарқыл пайда болады. Бұл нағыз-Күн атмосферасының ең сыртқы қабаты.
Күн кеңістікке үздіксіз түрде көптеген ұсақ бөлшектерді-протондарды, электрондарды және басқа заттарды шығарып тұрады. Заттың мұндай бөлшектері Күн желі деп аталады және ол бүкіл Күн жүйесіне таралады. Кейде Күн атмосферасында күшті қопарылыстар-Күн оталулары байқалады. Бұл кезде Күннің қопарылыс болған жерінен көп мөлшерде өте шапшаң бөлшектер оқша <<атыла>> бастайды. Кейбір оталулар ашық космоста немесе Айда экспедицияда жүрген космонавтарға қауіпті болып есептеледі. Ғалымдар Күн оталуларын алдын-ала болжап айту және онан қорғану тәсілдерін ойластырып жатыр.
Күн-біздің планетамыздағы тіршілік көзі. Күн сәулесінің энегиясынсыз Жердегі тіршіліктің болуы мүмкін емес. Күн энергиясы әртүрлі қондырғыларда: күн пешінде, тұзды теңіз суын тұщыландырғышта кеңінен қолданылады. Күн космос кораблі мен автоматтық станциялардың барлығына да қондырылатын күн батареясы үшін де энергия көзі болып табылады.
Күн мен оның төңірегінде айналып жүретін аспан денелерін тұтас алғанда күн жүйесі дейді. Оның құрамына біздің Жерде кіреді.
Жер-Күн жүйесіндегі үлкен шар үшінші планета, көлемі бойынша 5-орында. Жер-Күн жүйесіндегі бірден-бір тіршілігі бар планета, ол орбита осімен Күнді айналып отырып, жыл мезгілдерінің ауысуын жүзеге асырады.
Жер Күнді орта есеппен 150 млн км қашықтықта айналады. Жерге қарағанда Шолпанның орбитасы күнге 40 млн км жақын, ал Марс одан 78 млн км алыс орналасқан. Жерде ғана ауа бар. Жер өз бөлігінен 24 сағат уақытта айналым жасай отырып, Күнді 4 жылда 1 айналып шығады.
Полюстері жағынан сәл қысыңқы жердің формасы нақты шар емес.
Жердің көлемі 510 млн км2
Жердің бетіндегі судың көлемі 360,6 млн км2
Планеталардың көлемі әр түрлі. Соған қарап, оларды екі топқа бөледі.
Бірінші топқа көлемі орасан зор алып планеталар-Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун жатады. Мұндай үлкен планеталар негізінен су мен газдан тұрады. Екінші топтағылар жер тектес планеталар: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс. Ал Плутонның құрамы қандай екені әлі әзірше белгісіз.
Меркурий, Шолпан, Жер және Марс төртеуі күнге басқалардан гөрі жақын орналасқан. Бұлар тастақты қатқыл заттардан, металдардан және солардың оттегімен қосылыстарынан тұрады. Оларыдң құрамында жеңіл газдар мен су аз кездеседі. Үлкен планеталардан басқа да Күнді айналып жүретін мыңдаған ұсақ планеталар бар. Оларды астероид деп атайды. Церера деп аталатын ең ірі астероидтың диаметрі 770 км. Күннің серігіне кометалар да жатады. Кометаның газ, тозаң құйрығы жарқ етіп, түнгі аспанды сызып өтеді. Оны <<жұлдыз ақты>> деп қызықтай қарамайтын кісі жоқ. Астероидтар мен кометалар біртіндеп жанып бітіп жатады. Олардың осындай жанып біткен ұсақ бөлшектерін комета дейді. Кометалар атмосфераға кіргенде жанып кетеді. Оның түгел жанып үлгермеген құйма тас, темір сияқтанған кесектерінің жерге де түсетіні болады. Планеталардың арасындағы кеңістіктердің бәрі космос әлемінің тозаң-түйіршіктері мен газ әлемдеріне толы. Аспан әлеміндегі барлық денелердің қозғалысы мен күн жүйесіндегі планеталардың айналасын басқаратын күш - әлемдік тартылыс күші.
Ең үлкен планета қайсысы?
Бүкіл Күн жүйесіндегі ең үлкен, ең ауыр планета-Юпитер /Есекқырған/. Ол жерден 13 есе үлкен, егер Юпитерді үлкен алма деп есептесек, жер онымен салыстырғанда бұршақтай ғана болып қалар еді. Юпитермен жердің салмақтарын салыстырсақ былай болып шығады: таразының бір басын жаңағы үлкен алма Юпитерді қоямыз. Ал онымен тең басу үшін таразының екінші басына тура бір уыс, тіпті одан да артық 318 бұршақ салу керек, міне Юпитер Жерден сонша есе ауыр. Юпитер жерден өте алыс, сондықтан сәулелі белгілердің өзі оған дейін ұзақ уақыт жүреді. Юпитердің беті Жердің, Айдың, Марстың беттері сияқты қатты қабаршақты емес, бүкіл планета қалың, тығыз атмосферамен тұмшаланған алып мұхит. Юпитердің бір өзінде 14 серік бар, бұлардың кейбіреуі әжептәуір үлкен. Мәселен, Ганимед деп аталатын серігі Меркурий планетасынан үлкен. Юпитердің сұлбасындағы ең қызық нәрсе-оның қызыл теңбіл дағы. Бұл дақтың үлкендігі сондай, ол тіпті жердегі телескоптан да көрінеді. Ғалымдар оны баяғыдан бері бақылап жүр. Теңбіл дақ үнемі бір жерде тұрады, оны бұлт баспайды және не үлкеймейді, не кішіреймейді. Бұл бір жұмбақ сыры.
Аспанда қанша жұлдыз бар?
Жұлдыздардың бізден алыстығы сондай, олар Күнмен салыстырғанда құртақандай ғана болып көрінеді. Бірақ қандай көп! Бүкіл аспан жылтыраған, алыс та сырлы Күндерге толып тұр!Қанша екен өздері? Санауға бола ма?
Адамдар баяғы замандарда-ақ аспанда қанша жұлдыз барын білуге құмартқан. Түнде ұйқыдан безіп, аспандағы жұлдыздарды бақылап қарайтын адамдарды, жұлдызшы деп атаған, кейінірек бұларды астраном дейтін болды, мұндағы <<астр>> - <<жұлдыз>> деген сөз.
Аспанды дұрыс бағдарлау үшін олар көк күмбезін шартты түрде аудандарға бөліпті, ал жұлдыздарды топқа, шоғырларға жіктеген. Әр топтағы ең көрнекті, ең жарық жұлдыздарды ойша ұқсайтынын жобалаған. Сонда жұлдыз топтарының сұлбасы аңға, құсқа, адамға, әр түрлі затқа үйлес тәрізді көрінеді. Сөйтіп, аспан әлемінде тұтас бір хайуанаттар қорығы <<пайда болды>>. Мұнда не жоқ десеңізші! Жираф пен Жылан, Аққу мен Шаян, Балық пен Түлкі...
Кейбір шоғырлар ертегілер мен мифтердің кейіпкерлерінің атына ие болды-Андромеда, Кассипея, Орион, Геркулес деген сияқты...
Сөйтіп, жұлдыз патшалығын танып-білу біршама жеңілдеді. Астрономдар үңіліп тұрып санағанда жұлдыздардың ұзын саны 3 мың екен. <<Қалайша небәрі үш-ақ мың ба?>>-десті олар таңырқап. - Мүмкін емес! Сірә, адамның көзі онша өткір болмаса керек. Енді олар жұлдызды аспанға дүрбі-көру түтігі арқылы қарайды. Шынында да жұлдыздар он есе көп болып шығады! Көру түтігі арқылы бұрын әлсіздігінен мүлде байқалмаған қаншама жұлдыз көрінеді.
Егер көру түтігі де алғыр <<қырағы көз>> жасап шығарса, мүмкін, бұдан да алыста тұрған жұлдыздарды көрудің сәті түсер, -десті олар.
Мұндай <<қырағы көз>>-телескоп болып шығады, оның көрген жұлдызының көптігі сонша, ешкім санына жете алмай, көмекке машина-роботты шақыруға тура келеді. Машина <<Аспандағы жұлдыздың саны-шамамен алғанда 200 миллион>>.
Мәссаған! Машинаның өзі нақпа-нақ санап шыға алмайды, тек шамамен мөлшерлейді. Жұлдыз қандай көп, тіпті ойша елестетудің өзі қиын!
Осыншама жыпырлаған жұлдызды қайтсең есте сақтап қаласың? Ғалымдар мұның да амалын ойлап тапты-әр жұлдызға жеке паспорт ашу керек. Ал паспортта ең мәнді деректер көрсетілуге тиіс. Мәселен, жұлдыздың есімі немесе рет саны, өйткені бәріне бірдей ат таба алмайсың! Содан соң жұлдыздың көк күмбезіндегі нақты тұрағы, бұл-керек кезінде бірден тауып алу үшін. Одан ары- жасы, мөлшері және түсі. Өйткені жұлдыздар әр қилы болады: қартаң немесе өте жас, алып немесе ергежейлі, жанып тұрған немесе сөніп қалған. Жұлдыздардың түстері де әртүрлі, бұл-олардың температурасына байланысты. Егер жұлдыз өте ыстық болса-оның түсі аппақ немесе көгілжім, егер біздің Күн сияқты, басқалармен салыстырғанда <<салқындау>> болса-сарғыш немесе қызғылтым келеді, мүлде суып кеткен жұлдыздар да бар, олардың түсі батар Күн сияқты қып-қызыл болады, онда жарықта, жылу да шамалы.
Ғалымдар жұлдыздарды бақылау және зерттеу жұмысын обсерватория деп аталатын, ерекше жабдықталған астрономиялық ғимараттарда жүргізеді. Әдетте, обсерваториялар қала сыртында, завод мұражайларының түтіні мен шаңынан аулақта немесе тіпті ауасы айрықша таза әрі тұнық болатын таулы жерде орналасады. Аспан ашық болған жағдайда ғана жұлдыздарды қапысыз бақылауға болады.
Астрономдардың көмекші <<көзі>>- телескоп өздері үшін арнайы салынған, төбесі күмбезді, мұнара үйлерге орнатылады. Кеш батысымен күмбез шатырлар жылжып ашылады да, <<қырағы көз>>-телескоптың түнегі аспанға бағытталады-қиян биікте жамырай жымыңдап, өзіне шақырып тұрған беймәлім нысанаға алады.
Телескопты кім ойлап тапқан?
Алыстағы нәрселерді жақындататып және үлкейтетін алғашқы аспаптарды Голландияда 1608 ж. Ойлап шығарған. Оларды көзілдірік жасайтын адам ойлап тапқанға ұқсайды. Галилео Галилей бір жылдан кейін осы өнер табысы туралы естіп, түнгі аспанды бақылау түтігі бірі біріне кіретін екі түтікшеден тұратын болған. Түтікшелердің ұштарына ол линзаларды орнатты. Олардың біреуі дөнесі, үлкендеу болып обьектив жұмысын атқарды. Бақа линза, кішірегі, ойыс болды және окуляр жұмысын атқарды. Ол арқылы бақылау жүргізіллді.Бұл телескоп 30 есе үлкейтуді берген.Галилей Айды, планеталарды, жұлдыздарды зерттеген. Ол Күн жүйесіне қатысты көп маңызды жаңалықтар ашқан.1668 ж Иссак Ньтон айналы телескоп ойлап шығарды. Ол линзаларды айнамен алмастырды, соның нәтижесі кескінің айқындығы өсті.1758 ж. Түсті контурларды бармейтін, хроматикалық линзалар ойлап шығарылды. Қазіргі астрогомиялық бақылауларға арналған ең үлкен телескоптардың барлығы-айналы.
Тәжірбие:
Қажетті нәрселер: беті ойыс айна,жазық айна, үлкейтетін шыны,терезе
Тәжірбие кеш құрым терезеден Ай көрінген кезде жүргізіледі.
Тәжірбие барысы:
1. Айнаны ойыс беті жағымен Айға қарай орналастыр.
2. Терезе алдында жазық айнаны, одан ойыс айнада шағылылысқан Ай көрінгендей етіп орналастыр.
3. Енді үлкейтетін шыныны алда жазық айнадағы Айдың кескініне қара.
Нәтиже: Жазық айнада Ай жақын секілді көрінеді, ал үлкейтетін шыны кескінді тағы да үлкейте түседі.
Өйткені: Ойыс айна Ай кескінін шағылыстырып жақындатады. Жазық айна осы кескінді дәл береді, ал үлкейтетін шыны өз кезегінде оны тағыда үлкейтеді. Айналы-линзалық телескоптар осы принцип бойынша жұмыс істейді.
Ең қарапайым телескопты жасап көр.
Қажетті нәрселер: екі үлкен шыны, диаметрінің сәл ғана айырмашылығы бар екі картон түтікше, скотч;
Тәжірбие кеш құрым Ай жақсы көрінетін кезде жүргізіледі.
Тәжірибе барысы:
1. Бір түтікшені екіншісіне кіргіз де бір ұшына скотчтың көмегімен үлкейтіп шыныны бекіт.
2. Айға үлкейтетін шыны жағынан қара, ал басқа шыныны қарама-қарсы ұшының алдында ұста. Түтікті не бері, не әрі жылжытып сонымен бірге екінші үлкейтетін шыныны жақындатып және алыстатып айқын кескін алғанша телескопты икемдеңдер.
Нәтиже
Сен Айдың кері және үлкейтілген кескінін ала аласың.
Өйткені
Алдыңғы шыны Айдың шығатын сәулелерді жинап, түтіктің ішінде оның кескінін береді. Көзге жақын орналасқан линза бұл кескінді үлкейтеді және Айды жақындатады. Линзалы телескоптар осылайша жұмыс істейді, бірақта шын аспаптар кері емес, дұрыс кескін көрсетеді.
Жұлдыздың құйрығы бола ма?
Кейде аспан әлемінде өзгеше бітімді <<құйрықты>> жұлдыздар пайда болады. Оларды ғылым тілінде комета деп атайды. Бұрын астрономиялық <<қырағы көз>> - телескоптар жоқ кезде адамдар құйрықты жұлдызды дұрыстап көре алмаған да, оларды құбыжық, пәлекет санаған.
Қазір <<құйрықты>> жұлдыздан ешкім де қорықпайды, керісінше ғалымдар оны тағатсыз күтеді.
Кометалар-біздің космостық үйіміз - Күн жүйесіндегі сирек қонақтар. Олардың жолы ұзық, ал бізге аз ғана кометаның жап-жарық, сәулелі, ұзын құйрығы бар. Комета күнге жақындаған сайын оның құйрығы да ұзара береді, ұзара береді. Ал біздің космостық үйімізден аттанып бара жатқанда қайтадан қысқарады, жарығы да көмескіленеді, ақыры кішірейе, азая келе біржола көрінбей кетеді.
Кометаның басында-кішкентай ғана күн сияқты, жарық сәулелі, шағын көлемді ядросы болады, оны газды бұлт қоршап тұрады. Ғалымдар әлі күнге дейін кометаның қайдан шығатынын білмейді: бұлар Күн жүйесінің мүшесі ме, әлде алыстағы басқа бір жұлдыздар әлемінен ұшып келді ме-белгісіз.
Ал егер Жер мен комета соқтығысып қалса не болады? Қорқатын ештеңе де жоқ. Алып жер шарымен салыстырғанда, кометаның ядросы-тозаңдай ғана. Жермен соқтығысқан кезде ядро быт-шыт болып жарылып жанады, ал жанып үлгермеген кейбір бөлшектері Жер бетіне түседі. Ал бұған астрономдар қатты қуанар еді: ондай жағдайда кометаның құрамын, оның неден <<жасалғанын>>, қайдан келгенін анықтап білер еді ғой.
Жер-Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай-Жерді айналып жүрген оның табиғи серігі. Басқа планеталардың да серіктері бар. Бұлардың барлығы Күн жүйесіне енеді.
Біздің галактиканың сыртында тағы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галактикадағы жұлдыздар құйын үйірген шаң-тозаңдай, спираль бойымен орналасқан. Аспандағы <<Құс жолы>>-Біздің галактикадағы жұлдыздар жиі орналасқан сондай бұтақтардың бірі. Галактикалардың барлығы да қозғалыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан түзіледі.
Ай-Жердің серігі дейміз. Ай туралы біз не білеміз, толық зерттелген бе?
Ай - Жерге жақын орналасқан аспан денесі. Айдың беті қараңғылау, күн сәулесінің 7,3%-і ғана шағылыстырады, беті күндіз 1000С дейін ысыса, түнде-1200С - қа суынады. Айды телескоп арқылы зерттеу 1610 жылдан Галилей зерттеулерінен басталды. 1647-51 жылдары Ай картасы жасалды. Айды космос аппараттары арқылы зерттеу автоматты планета арқылы станцияларды 1959 жылдың басында екінші космостық V беріліп ұшырылудан басталды. 1959 жылдың 12 шілде күні Ай бетіне адам алғаш рет аяқ басты. Америка ғарышкерлері Армстронг және Олдрин <<Аполлон-11>> кораблімен Ай бетіне жеткізілді. Онан кейінгі <<Апаллондар>> Ай бетіне тағы 10 ғарышкерді апарып қайтты.
Ғарышкерлер Ай бетінде көптеген зерттеулер жүргізді., жүздеген кг ай жыныстарын Жерге жеткізді. Жүргізілген зерттеулер жылу ағынын, магнит өрісін, радиация деңгейін, Күн желінің екпіні мен құрамын өлшеуге арналды. Бұл зерттеулер қорытындысында айдан тараған жылу Жердегіден үш есе аз екені, ай жынысында сақталған қалдық, магниттік қасиеттер, метеориттердің түсуінен Ай сілкінуінен болатын соққылар анықталды. Айдағы салмақ күшінің жерге қарағанда 6 есе аздығы кристалдар, оптикалық айналар, өте таза медициналық және химиялық препараттар жасауға кең жол ашады. Айды игерудің болашағы әлі де болса алда зерттеу маңызы бола бермек.
Ай фазалары. Баяғы замандардан бері адамдар көктегі Айдың неге кейде толып, дөп-дөңгелек боп тұратын, ал кейде кеміп, жартысы ғана қалатынын, тіпті жұқарып орақтай ғана болып көрінетін білгісі келген. Ал қазір біз Ай деген - үлкен шар екенін, жердің серігі екенін білеміз. Біздің Жерді айналып жүреді, бір рет толық айналып шыққанша 28 күн өтеді.
Айдың да Жер сияқты өзіндік сәулесі жоқ, оның Күн түсіп тұрған жағы ғана жарық болады. Жерге өзінің <<күндізгі>> жағымен қарағанда, біз айды толық көреміз, халық оны толған ай дейді, ал ғалымдар толық ай туды дейді.
Бір күн, бір түн, өтеді... Ай өзінің Жерді айналған жолын жалғастыра береді, міне енді 7 тәуліктен соң оның жарық жағы бізге қырын келеді, яғни әңгелек қауын тура ортасынан қақ бөлінгендей, біз оның жартысын ғана көреміз. Ай өз жолымен ары қарай самғай береді. Күн озған сайын дөңгелек <<қауын>> жемірлеп, жұқара түседі, сөйтіп <<с>> әрпіне ұқсас орағы, ғана қалады. Бұл ескі ай, не ешқайда да кеткен жоқ, тек қазір бізге қараңғы <<түн жағымен>> қарап тұр, сондықтан да көрінбейді.
Ай жоқ кезде Жер бетіндегі түндер қап-қараңғы болады. Бірақ бұл ұзаққа созылмайды. Арада 2-3 күн өтер-өтпестен аспанда сызылып тағы да орақ сәуле көрінеді. Тек бұл жолы ескі айдың <<с>> таңбасы теріс айналып кеткен, бұл жаңа ай туды деген сөз. Енді жаңа ай күн озған сайын толыса береді, алдымен жарты табақ болады, содан соң арада 2 апта өткенде дөп-дөңгелек, толған Айға айналады. Бірақ осы қалпында тұрып қалмайды. Ай өзінің келесі жаңа айналысын бастайды.
Ай-уақыт өлшемі, жылдың бөлігі. Ол үш түрге ажыратылады: 1. синодтық Ай-Айдың бірдей екі фазасы аралығындағы шамамен 29,53 күн тәулігіне тең уақыт; 2.сидерлік /жұлдыздық / Ай-Айдың жұлдызға қатысты Жерді толық бір рет айналып шығатын, шамамен 29,53 күн тәулігіне тең уақыт; 3. айдаһар Айы - орбитаның белгілі бір нүктесінен үзіліссіз екі рет өткен 27,21 күн тәулігіне тең уақыт. Мұның үшеуі де тұрмысқа қолдануға қолайсыз келеді, себебі олар бөлшек сандармен өрнектелген. Сондықтан жыл күнтізбеде 28,29,30,31 күн тәулігімен бітетін 12 айға бөлінген.
Ғалымдар оқушылардың үлгерімін зерттеуде. Бір топ батыс ғалымдары жылдың алғашқы үш айында туылған балалардың жыл соңында туылғандарға қарағанда, қабілетті болып келетіндігін анықтапты. Әсіресе, осы айларда туылғандар болашақта оқу-білім жолында үлкен табыстарға жететін көрінеді. Норвегияда жүргізілген зерттеу барысында мамандар мектеп оқушыларының үлгерімін жыл айларына бөліп қарастырған.
Нәтижесінде қаңтар, ақпан, наурыз айларында дүниеге келгендердің үлгерімі өте жақсы болса, керісінше, қазан, қараша, желтоқсан айларында туылғандар көбінесе нашар оқыған. Осло университетінің ғалымдары зерттеу барысында 14-15 жас аралығында 6752 оқушының қабілетін тексерді. <<Зерттеу нәтижесінің осындай көрініс беруі бізді таң қалдырды>> дейді зерттеушілер. Сондай-ақ жыл басында туылғандардың бауырмашыл әрі көпшілікпен араласуды ұнататын ерекшелігі де табылған. <<Балалардың туылған айына қарай ерекшеленуі үлкен зерттеуді қажет етеді>> дейді ғалымдар.
Таңертең туатын жұлдыз ба, әлде...
Таңертең аспаннан жалғыз <<жұлдызды>> көруге болады. Сондай-ақ кешке қарай аспандағы ең бірінші туатын <<жұлдыз>> ретінде тағы да оны байқауға болады. Бұл шындығында жұлдыз емес, Шолпан ғаламшары. Осыған байланысты таңертең туылған қыздардың есімдерін Таңшолпан немесе Венера деп те қояды.
Ғалам қашан жаралған?
Италиядағы Гран Сассо жер асты зертханасында зерттеулер жүргізген итальян және неміс физиктерінің тобы, біздің ғаламның осыған дейін айтылып келген уакыттан шамамен миллиард жылға үлкен екендігін есептеп шығарды. Аталған зертхана тауды үңгіп салынған. Оны сыртқы әсерлермен сәулелерден қалыңдығы 1,4 шықырым болатын жер қабаты қорғап тұрады. Ядролық реакцияларды зерттеу үшін бұл таптырмайтын орта.
Біздің Күнімізге аз ғана қуат үлесін қосатын көміртекті-азотты-оттегілі цикл ағымын зерттеген ғалымдар, бұл процестің бұрын айтылған уақыттан әлдеқайда ақырын жүретіндігін анықтаған. Ал бұл дегеніміз ғаламдағы ең кәрі жұлдыздардың жастары осыған дейін дұрыс есептелмей келгендігін білдіреді. Олардың жастары ғаламның жаратылуымен тікелей байланысты екендігі белгілі. Ендеше біздің ғаламымыздың жасы бұған дейін айтылып келгендей 13,7 млрд. жыл емес, 14,7 млрд. жыл болады.
Алтын Метеорит
Атақты фантаст жазушысы Жюль Верннің бір шығармасында жерге алтын метеорит(тің құлап түсуі суреттеледі. Оқушы қауым кезінде оны бұл фантасттың қиялы деп ұққан-ды. Ал, шынында да олай емес көрінеді. Жуырда болгарияның <<Орбита>> деп аталатын журналы бір гипотеза жариялады. Міне, сол гипотеза бойынша Африканың Оңтүстік-Батыс жағындағы көлемі 25 мың шаршы метрлік Эллипс тәрізді алтын кендері сол құлаған метеорит болса керек.
Сатурн салатын ән қандай?
<<Кассини>> космостық аппараттарының анықтауынша, Сатурн сақиналары радиожиіліктегі әуен шығарады екен. Сақиналардың сырт бейнесінің грамапластикамен ұқсастығы, күтпеген қызықты жаңалықтың ашылуына әкеп соқтырды. <<Кассинадағы>> құрылғылардың көмегімен ғалымдар, сақиналардың әртүрлі ноталы әуен шығаратынын тіркеген. Шындығында, бұл кәдімгі дыбыстар емес, әр қайсысының ұзақтығы 1-3 секунд болатын радиосигналдар. Ғалымдар осы <<сыбдырларды>> 5-ке бөлгенде, адам құлағы қабылдайтын дыбыстар диапазонындағы дыбыстар кездескен. Дәлірек айтқанда Сатурн сақиналарының, аспаптың ішектері сияқты тартылып дыбыс шығаруына себепші өте кіші өлшемдегі микрометеориттер. Олар үнемі жоғары жылдамдықпен сақина құрамындағы заттармен соқтығысып, әрбір соқтығысу кезінде қандайда бір музыкалық жиіліктегі сыбдыр естіледі екен. Қазіргі мезеттегі жиналған мәліметтерге қарағанда Сатурн сақиналары едәуір динамикалық тіршілік иесі және ондағы әртүрлі заттарға ыдырау процесстері бұрынғыға қарағанда 10 есе тез өтуде екен.
Титанда кеніш қоры бар.
Сатурнның ең алып серігі-Титанда жердегі мұнай мен газ қорынан 100 есе асатын кеніш қоры табылыпты. Титанның тым алыс орналсуына байланысты және ондағы температураның - 180 градусқа дейін төмендігіне байланысты, оларды пайдалану қиын екен. Титан пайдалы қазбаларға бай. Оның бетіндегі 15 өзендегі көміртегінің қоры АҚШ-ты 300 жыл бойы электр және жылу қуатымен қамтамасыз ете алады. Ғаылмдардың пікірінше, ғарыштағы кенішті игеру мүмкіндігі бар. Тек ол үшін 15-20 жылдай уақыт керек.
Аспаннан түскен ғажайыптар
1940 жылы Горький облысында таңқаларлық оқиға болды. Жаздың аптаптағы күндерінің бірінде Павлов ауданының Мещеры деревнясында күн күркіреп, қатты найзағай ойнайды. Жауынның алғашқы тамшыларымен бірге жерге... күміс ақша жауады. Найзағай басылып, жаңбыр толастағаннан кейін Мещеры тұрғындары Иван Грозный заманында соғылған бір мыңға жуық күміс ақша жинап алады.
Бұл сияқты таңғажайып оқиғалардың болғаны жалғыз осы деп ойламаңыздар. Тіпті күн ашықтың өзінде аспаннан бидай, апельсин, өрмекші жауған кездері болған; жаңбыр тамшыларымен бірге бұлттан шығып, Жерге көлбақа және балықта түсіп көрген...
Планеталар арасында оғаш айналатынын білесің бе?
Жер сағат тіліне қарсы бағытта айналса, ол сағат тілімен бір бағытта айналады. Егер бұлттар болмағанда онда батыста Күннің батқанын көруге болар еді. Сонымен қатар ол баяу қозғалады, яғни Жердегі 243 күн ішінде небары 1 рет айналып шығады. Оның көлемі Жердің көлемімен шамалас. (диаметрі 12 000 км), бірақ бестен бір бөлігінен кем салмақты құрайды. Жерге қарама-қарсы айналатын бұл белгісіз планета қалай аталады?
1. Айдың тууынан толысуына дейінгі уақыт қанша? Сондай-ақ айдың тууынан толысуына дейінгі және кері бағыттағы өзгерістерін (Айдың фазаларын) суреттен белгілеп көрсет.
ІІ. Аспан денелеріне байланысты халық арасындағы дүниетанымдық түсініктер мен ұғымдар.
Көшпелілер дүниетанымы бойынша табынар тәңірі-көк аспан, шексіз әлем болса, сол көк аспан мен шексіз әлемнің құдіретті жаратылысы көктегі күн. Сондықтанда бертін келгенше қазақ Күнді тәңірінің көзіне балап, киіз үйлерінің есігін күнге қаратып тігіп, шығып келе жатқан күнге ақ шашып тәу ететін болған. Ең ақырғысы төрт-күл дүниенің тарабын белгілеуді жүзін күнге қаратадыда, маңдай алдының-шығыс, ту сыртын батыс, оң қол жағы-оңтүстік, сол қол жағы-солтүстік екенін айырады. Яғни, әрісі көшпелілердің, берісі қазақтың кең дүние кеңістікті Тәңірінің көзі-күн жолы арқылы бағдарлап, белгілеу ертеден орнықан үрдіс.
Аспандағы айдың өзгерістерін қалт жібермей бақылап отыратын көшпелі-қазақ <<ай туды>>, <<ай өлді>> деп отырады. Айдың тууы мен солуының және толысуы мен солып жығылуының арасы әрқайсысы он төрт тәуліктен жиырма сегіз тәулік болады. Яғни, төрт апта. Енді осыған қоса <<өлген ай>> мен <<туған айдың>> арасында көзге көрінбейтін екі тәулік бар. Әлгі <<ай өлді>> немесе <<өліара>> дейтіні осы.
Қазақтың зергерлік өнерінде бұйымдардың сыртқы пішінінен, бет-бедері ай, күн, жұлдыз сияқты аспан шырақтарына ұқсас космогониялық өрнектерімен безендіру жиі ұшырасатын құбылыс. Ол халықтың өте ерте замандардан қалыптасқан сенім-нанымы, әдет-ғұрпы, салт-санасына байланысты туған.
Адамзат алғаш пайда болған кезде оларға табиғат құбылыстары құпия жұмбақ болатын. Айдың, күннің тұтылуы, найзағайдың жарқылы, жел соғуы, құйын соғу, сел жүру, күннің батуы мен шығуы, айдың тууы, жаңбыр мен қар, бұршақтың жаууы сияқты құбылыстарды ерекше бір күш атқарып тұрады деп түсінген.
Осыдан барып ай, күн, жұлдыз сияқты аспан шырақтарын құдірет тұтып, сиынған. <<Айға қарап саусағыңды шошайтпа>>, <<Жас нәрестенің бетіне ай сәулесін түсірме>> т.б. тиымдарды қарт адамдардың аузынан жиі естиміз.
Бірте-бірте табиғат құбылыстарын жіті бақылаудың нәтижесінде, адамдар аспан шырақтарына қарап ауа райын болжайтын дәрежеге жетті.
Егер ай шалқасынан туса қарттар: <<Жатысың өзіңе жайлы болғанмен, бізге жайсыз болар>>-дейді. Немесе <<Ай құлақтанса, айырыңды сайла, күн құлақтанса, күрегіңді сайла>>-дейді. Түнде жұлдыздар жарқырап тұрса, ертесіне жауын-шашын болмайды деп топшылайды. Жаңа туған айды көріп: Ай көрдік,
Аман көрдік.
Ат басындай
Алтын көрдік.
Ескі айда есіркеп,
Жаңа айда жарылқа,-деп сәлем берген қарттарды да кездестірдік.
Тәжірибелі түс жорушылар адам түсті аптаның, айдың белгілі бір күндерінде көреді дейді. Жаңа ай туғанда көрген түсің, өңіңде таяу арада орындалмақ екен. Ел арасында таң алдында көрген түсте қате кетпейді деген наным бар. Мысалы, бір бай <<Таң алдында түсімде балық ұстап жүр екенмін, кешікпей маған дүние өзінен-өзі келе бастады>>,-деп жақсылыққа жорыса, керісінше кейбір халықтың нанымында түсіңе балық енсе, қиналу деп жормалдайтын көрінеді.
Адам баласы дүниеге нәресте әкелгенде оған ең әдемі ат қоюға тырысады. Мысалы: Айберген, Айсұлу, Айбар, Жұлдыз, Шолпан, Сәуле, Нұр, Нұртуған, Күнсұлу, Айкүн, Нұрберген т.б.
Жақсы көрген адамын айым, күнім, жұлдызым, сәулем, жарығым, жарқыным-деп еркелету Ай мен Күнді, жұлдыздарды олардың төккен нұрымен сәуле сұлулықтың эталоны ретінде бағалау халқымыздың ежелгі салты.
Кейбір мемлекеттердің геральдикасынан да ай, күн, жұлдыз бейнесін кездестіруге болады. Қазақстан рәміздеріндегі туындағы шапағын шашқан күннің бейнесі де осыған мысал бола алады. Күн- көшпелілердің ең ұлы ұстазы да. Ол өзінің өмір сүру сипатын, тіршілік тынысын соған қарап үйлестіреді. <<Мәңгілік қозғалыста болу>>. Міне, оның Күннен үйрене жүріп, көңілге түйген басты тағылымы осы. Бар өмір салтын соған бағындырып, тіршілік кешеді.
Мемлекеттің елтаңбада бес бұрышты жұлдыз тәуелсіз мемлекетіміздің құшағы бес құрлыққа бірдей айқара ашық, әлемдік өркениет көшіне өз болмыс-бітімімізді сақтай отырып ілеспек ниетіміз бар деген ойды меңзейді.
Адам баласы жұлдызды билік белгісі, өмірлік бағыт-бағдарды айқындайтын жарық сәуле, асқақтық пен мәңгілікке құштарлық символы ретінде өте ерте замандардан бері пайдаланып келеді.
Бесбұрышты жұлдыз-таңмен бірге туатын Шолпан жұлдызының белгісі. Таң жұлдызы қашанда ізгі адамдардың жүзеге асуына жол ашып, игі мұраттарға жөн сілтейтін аспан шырағы ретінде адамдар санасында айрықша қастерлі орын иеленеді.
Халықтың аңыз-ертегілерінде, ән-жырларында жағымды кейіпкерлерді аспан шырақтарына балайтыны белгілі заңдылықтан туындайды. Тіліміздегі <<айдай сұлу>>, <<ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, айшықты өрнегі бар>>, <<Үркердей шоғырланған>>, <<Темірқазықтай табанды>>, <<Шолпандай жарқыраған>> деген сөз тіркестері де сүйсінген кезде айтылатынын ескерейік.
Мұсылман дінді қазақтар Айды киелі деп табынатын дәстүр болған. Ай арқылы қазақ жұрты ауа райын алдын-ала болжап білген. Ай шалқайып туса, онда сол айда күн жайсыз суық болады, ал еңкіш, еңкейіп туса, онда сол айда күн жылы, жайлы болады. Айдың үш жаңасында ай толығырақ, өңі ақ, екі ұшы доғалдау, тік көтерілсе, сол айда жауын-шашынды, желді, боранды болады.
Ай туғанда бұрынғысынан үлкендей, көрінсе, сәулелі қызғылт болса, жауын жауатынының белгісі. Толған ай ашық туса, күн жылы, жақсы болады. Ай қызыл түспен қорланып, әлгі шеңбер кеңейіп барып жоғалса, келесі күні күн ашық болады. Егер ай бұлыңғыр болса, жаңбырға қарсы, ал ашық түсті ай ауа райының ашық болатындығын білдіреді. Жұлдыз шақшиып тұрса, күн аязды болады. Егер шолпан күзде кешке таман көрінсе, қыс қатты болады.
Аспан денелері туралы қазақ аңыздарының сарыны гректердің мифолгоиясынан ұқсас. Бұл тегін емес. Тарих атасы Гередоттың айтуынща, <<киіз туырлықты, шошақ бөрікті, бие сүтін ашытып ішетін>> біздердің арғы скиф-сақ бабаларымыз б.з.б.VII-VІ ғасырларда Эллада /Греция/ елімен де етене араласып тұрған. Бұл Алтай мен Алып /Альпі/ тауларының арасындағы скиф-сақ мәдениетінің дәуірлеген кезеңіне сәйкес келеді. Оған бірінші дәлел ретінде археологиялық зерттеулерден табылған аса құнды материалдық-мәдени айғақтарды келтіруге болады. Мысалы, Алматы маңындағы қорғаннан табылған <<Алтын адам>> да, жоғарыда айтылған <<астрономиялық қорғандар>> да осы кезеңге тұспа-тұс келеді. Шындығында да, гректер аспан денелеріне өздерінің көптеген <<құдайларының>> атын берсе, скифтердің және олардың кейінгі буындарының бір бұтағы болатын қазақтардың аңыздарында аспан денелеріне жалғыз құдай аты жапсырылмаған. <<Құдайдың жалғыздығы>> - <<табиғаттың біртұтастығы>> деген озық сенім сол кезде-ақ скиф-сақтарда берік қалыптаса бастаған еді.
Қазақтардың аңыздарында аспан денелерінің қозғалыстары табиғи нанымдылығымен ерекшеленеді. Мысалы: әлемнің айналу осінде орналасқан <<қозғалмайтын>> жұлдызды, қазақтар <<Темірқазық>> деп атаған.
Аспанда орнын ауыстырмайтын <<Темірқазыққа>> қарап, қазақтар сапар шеккенде жол бағдарын анықтайды. <<Темірқазықты бетке ал>> немесе <<Темірқазық сол иығыңда болсын>> дерп жолаушыға жол сілтеген. Қазақ аңыздарында көп айтылатын планеталар мен жұлдыздар мыналар: <<Темірқазық>>-Полярлық жұлдыз; <<Жетіқарақшы>>-Үлкен Аю; <<Шолпан>>-Венера; <<Үркер>>-Плеяды; <<Ақбозат, Көкбозат>>-Кіші Аюдағы ең үлкен ақшыл және көгілдір екі жұлдыз; <<Таразы>>-Ориондағы қатар тізіліп тұрған үш жұлдыз; кейде оны <<Үш арқар>> деп те атайды.
Аңыз бойынша <<Ақбозат пен Көкбозат>> күзетшісі бар және <<Темірқазыққа>> байланған арқандаулы жылқылар. <<Жетіқарақшы>> оларды түні бойы аңдып, соңдарынан салмай жүрген ұрылар. Бір күн-<<Күзетші>> шыға келеді де, оларды қуып тастайды. Алайда ұрылар түн жамыла қайта <<іске>> кіріседі.
Қазақ аңыздарында <<Жетіқарақшы>> аттарды қолға түсіре алмай жүрген жай ұрылар емес, тісқаққан қандыбалық қарақшылар. Тағы бір аңызда олар <<Үркердің>> бір қызын алып қашып, қарақшылардың біріне еріксіз қосады. Шындығында, Үлкен Аю /Жетіқарақшы/ ожауының сабындағы ортаңғы жұлдыз, көмескі көрінетін қос жұлдыздан тұрады. Сондықтан ертеде үлкен өркениетке ие болған американдық үндістер соған қарап көздерінің көргіштігін /өткірлігін/ сынаған. Үндістер қос жұлдыздың әлсізін-бала, үлкенін-кемпір деп сипаттаған. Қазақтардың аңызында көмескі қосжұлдыздың бірі-ұрланған қыз, ал екіншісі - зорлықшыл қарақшы.
Күнге ең жақын планета-Меркурий қазақтар <<Кіші Шолпан>>, ал Күн жүиесіндегі алып планета-Юпитерді <<Есекқырған>>деп атайды. Сол сияқты:Марс-<<Қызыл жұлдыз>>, Торпақ шоқжұлдызындағы шашыранқы жұлдыз шоғыры <<Үркер>>деп аталады. Сирусты /Солтүстүк жарты шарындағы ең жарық жұлдыз/- <<Сүмбіле>> деп атаған. Қазақтарда жұлдыздар мен планеталардың қозғалыстарына қарап жасалған күнтізбелер, айтізбелер, жұлдызтізбелер болған. Мысалы, айтізбесін <<тоғыс>> деп атаған. Сондай-ақ қазақтар арасында <<тоғыз тоғыс>>, <<жеті тоғыс>>, <<бес тоғыс>> деп аталатын ұғымдардың ғылыми терең мағынасы бар. Бұл ұғымдар қазіргі ғылыми тіліндегі <<сидерлік>>, <<синодтық>> деп аталатын айтізбелерімен үндестік табады.
Тәжірибелер:
Неліктен аспан өзінің түсін өзгертеді?
Жасанды Күннің батуы
Саған керегі: Үлкендеу мөлдір банка, су, сүт, қалта шамы.
Тәжірибе барысы: 1. Банканы сумен толтырып, ішіне бірнеше тамшы сүт тамызамыз.
2. Қалта шамын жарықтандырып, жарығын банкаға жоғарыдан төмен қарай түсіреміз.
Не байқалады? Судың түсі көгілдірлеу болады.
3. Енді жарық сәулесін банканың қабырғасына түсіріп, судан өткен жарыққа қараймыз.
Нәтиже:
Су алқызыл /розовый/ түс алып, ал жарық өткен бөлігі қызыл сары түске боялады.
Себебі...
...сүт араласып ағарған су жарықтың түрлі түсті спектрлерін әртүрлі бұрышпен сындырады.
Аспан түсінің өзгеруі күннің орналасуына байланысты. Атмосфера қабатының күннен келетін ақ жарықты әр түрлі шашыратуына байланысты.
Айда ... (Я. Перельман кітабынан)
1. Айдағы заттардың салмағы Жерге қарағанда 6 есе аз болатынын білеміз. Айда суы тұщы көл бар деп есептейік. Егер тұщы судағы (Жер бетіндегі үшін) сол көлдегі параходтың шөгімі 3 метр болса, Айдағы көлде ол неге тең?
Осыған сәйкес мынаны да шешіп көр: Суда жүзе алмайтын адам қай көлде тезірек батып кетуі мүмкін: Жердегіде ме, Айдағы ойдан алынған көлде ме?
2. Жерді айнала қозғалып жүрген жердің жасанды серіктері салмақсыздық күйінде болады. Осы жағдайда жердің тартылу күші әсер етеме?
Жауабы: Иә. Жердің тартылыс күші әсер етеді.
Қозғалысты беру.
Ракеталар. 4,5 м мықты жіпті алып (мысалы, балық аулайтын леска), оны сусын ішетін түтікшеден өткіз. Екі орындықты бір-бірінен 4 метр қашықтыққа қойып, жіпті орындықтардың арқаларына керіп байла. Ұзынша келген әуе шарын (20 см) үрлеп, аузын бекітіп, скочпен түтікшеге бекіт. Шыққан қондырғыны бір орындыққа жақындат, оның аузы орындыққа қарау керек. Енді шардың аузын аш.
Не байқалады?
Түтікше және оған бекітілген әуе шары жіп бойымен жылжып, келесі орындыққа тірелгенше немесе шардағы ауа толық шығып болғанша қозғалып, содан кейін тоқтайды.
Себебі:
Әуе шарының аузын ашқанда одан атылып шыққан ауа реактифті күш тудырады, ал ол әуе шарын кері бағытта итереді. Түтікше мен жіп әуе шарының кез-келген бағытта ұшуына кедергі жасап, қозғалысын бағыттайды.
Мұндай қозғалысты реактивті қозғалыс деп атайды.
Реакция күші: жаяу жүрген кезде аяғыңмен жерді артқа итересің, жер сені алға итереді, қайықпен жүзгенде ескектермен суды артқа, су қайықты алға итереді. Сен артқа итересің, сені алға итереді. Ал ғарышта <<бос кеңістікте>>, итерілетін ешнәрсе жоқ қой, сонда ракета қалай ұшады?
Мысалы, конькиде тұрып, допты өзіңнен лақтыр. Сонда доп алға кетеді, сен артқа кетесің. Неғұрлым доп ауыр болса, неғұрлым ол жылдам ұшса, соғұрлым сені итеретін реакция күші көп болады. Ракета да артқы жағынан жанып жатқан газдарды шығарады, реакция күшінің әсерінен ол алға қарай ұшады. Реактивті ұшақтарда осылайша ұшады.
ІІІ. Адам - ғарыштық тіршілік иесі.
Басқа аспан денелеріне, планета аралық кеңістікке ұшу туралы ой адам баласын өте ерте замандардан бастап толғандырған қызықты да күрделі тәсілдерінің бірі. Бұған дүниежүзі халықтарының ой-арманын білдіретін ерте замандардан сақталған аңыздар мен ертегілер дәлел бола алады.
Археологиялық қазбалар арқылы ертедегі Ассирия патшасының аса бай кітапханасы табылды. Балшық қабықшалардан цилиндр түрінде жасалған көптеген <<кітаптардың>> бірінде: <<осыдан 5 жыл бұрын Этап деген патша жоғары ұшып көтерілген биіктен Жер <<корзинкаға салынған нан>> тәрізді болып көрінеді де, көзден ғайып болады>> деп жазылған.
Осы тақырыптағы ертегі-аңыздарға бай мұралардың бірі-ертедегі грек мифологиясы. Солардың бірі Икар туралы аңыз. Біріне-бірі жапсырыла желімделген құс қауырсындарынан қанат жасап алған Икар Крит аралынан тұтқыннан қашып шығады. Теңіз үстімен ұшып бара жатқан Икардың Күнге жақын өткендегі сонша, қауырсындарды бекітіп тұрған желімі еріп, ол теңізге құлап өлген.
Басқа бір аңызда Ескендір Зұлқарнайн /Александр Македонский/ бүркіттер жегілген арбамен аспан әлеміне шабуыл жасауды да ойлапты-мыс. Бір қытай ертегісіндегі қытайлар Жерге Айдан ұшып келген деп баяндалады. Атақты үнді эпосы <<Ромоянның>> басты кейіпкері апан әлеміне саяхат жасайды. Ал, манғол ертегісінде манғолдар аспаннан ұшып барып, жеті қарақшыны орнатыпты-мыс делінеді.
Жұлдыздар мен планеталардың жұмбақ сырын ашу адамзаттың бағзы заманнан келе жатқан арманы еді. Адамның алыс жұлдыздарға барсам деген талпынысы жаңа бір ұшу құралын жасауға итермеледі. Ол ғарыш кемесі деп аталды.
Ғарыш-араб тілінен аударғанда, кеңістік, космос деген мағынаны білдіреді. Жердің тартылыс күшін жеңіп, белгілі жылдамдық алу үшін өзі ұша алатын әуе кемесіне лайық ұшу айлағы керек болды. Ондай күшті қозғалысты қандай жерден үдетуге болады?
Космодром неге қазақ жеріне салынған?
1954 жылы болашақ ғарыш айлағының орнын таңдау жөнінде комиссия құрылып, іске кіріскенде, космонавтика бас конструкторы С.П.Королев космодромға орынды төрт шартпен іздеген.
1. Космодром салатын жер экваторға жақын болуы керек, сонда жерден ұшқан ракета орбитаға тез жетеді.
2. Космодромның қасында суы мол өзен болуы керек.
3. Космодромға теміржол жақын болуы керек.
4. Космодромнан солтүстік шығысқа қарай созылған жазық дала жатуы керек.
Міне, осындай шарттардың бәріне толық жауап берген орын Сыр жағасындағы Төретам стансасы болған.
Байқоңыр атауы қалай берілді?
1961 жылдың 12 сәуірінде ғарыш әлеміне сапар шеккен тұңғыш ракета қазақ жерінен ұшқан болатын. Кеңес Одағының азаматы Ю.А.Гагарин 80 минутта жер шарын айналып, рекорд жасады. Сол кезде авиация және космонавтика халықаралық ұйымдарының <<Гагарин қайдан ұшты?>> деген сұрағына Сырдария жағасындағы Төретам станциясынан ұшқанын білдірмеу керек деп, ұшқыш ұшқан жер Жезқазған жеріндегі, Қарсақбай қасындағы Байқоңыр деген елді мекен деп айтып жіберген.
Дегенмен, Байқоңырдың әуесінде алғаш көкке ұшқан зымыран Р-5М деп аталады. Құпия түрде сақталған бұл жоба 1956 жылдың 2 ақпанында жүзеге асқан. Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр.
Байқоңыр-біздің космодром
1991жылы қазан айында қазақтың ұлы Т.Әубәкіров Қазақстанда тұңғыш болып ғарышқа ұшты. Одан кейін 1993 жылы Т.Мұсабаев ғарышқа жол тартып, Тоқтар ағамызды ерлігін жалғастырды.
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағанда әрбір одақтас республика өзінің жерінде тұрған техникалық құрал-жабдықтарға ие болып, Байқоңыр түгелдей біздің еншілігімізге көшкен. Оның сол кездегі бар дүние-мүлкінің бағасы 51 миллиард доллар болатын. Сол кезде Ресей мен екі арада шарт жасасып, Ресей ғарыш айлағын Қазақстандікі деп мойындап, Байқоңырды 20 жылға жалға алды. Ол үшін Қазақстан 115 миллион доллар алып тұрды.
2004 жылдың қаңтарында Ресей ғарыш айлағын 2050 жылға дейін жалға алды.
Қазір Байқоңырда Мәскеу авиация институтының филиалы жұмыс істейді.
Байқоңырдың қазіргі келбеті
Байқоңырды 1955 жылы Кеңестер Одағы әскери стратегиялық обьект ретінде сала бастады. Қазір 80 мың халқы бар қаланы екі елдің барлаушылары бақылайды. Жергілікті халықтың 60 пайызы қазақстандықтар. Байқоңыр ғарыш айлағында 15 ұшу алаңы, 34 техникалық станса, ғарыш аппараттарына арналған 3 жанарма й стансасы және 2 аэродром бар.
Ғарышқа ұшқан ғарышкерлерге төнетін қауіп бар ма?
Ғарыш деген ұғымға байланысты ғарыштағы адам өмірі үшін ең үлкен қауіптің бірі ғарыштық радиация. Одан құтылу, қорғану үшін оның өзгеру аралықтарын және ерекшеліктерін білу өте маңызды. Атом қуатының тез қарқынымен дамуына байланысты радиацияның тірі организмдерге әсерін зерттеумен ғалымдар соңғы жылдарда ғана шұғылдануда. Адам өмірі үшін радиацияның қауіпсіз деп саналатын шектері жетісіне 0,3 рентген, ал жылына 15 рентген шамасында. Адамның космоста ұзақ болу қажеттілігіне байланысты олардың радиациядан қорғайтын құралдармен жабдықтау шарт. Ол үшін радиация әсерлерін жұтып алатын немесе сәулесін шығылыстырып жіберетін арнаулы экрандар жасау керек.
Әрине, адам организмінің әр түрлі жүйелері ғарыш әсерлерін түрліше қабылдайтыны түсінікті. Көпшілік ғалымдардың топшылауынша адам организмінің ең әлсіз орны жүрек-тамыр жүйелері. Оған себеп жүрек - тамыр жүйесінің ең басты ерекшелігі жүректің ауырлық күшін жеңе отырып, қанды тамырлар бойымен адамның ең жоғарғы орналасқан нүктелеріне дейін жеткізе алатындығы. Салмақсыздық кезінде қанның гидростатикалық қысымы жойылады да, ғарышкерлер біраз қиындықтарға ұшырайды. Адамның қорғанушылық реакциясын әлсіретпеу үшін ғарыш аппаратын мүмкіндігінше таза ұстау шарт.
Жерді ғарыштан бақылаудың тиімділігі бар ма?
Космостық зерттеу лабораториялардың ұшуы, адам баласының ғарыш көгіне көтерілуі, туған мекеніміз Жерді жан-жақты зерттеуге жол ашты. Ғарыш кемелерінен алынған суреттерден мұнай мен газ қорларын іздеуде аса маңызды орын алатын әр түрлі құрамындағы тектоникалық құрылымның ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік туды. Жердегі зерттеулер арқылы мүмкін болмаған Қарабұғаз шығанағындағы тұз қабаттарының араласу ауданы, егіс және мал жайылымдары, қалың қар қабаттарымен мұздықтар зерттеліп анықталды. Ғарыштық бақылау арқылы шаңды дауыл, өрт, мсу, тасқын сияқты қатерлі табиға құбылыстары өз уақытында анықтауға мүмкіндік ашылды. Ғарыштық техника арқылы көптеген елдер мен құрлықтардың бүкіл дүние жүзінің дәлірек карталарын жасауға жол ашылды. Халықаралық маңызы бар мәселе азық-түлік пен табиғи су қорларын, сол сияқты табиғи ресурстарды көбейту тақтасында әрбір елдің территориясын және зерттеу және оны жүзеге асуы халықаралық қатынастарды жақсартудың ең қажетті шарты болып есептеледі.
Ғарыш алаңының мемлекет қауіпсіздігіне төндірер қаупі бар ма?
Табиғат ананың әр аймаққа өлшеп берген ауасы, суы, желдері болады. Әр осы Космодромның теңіз бен мұхит жағалауында емес, айтапқыр құрлықта орналасуы, жерімізіде күн өткен сайын оттегінің ауадағы қалыпты мөлшерден азайып кетуіне әкелуде. Оттегінің ауа құрамындағы аз ғана ауытқушылығы, тек қана тыныс алуға ғана емес, адам ағзасындағы зат алмасу процестеріне де кері әсерін тигізіп, анемия, лейкомея, рак, тері аурулары мен көптеген медицинаның шамасы келмейтін ауруларды да көбейтуде әрі оған неше түрлі мутацияға ұшыраған жан-жануарлар әлемімен өсімдіктер дүниесін қосыңыз...
Күн сәулесі активтілігінің және Жердің магнит өрісі өзгерістерінің адам денсаулығына әсерін бақылау үшін адамның қан қысымына әсерін бақыладым. Бақылауды жүргізу үшін жас-ерекшелігіне қарай 15 адамды есепке алып, сфигомоманаметр көмегімен әр айда қан қысымдарын өлшеу арқылы факторлық әне психологиялық талдаулар жасадым. Зерттеу барысында бақыланушыларға әлеуметтік жағдайлардың да әсерін ескердік. Ал қан қысымының өзгерісі адамның денсаулық жағдайынан маңызды мәліметтер беретіні белгілі. Бақылау нәтижелеріне сәйкес күн белсенділігі артқан айларда адамның қан қысымы барлық жас ерекшеліктеріндегі бақыланушылардың барлығында дерлік артқанын байқадық. Күн белсенділігінің т.с.с. ғарыштық құбылыстар Жер бетіне әсерін бақылағанда ондағы негізгі тіршілік иесі-адамға да әсерін тигізбей қоймайды екен.
Ғарыш факторлары әсерінен кейін жер бетіндегі ауа айналымы, ауа райы және климатта өзгереді. Сонымен қоса өсімдіктер, жануарлар әлемі өзгереді. Жануарлар өмірі өсімдіктерге /суық климатқа, қыстың қарлылығына, өзен-суларына, батпағына немесе жергілікті жердің құрғақшылығына/ тікелей байланысты.
Жақында ғана 2007 жылы облысымыздың Оңтүстік өңірлерінде шегіртке <<жауды>>. Оның себебін соңғы уақыттағы Күн активтілігі өзгерістерімен тікелей байланыстыруға болады. Көпшілік көшетін жануарлар мен жәңдіктердің көшу бағытын таңдау себебіне-азық іздеуінен деп түйіндейді. Жоқ, <<беймезгіл көшуге>> Күн белсенділігі ықпал етеді, сондықтан да көптеген мұндай женуарлар мен жәндіктер шөл-шөлейттер мен теңіздерге беймезгіл кездесіп соңы олардың қырылуына әкеп соғады. 2009 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен халықаралық астраномия жылы деп белгіленген. Сондай-ақ елімізден 2008-2014 жылдарға арналғаны стратегиялық бағдарламасында ғарыш кеңістігін игеру салаларына ас мән берілген. Еліміздегі осы іс-шараларды жүзеге асыру аясында мен Космостың Жердегі тіршілікке әсерін болашақта зерттеу барысында мынадай ұсыныс жасар едім: Жер бетіндегі кез-келген кейбір беймәлім зерттеу /Мыс: ауру-сырқаулардың алдын алу үшін, т.с.с./ жұмыстарын комплексті түрде жүргізуі керек.
Қорытынды. <<Мен және менің кеңістік әлемім>>
Кеңістік шексіз... Осы кеңістікте біздің жалғыз болуымыз ақылға сыймайды. Көбінесе көптеген планеталарда өмір іздері табылмайды. Ал, бізден басқаша, атмосферасыз өмір сүретін тіршілік иелері де болуы керек емес пе? Қысқаша айтқанда, соншалықты үлкен әлемде жалғыз болуымыз мүмкін емес. Құранда жазылғандай, Аллаһ тағала 18000 ғаламда 6 күнде жаратты. Сол ғаламның еш болмаса біреуінде тіршілік болуы керек\18000 ғаламның алдында бізді есепке алмасақ та болады\.
Адам баласы ғарыш көгіне көтерілді, ашық космосқа шықты. Айға барып қайтты. Адам қолымен жасалған аппараттар аспан денелерінің беттерінде болды. Брақ биология мен медицинада тұрғыларына жүргізілген зерттеулер Жерден басқа орындардан өмір, тіршілік белгісін табамыз деген орындардан өмір, тіршілік белгісін табамыз деген үмітті жоққа шығарды ма? Басқа планеталарда тіршілік барма?
Венерада тіршілік болуы мүмкін
АҚШ-тың бірнеше университеттерінде қызмет ететін ғалымдар тобы жақында өздерінің көп жылғы зерттеу еңбектерін жариялады.Онда ерте замандарда Венера планетасында тіршіліктің болғандығы және оның бүгінге дейін сақталуы мүмкін екндігі жөніндегі болжамдар келтірілген.
Венера және Жер планеталарының тіршіліктері әуел баста бір-біріне ұқсас жағдайда басталғанға ұқсайды-Венерада су көп болған, ал Жерде, керісінше-көмірқышқыл газы көп болған. Бұған қоса бұлардың атмосфера қысымы мен температурасында да сондайлық айырмашылық болмаған. Тек кейіннен планеталар эвалюциясы әр басқа жолмен өрбіген. Солай дегенмен де, егер шынымен-ақ тіршілік болған болса, Венерадағы өзгерістер тым баяу басталуы мүмкін. Әйтпесе ондағы тіршіліктің қоршаған орта өзгерісіне жылдам бейімделе алмайтыны анық.
Осыдан екі жыл бұрын австралиялық ғалымдар Жердегі бұлттар арасында тіршілік ететін бактерияларды тапқан. Венерада да тура солай болуы мүмкін. Өйткеі онда да плпнета аспандағы температурамен қысым Жердегіше ұқсас. Рас, Венера бұлттарында күкірт қышқылы басым. Бірақ өте қышқыл ортада өмір сүретін организдер Жер бетінде де бар емес пе? Сондай-ақ ультракүлгүн радияиаяға қатысты да осыны айтуға болады-тіршіліктің дамуына бұл кедергі емес.
Ғалымдар Венераның атмосферасына зонд жіберу жөнінде NASA-ға ұсыныс жасады. Егер бұл ұсыныс қолдау тауып зонд ұшырылатын болса, ол Жерге Венераның микроорганизмдерін алып келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. <<Бала би>> журналы, 2006 ж, № 12
2. <<Жас ғалым>> журналы, 2009 ж, № 02
3. <<Физика және Астрономия>> ғылыми әдістемелік журналы,
2004 ж №2
4. <<Физика және Астраномия>> 9-сынып, 2005 ж,
5. <<Жас ғалым>> журналы,2008 ж, № 03
6. <<Жас ғалым>> журналы, 2005 ж, № 10
7. <<Жас ғалым>> журналы, 2009 ж, № 09
8. <<Физика және Астрономия>>, 7-сынып,2007 ж
9. <<Алтын сандық>> газеті,2009 ж
10. <<Физика және астрономия>> ғылыми-әдістемелік журнал, 2010 ж, №4-5
11. Ұлттық энциклопедиялар:
1. Абажа Әуе 1998 ж
2. Герб Жобалау 2001 ж
3. Жоғарғы Көкше 2002 ж
Ұқсас жұмыстар
| Аспан әлемі |
| Тақырып Ертегілер әлеміне саяхат |
| География әлеміне саяхат |
| Ғарышқа саяхат |
| Сөздер аралы |
| Ойын әлеміне саяхат |
| Ғарышқа математикамен бірге |
| Ғарыш әлеміне саяхат |
| Таза бала |
| Тақырып Ғарыш әлемі |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz