Программа орындалуын тоқтату

Қызылорда облысы Қармақшы ауданы
Ақай ауылы №99 орта мектептің
информатика пәнінің мұғалімі Дюсембаева Риза

Сарамандық жұмыстар жинағы
9 сынып

№1 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

1970 жылы программалау әлемінде кемінде екі маңызды оқиға болды, олар: UNIX - операциялық жүйесінің және Паскаль атты жаңа программалау тілінің пайда болуы. Бұл тілді алғашқыда жалпы программалауды оқыту мақсатымен құрастырған Швейцариядағы жоғарғы политехникалық мектебінің Информатика институтының директоры, профессор Никлаус Вирт (1968-1971 жж). Жаңа программалау тіліне француз математигі, физигі және философы, көрнекті ғалым Блез Паскаль (1623-1662 жж.) есімі берілді.
Турбо Паскаль интегралдық программасын іске қосу үшін ағымдық каталог Турбо Паскаль болуы керек немесе Turbo.ехе командасы берілуі тиіс.

БАС МӘЗІР

File - файл нұсқаулары
Edit - редакциялау нұсқаулары
Search - іздеу нұсқаулары
Run - программаны іске қосу
Compiler - компиляциялау нұсқаулары
Debug - программаның орындалуын түзеу
Tools - құралдар
Options - операциялар
Windows - терезелер
Help - анықтамалар жүйесі
File: Open...F3 - дискіде бар программаны ашу;
New - редактордың жаңа терезесін ашу;
Save F2 - программаны ағымдағы атымен дискіге жазу;
Save as - программаны атын көрсетіп дискіге жазу;
Exit - ортадан шығу немесе Alt+X

БАТЫРМАЛАР ҚЫЗМЕТІ

Батырмалар
Қызметі

Ctrl,Alt,Shift
Басқару пернелері
Esc
Команданы болдырмау
BackSpace
Меңзердің сол жағындағы символды жою
Insert
Қою/алмастыру режиміне өту
Delete
Меңзердің оң жағындағы символды жою
Home
Меңзерді жолдың басына ауыстыру
End
Меңзерді жолдың соңына ауыстыру
Page Up
Бір <<бетке>> жоғары жылжыту
Page Down
Бір <<бетке>> төмен жылжыту
Caps Lock
Үлкен/кіші әріптерді ауыстырып қосу
Ctrl+Break+Break
Программа орындалуын тоқтату
Shift+↑ [↓,,<--,Home, End, Page Up, Page Down]
Программа франменттерін ерекшелеу
Ctrl + Y
Қатарды жою
Ctrl + N
Қатарды қою
Ctrl + Home (Ctrl + End)
Экранның басына (соңына) өту
Ctrl+F9
Программаны жөндеу және орындау
Ctrl+F2
Жөндеуді тоқтату (көк жолақты алып тастау)
Ctrl+F8 - қызыл жолақты алып тастау
Ctrl+F4
Айнымалы мәнін редактордан көру

МОДУЛЬДЕР

Turbo Pascal келесі модульдер кітапханасын құрайды: SYSTEM, DOS,CRT,GRAPH
және т.б.
Егер жұмысты тестік режимде жүргізсек, CRT модульлін жариялау керек, егер гафикалық жұмыс орындау керек болса, онда Graph модульін жариялау керек.
Мысал ,
Program Misal;
USES CRT, GRAPH;
Var ...

Программаның орындалуы нәтижесін көру үшін программа соңында READLN немесе READKEY деп көрсету керек, әйтпесе программа орындалуынан кейін редакторға автоматты түрде қайта өту орындалады. Бұл командаларсыз автоматты түрде редакторға қайта оралу орындалады. Мұндай жағдайда қолданушы экранын көру үшін Alt+F5 батырмасын басу керек.
ТАПСЫРМАЛАР
1.Редакторға кіріп экранда мына қатарды көрсету:
* : = - / ? ( ) [ { ] } ' ` , . " ; + < > % ъ _ 1 2 0 9 4 8 7 6 3 5
abcdefghijklmnopqrstuvwxyz ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ
PROGRAM program CONST const type TYPE Begin End procedure
{ Y=sin(x) функциясын есептеу программасы}

2. Экранда алынған тексте жолдарды қозғау.
3. Алғашқы үш жолды тең бөлу, яғни жеті жол алу.
4. Алтыншы жолды өшіру.
5. Бос жолдарды жою.
6. Бірінші жолды мәтін соңына көшіру.
7. 4 және 5 жолдар арасына бірінші жолды орналастыру.
8. 3 және 4 жолдарды мәтіннің басына орналастыру.
9. 1-ю -'*' , 2-ю - '=' , 3-ю - '-' жолдарының астын сызу.

САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫСҚА ҚОСЫМША

ПАСКАЛЬ ТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ:
Типтер
Мәндер интервалы
Форматы
INTEGER
-32 768-ден 32 767-ге дейін
бүтін сандар
SHORTINT
-128-ден 127-ге дейін
бүтін сандар
LONGINT
-2 147 483 648-ден
2 147 483 647-ге дейін
бүтін сандар
BYTE
0-ден 255-ке дейін
таңбасыз бүтін сандар
WORD
0-ден 65 535-ке дейін
таңбасыз бүтін сандар
BOOLEAN
True- ақиқат, False-жалған
логикалық
REAL
2,9*10-39-нен 1,7*1038-не
нақты сандар
SINGLE
1,5*10-45-нен 3,4*1038-не дейін
нақты сандар
DOUBLE
5*10-324-нен 1,7*10308-не дейін
нақты сандар
EXTENDED
3,4*10-4932-нен 1,1*104932-не дейін
нақты сандар
COMP
(-263+1)-ден (263-1)-ге дейін
нақты сандар
CHAR
ASSCII-символдар жиынтығы
символдық шамалар
STRING
Символдық қатарлар
жолдық қатарлар

С Т А Н Д А Р Т Т Ы М А Т Е М А Т И К А Л Ы Қ Ф У Н К Ц И Я Л АР

ABS(X) абсолют - х - тің авсалюттік мәні │x│
SIN(X) синус - синус x, мұн x радианмен. град . рад. ауыстыру X=X*PI/180
COS(X) косинус - косинус x, мұндағы x радианмен
ARCTAN(X) арктан - арктангенс х , мұнда нәтиже радианмен
SQR(X) сквэа - х квадраты SQuaRe -англ.
SQRT(X) сквэати - х-тің квадрат түбірі SQuare RooT -англ.
PI пи - констант (PI≈3.141592)
ROUND(X) раунд - х-ті дөңгелектеу. нәтиже - integer
TRUNC(X) транк - х-тің бүтін бөлігі. Нәтиже - integer
INT(X) инт - Х-тің бүтін бөлігі. Нәтиже - real
ODD(X) од - х-тің тақ сан екенін анықтау. ODD(7)=true , ODD(8)=false
FRAC(X) фрак - х- тің бүтін бөлігін шығару
EXP(X) эксп - функцияның эспоненті y=ex (e≈2.71828)
LN(X) лн - натурал логарифм y=ln x

Дәрежені есептеу формуласы
=EXP(LN(a)*x) - a>0 и x>1 үшін
=EXP(LN(ABS(a))/x) - 0=EXP(LN(ABS(a))/x)*ABS(a)/a - 0
МАТЕМАТИКАЛЫҚ ӨРНЕКТЕРДІ ЖАЗУ

Барлық өрнектер жай жақшалар көмегімен және арифметикалық операциялар белгілері қолданып, мына әрекетер арқылы орындалады:
1. Жақша ішішдегі әрекет ()
2. Функцияны есептеу. SIN, SQR, ABS және тб
3. Бөлуде бүтін бөлігін табу. Бөлуде қалдық табу. DIV MOD
4. Көбейту. Бөлу. * /
5. Қосу. Азайту. + -
6. Қатынас операциялары. =, >, <, <>, <=, >=
7. Бульдік (логикалық) операциялар. Not, And, Or

Математикалық өрнектердің жазылуы:

МАТЕМАТИКАДА: ПАСКАЛДА:
A+B/C

(A+B)/C

C/(A-B)

A/B/C = A/(B*C)

A*B/C = A/C*B = B/C*A

(2+sqrt(abs(A-B)))/(B*C)-A

Sin 30° sin(30*PI/180)

arctg(1) arctan(1) = 0.785 (радиан )
arctan(1)*180/pi = 45 (градус)
A/(-B)

5e-6

sqr(sin(A*A))

sin(A)/cos(A)

cos(60*pi/180)/sin(60*pi/180)
немесе A:=60*pi/180 сонан соң cos(A)/sin(A)

ПРОГРАММА ҚҰРЫЛЫМЫ
Паскалда программа тақырыптан және символдардан тұрады. Программада мағынасы өзгермейтін қызметші сөздер қолданылады және олар қатесіз жазылу керек. Паскалда программа құрылымы:
Program Name; { программа тақырыбы бос орынсыз}
{ сипаттау бөлімі қажеттілікке қарай жазылады}
Uses - модульдерді жариялау бөлімі;
label - белгілерді сипаттау бөлімі;
const - тұрақтыларды сипаттау бөлімі;
type - стандартты емес типтерді сипаттау бөлімі;
var - айнымалыларды сипаттау бөлімі;
function - функцияны сипаттау бөлімі;
procedure - процедураны сипаттау бөлімі;
{ негізгі программа }
Begin
{ негізгі ппрограмма денесі }
Readkey; не Readln; - нәтижені көру үшін (Enter) пернесін басылуын күту.
End.

Қызметші сөздерді айнымалы, тұрақты, функция, процедура және тип атаулары ретінде қолдануға болмайды. Программа мәтіні үлкен және кіші әріптерменде жазыла береді. Орыс әріптері екі жақша арқылы: { түсініктеме мәтіні} немесе (* түсініктеме мәтіні *) жазылатын түсініктемелер үшін қолданылады.

АҚПАРАТТЫ ЭКРАНҒА ШЫҒАРУ ОПЕРАТОРЫ
write(a); - <<а>> айнымалысының мәнін шығаратын стандартты функция немесе арифметикалық өрнектің нәтижесін экранға көрсетеді
writeln(а); - <<а>> мәні экранға шығады да, курсор келесі қатарға өтеді.
writeln; - курсорды жаңа қатарға өткізетін стандартты процедура.
write(x:8:4) - форматталған нәтиже (8-жалпы позициялық орын саны, 4- бөлшек бөлігі).
Мысал : экранда: егер А:=2;
Write(a); 2
Writeln(a); 2 немесе келесі қатарға өту
Write(`a=',a); a=2
Write(`a=',a,' метр'); a=2 метр
Write(`Y=', 4+6); Y=10
Write(`S=',a,'*',3,'=',a*3); S=2*3=6, егер a=2
Write(`z=',z:8:4); z=135.6432, егер z=1,356432223e02
Writeln(`ауа райы'); ауа райы
Writeln(`жақсы'); жақсы
Write(`ауа райы ');
Writeln(`жақсы'); ауа райы жақсы

Экранда курсорды керекті жерге апарып қою үшін GotoXY(C,R) процедурасы қолданылады. Бұл процедура курсордыкоординаттары өзінде көрсетілген Х және У мәндері болатын орынға апарып қояды.координаттарға тек бүтін сандар ғана беруге болады. Текстік режимде координаттардың басы ретінде экранның сол жақ жоғарғы бұрышын Х=1 және У=1 деп алады. Х тің мәндері солдан оңға қарай, У тің мәндері жоғарыдан төмен қарай өседі. Х және У ең үлкен мәндері жоғарыдан төмен қарай өседі. Х және У ең үлкен мәндері монитордың адаптерінің жұмыс режиміне байланысты болады. Мысалы 80*25 / CGA, EGA CO80 адаптерлері үшін текстік режимде Хmax =80; Ymax=25.

№ 2 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС
Компьютер калькулятор режимінде (есептеулер жүргізу)

ТАПСЫРМАЛАР:

1. Программаны теру: {программаға түсініктеме:}
Program Misal; uses crt; { -программа тағырыбы 'Misal'.Crt модулі жарияланған}
Begin { -программ басы}
Clrscr; { -экранды тазалау немесе нәтиже терезесі}
write('Y=', 6+3 ); readkey; { - Y=9 нәтижесін экранға шығару }
End. { -программа соңы}
2. Программаны орындау { - Ctrl+F9 басу}
3. Есептеу: 17+34 ; 24,7+56 ; 24:3 ; 5-6 ; │-9│ ; 12/3/4 ; .
4. Есептеу: Жауап: -3.941621
Жауап: ( 4.1 )
Жауап: -0.2496655
5. Есептеу: және нәтижені экранның ортасына шығару.

№ 3 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ӨРНЕКТЕРДІ ШЕШУ
СЫЗЫҚТЫҚ ПРОГРАММА

СЫЗЫҚТЫҚ деп программаның әр бір қадамының басынан аяғына дейін бірінен соң бірі, яғни тізбектеле орындалуын айтады.

:= - айнымалыларға мән меншіктеу таңбасы;
x:=3.4 - меншіктеу мысалы (х айнымалысына 3.4 мәні меншіктеледі).

readln(а); - айнымалылардың әртүрлі мәндерін клавиатурадан компьютер жадына енгізу
процедурасы.

ТАПСЫРМА:

1. Тік төртбұрыштың S=a*b ауданын табатын дайын программаны теріңіз.
Барлық программаларда басында Uses crt, ал соңында readkey не readln ұмытпаңыздар;

Program Area; Uses crt; { СЫЗЫҚТЫҚ ПРОГРАММА }
var a,b,s: real; { айнымалыларды сипаттау. Типі нақты }
Begin { программа басы}
ClrScr; { экранды тазалау. CLeaR SCReen англ. сөзінен}
write('a='); readln(a); {ұзындықты енгізу және келесі қатарға өту}
write('b='); readln(b); {енін енгізу және келесі қатарға өту}
s:=a*b; { формула бойынша есептеу }
write('S=',s); { нәтижені экранға шығару }
readkey; {бейнені батырма басылғанша ұстап тұру}
End. { Area программасының соңы }

Программаны орындауға жіберіп. Нәтиже алу.

2. Программалаға айнымалыларды енгізу және жауапты шығаруға түсініктеме қосыңыз Добавить в программу комментарий к вводу переменных и выводу ответа
(Мысал: а= қабырғасын енгіз Тік төртбұрыштың ауданы S= ).
3. Дөңгелектің ауданын табу программасын құрыңыз:

4. Үшбұрыштың ауданын табу программасын құрыңыз:

1) нәтиженің бүтін бөлігін ерекшелеу;
2) нәтиженің бөлшек бөлігін ерекшелеу;
3) бөлуден қалдықты көрсету;
4) нәтижені дөңгелектеу
5) нәтижені бүтінге дейін дөңгелектеу.

5. Y=Sin(a+b/2) өрнекті есептеу программасын құрыңыз: мұнда a=15, b=30 (градус).

№ 4 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

ФИЗИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ:

- грек әріптерін латын әріптерімен ауыстыру керек;
- айнымалылардың қызметін сипаттау;
- есеп қағазда алдын ала шығарылады және соңғы формула программаға енгізіледі. Нәтижені айқындау негізінде есептің дұрыстығына қорытынды жасалады;
- нәтиже өлшем бірлігімен көрсетілуі керек;
- физикалық шамалар өлшем бірліктердің дұрыс аударылуына мән беру керек;
- физикалық тұрақты шамалар тұрақтыларды сипаттау бөлімінде сипатталады.
- Паскалда үлкен және кіші әріптер арасында айырмашылық жоқ: G=g, А=а.

Бүкіләлемдік тартылыс күшін есептеу программасын құру:

Program Ff; Uses crt;
const g=6.672E-11; { гравитациялық тұрақты}
var m1,m2, { әсер етуші денелердің массасы }
r, { нақты денелер арасындағы қашықтық}
f: real; { Бүкіләлемдік тартылыс күші }
Begin
ClrScr;
write('Массаны енгіз m1='); readln(m1);
write('Массаны енгіз m2='); readln(m2);
write('Арақашықтықты енгіз r='); readln(r);
f:=g*m1*m2/(r*r);
writeln; { бос қатар }
write('Тартылыс күші F=',f:8:4,' Н');
readkey;
End.

ТАПСЫРМА:

1. Бүкіләлемдік тартылыс күшін есептеу программасын құрыңыз.
Программаны орындауға жіберіңіз
m1=m2=50 кг және r=1 м болғанда есептеу.
2. Кинетикалық энергияны есептеу программасын құрыңыз.
3. Нәтижені ерекшелеп сызып қойыңыз.

№ 5 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

ШАРТТЫ ӨТУ ОПЕРАТОРЫ

Толық емес түрі: IF шарт THEN серия;
ШАРТ - Бұл нәтижесі ақиқат не жалған болатын логикалық тұжырым.
Орындалуы : егер шарт ақиқат болса, онда серия орындалады, әйтпесе келесі серия орындалады.
СЕРИЯ - тілдің бір операторы.
Толық формасы : IF шарт THEN 1-серия
ELSE 2-серия;
Егер шартақиқат болса онда 1- серия, әйтпесе 2-серия орындалады.
Е С К Е Р Т У! ELSE сөзінен кейін нүктелі үтір қойылмайды!!

Екі сан а және b берілген, үлкенін табу керек.
Program Ekisan; Uses crt;
var a,b,max: integer;
Begin
ClrScr;
write(' Бүтін сан енгіз а='); readln(a);
write(' Бүтін сан енгізb='); readln(b);
if a>=b then max:=a { егер шарт ақиқат болса =true, онда max:=а }
else max:=b; { егер шарт жалған болса =false,онда max:=b }
writeln('Max=',max);
readkey;
End.

1 цифрын басқанда 1-сөз басылып шығады, ал кез келген пернені бассаңыз 2-сөз шығады.
Program Text1; Uses crt;
var x: integer;
Begin
ClrScr;
write('1 цифрын не кез келгенін енгіз :'); readln(x); ClrScr;
if x=1 then write(' А р м а н')
else write(' А л и');
readkey;
End.

Т А П С Ы Р М А:

1. Ekisan программасын теріңіз және '+' мен '-' сандар үшін тексеріңіз.
2. Ekisan программасында нақты сандар үшін дөңгелектеу қолданыңыз.
3. Text1 программасын теріп, нәтиже алыңыз.
4. Text1 программасында 2 цифрын басқан соң ғана екінші сөз шықсын, ал 1 мен 2 цифрларын басқа цифр енгізгенде "ERROR" деген хабарлама шықсын.
5. Кез келген х үшін Y =1/x функциясының программаын құру, егер х=0 ' функция жоқ ' деген хабарлама шығу керек.
6. Үш сан арасынан үлкенін табу.

№ 6 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

ШАРТЫ ӨТУ ОПЕРАТОРЫ (жалғасы)

Күрделі шартта логикалық амалдар қолданылады:

And - ақиқат, егер логикалық өрнектердің бәрі ақиқат болса
Мысал : ((x>=0) and (x<=5)) [0;5] интервалында x үшін ақиқат және x=6 үшін
жалған
Not - ақиқат,егер берілген логикалық өрнек жалған болса
Мысал : not(x>=0) ақиқат x=-5 үшін және жалған x=6 үшін
Or - ақиқат, егер логикалық өрнектің бірі ақиқат болса
Мысал : ((a<5) or (a>9)) ақиқат a=2 үшін және жалған a=6 үшін

, егер x<0
Есептеңіз : Y=
, егер x 0

Program Misal; Uses crt;
var x: integer;
Begin
ClrScr;
write('Мән енгізіңіз x=') ; readln(x);
if x<0 then write(' Y1=',1/(x-1))
else write(' Y1 - шарт бойынша болмайды');
if (x>=0) and (x<>5) then write(' Y2=',1/(x-5))
else write(' Y2 - шарт бойынша болмайды');
readkey;
End.

Т А П С Ы Р М А:

1. Программаны теріңіз және Х: -2, 1, 5, 6 үшін оның орындалуын тексеру.
2. Осы есепті келесі шарттар үшін орындаңыз:
1) Х<0 немесе Х=5 немесе Х=8
2) Х>=0 және Х<>5 және Х<>6
Програманың орындалуын Х: -2, 0, 2, 5, 6, 8, 9 үшін тексеріңіз.
3. Осы есепті келесі шаттар үшін орындаңыз: 1) -2<=Х<=5 Х<>1 ,
2) -1<=Х<=8 Х<>5
Барлық бақылау нүктелерінде тексеру: -3, -2, -1, 0, 1, 5, 8, 9.

№ 7 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

ШАРТТЫ ӨТУ ОПЕРАТОРЫ (жалғасы)

Егер THEN немесе ELSE соң кемінде бір оператор қолданылатын болса, онда ОПЕРАТОРЛЫҚ ЖАҚШАЛАР BEGIN..END қолданылады.

КВАДРАТ ТЕҢДЕУДІ шешу

Program Kwten; Uses crt;
var a,b,c,x1,x2,d: real;
Begin
ClrScr;
write('Коэффициенттерді енгізу a,b,c :'); readln(a,b,c);
d:=b*b-4*a*c;
if d<0 then writeln('Түбірі жоқ.')
else begin
if d=0 then begin
x1:=-b/(2*a);
x2:=x1
end
else begin
x1:=(-b+sqrt(d))/(2*a);
x2:=(-b-sqrt(d))/(2*a)
end;
write(' x1=',x1:5:2,' x2=',x2:5:2)
end;
readkey;
End.

Т А П С Ы Р М А:

1. Келесі теңдеулердің шешімдерін табыңыздар:

а) 3х² + 6х - 8 = 0

б) х² - 2х - 1 = 0

в) 5х² - 4х + 3 = 0

г) 4х² + 4х - 1 = 0

д) 5х² - 5х + 2 = 0

2. Программаға түсініктемелер қою керек:
а) программаның толық тақырыбы ;
б) автор программа авторы және программаның құрылған уақыты
3. Коэффиценттердің мәндері және нәтиже таза экранда көрінетін етіп жасау керек.

№ 8 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҢДАУ ОПЕРАТОРЫ
Таңдау операторы шартты оператор қызметін қайталайды: ол СЕЛЕКТОР деп аталатын өрнектің мәніне байланысты бірнеше операторлар ішінен біреуін орындау мүмкіндігін бере алады.
CASE <селектор> OF { case (кейс) - таңдау }
<1-белгі тізімі> : <1- оператор>; { of (oф) - дан, ден }
<2-белгі тізімі> : <2- оператор>;
. . . . . . . : . . . . . .;
: ;
ELSE <оператор>
END;
селектор - нақты типтен өзге барлық типтерді қабылдайтын өрнек;
integer, byte (-[0;255] аралығынан бүтін), char -символдық тип.
оператор - тілдің кез келген операторы, сонымен қатар құрамды операторларда;
белгі тізімі - үтір арқылы ажыратылған 'селектор' өрнегінің мәндері немесе оның бір мәні; белгі типі және ұқсастар селекторы;

СЕЛЕКТОР мәні белгілерлер тізімі тұрақтыларымен салыстырып, қайсысына тең болса, басқару сонда беріліп, тек қана сол қатардағы блок операторлары орындалады да, әрі қарай басқару End операторынан кейінгі операторға жіберіледі. Егер селектор мәні белгі лер тізімі тұрақтыларының ешқайсысына тең болмаса, онда басқару Else қызметші сөзінде тұрған блокқа жіберіліп, сол блоктағы оператор орындалғаннан кейін басқару End операторынан кейінгі операторға жіберіледі

Program Misal_Case1; Uses crt;
var n:integer;
Begin
clrscr; write('1..8 цифрын басыңыз'); readln(n);
case n of
1,7: write('Д а м и р');
2: write('Д а н и я л');
3: write('Д а у л е т');
4: write('Д и я р');
5: write('Д а н а');
6: write('Д а р х а н')
else write(' Мұндай белгі жоқ')
end; readkey;
End.

Program Misal_Case2; Uses crt;
var n:char; { char - символдық тип , жадтың 1 байт көлемін алады}
Begin
clrscr; write(' а..е әріптерін басыңыз'); readln(n);
case n of
'a': write('Сіз а символын енгіздіңіз');
'b': write('Сіз b символын енгіздіңіз ');
'c': write('Сіз с символын енгіздіңіз ');
'd': write('Сіз d символын енгіздіңіз ')
else write('Сіз белгілер ішінде жоқ символдн енгіздіңіз')
end; readkey;
End.
Т А П С Ы Р М А:
1. Жоғарыда келтірілген программаны теріңіз және орындаңыз.
2. Екінші программада соң белгілерді таңдау үшін МӘЗІР жүргізу.
№ 9 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

ТАҢДАУ ОПЕРАТОРЫ (жалғасы)

Тізімнен (мәзір) таңдап, фигуралардың аудандарын есептеу:

Program FigurAu; Uses crt;
var s,a,b,h,r:r eal;
n:integer;
Begin
ClrScr;
writeln(' А У Д А Н Д А Р');
writeln(' =============');
writeln(' 1. Тіктөртбұрыштың.');
writeln(' 2. Трапецияның.');
writeln(' 3. Шеңбердің.');
writeln(' 4. Жұмыстың соңы.');
writeln;
write('Қатардың номерін енгіз :'); readln(n);
case n of
1: begin
clrscr;
write(' Тік төртбұрыштың қабырғаларын енгіз a,b :');
readln(a,b);
s:=a*b;
write('Тік төртбұрыштың ауданы S=',s)
end;
2: begin
clrscr;
write('Трапецияның табаны мен биіктігін енгізіңіз a,b,h :');
readln(a,b,h);
s:=(a+b)*h/2;
write('Трапеция ауданы S=',s)
end;
3: begin
clrscr;
write(' Шеңбердің радиусын енгіз r=');
readln(r);
s:=pi*r*r;
write(' Шеңбердің ауданы S=',s)
end
else write(' ***** С О Ң Ы *****');
end;
readkey;
End.
Т А П С Ы Р М А:

1. Программаны теріп, мәзірдің төрт қатары үшін орындау.
2. Программаға үшбұрыштың ауданын есептеуді қосу.

№ 10 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫНА ДАЙЫНДЫҚ

1. Екі дененің әсер етуші күшін есептеу программасын құру:

электрлі зарядтар:, мұндағы:
F - Кулон ( Ньютон ) заңы бойынша зарядтардың әсер етуші күші,
q1,q2 - қозғалмайтын электр зарядтары ( Кулон ),
k=9∙е9 -коэффициент ( ),
е -
r -

2. Функцияның мәнін есептеу:

, егер x3 және -2<=x<8
Y=
, егер x-5 және x=-10 және x=0 және x=10

3. Бақылау жұмысына қайталау:

а) Фон Неймана принциптерін;

б) сандардың экспоненциалдық түрде берілуі;

в) тармақталу алгоритмдерінің грфикалық түрі;

г) алгебралық өрнектерді программаға енгізу үшін аудару;

д) математикалық және физикалық есептерді шешу;

е) тармақталған есептеу процестері.

№11 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫС

ЦИКЛДІК ПРОЦЕСТЕР

Циклдік құрылым программаның белгілі бір бөлігінің орындалуын бірнеше рет қайталау қажет болғанда қолданылады. Циклдің екі түрі бар: қадамдар саны белгілі және қадам саны белгісіз, мұнда цикл шарттың орындалуымен аяқталады.

1. АЛҒЫШАРТТЫ ЦИКЛ немесе "ӘЗІРШЕ" циклі.
Бірінші шарт тексеріледі және цикл денесі ӘЗІРШЕ ШАРТ АҚИҚАТ болғанша орындалады, егер шарт ЖАЛҒАН болса, онда циклден шығу орындалады.
Жалпы жазылу түрі:
WHILE <шарт> DO <цикл денесі>
while - (вайл) - әзірше, do - (ду) - орындау.
Цикл денесіне тек ғана бір оператор кіреді, егер цикл денесіне бірнеше операторларды біріктіретін болсақ , онда операторлық жақшалар begin-end қолданылады.
Шарттар жай және күрделі болады, егер NOT, AND, OR сөздерін пайдаланылса.

ЦИКЛДІК ПРОЦЕСТЕРГЕ ҚАРАПАЙЫМ МЫСАЛДАР.

Мысал -1. Экранға 20 бірдей символдарды шығару.

Program Simwol; Uses crt;
var i,h,n: integer;
Begin {Шын мәнінде экранда 20 символ ма?}
clrscr; {Символдарды номерле:}
i:=1; h:=1; n:=20;
while i<=n do while i<=n do
begin begin
write('* '); writeln(i,'- * ');
i:=i+h; i:=i+h;
end; end;
readkey;
End.

Мысал 2. Экранға 1 ден 20 дейін Мысал 3. Экранға 20 дан 1
сандарды шығару. дейінгі сандарды шығару.

Program Ch; Uses crt; Program Ch; Uses crt;
var i,h,n: integer; var i,h,n: integer;
Begin Begin
Clrscr; clrscr;
i:=1; h:=1; n:=20; i:=20; h:=-1; n:=1;
while i<=n do while i>=n do
begin begin
write(i,' '); write(i,' ');
i:=i+h; i:=i+h;
end; end;
readkey; readkey;
End. End.

№11 САРАМАНДЫҚ САБАҚҚА ҚОСЫМША

4 -мысал. Экранға -100 +100 интервалында 7-ге аяқталатын сандарды шығару .

Program Ch; Uses crt;
var i,h,n: integer;
Begin
clrscr;
i:=-100; h:=1; n:=100;
while i<=n do
begin
if i mod 10=7 then write(i,' ');
i:=i+h;
end;
readkey;
End.

тақ: if odd(i) then write(i,' ');
жұп: if not(odd(i)) then write(i,' ');
7-ге бөлінетін: if i mod 7=0 then write(i,' ')
тақ және 7-ге бөлінетін : if (odd(i)) and (i mod 7=0) then write(i,' ');

5-мысал. 1, 2, ..20. қатары берілген, қосындысын табу керек.
S айнымалысының типі integer болады, егер сандар қосындысы 32767 - ден үлкен болмаса.
Program Summa; Uses crt;
var i,n,h,s: integer;
Begin
clrscr;
i:=1; n:=20; h:=1; s:=0; { s:=0 - қосындының алғашқы мәні }
while i<=n do
begin
s:=s+i; { қосындыны есептеу }
i:=i+h;
end;
write(' 1-ден 20 дейінгі натурал сандар қосындысы ',s);
readkey;
End.
6-мысал. Мына қатарды қосындысын табу керек : 0.1, 0.3, 0.5, .. , 32.5
Program Summa; Uses crt; { s - қосынды }
var x,h,n,s: real; { h - қадам }
Begin { x - цикл параметрінің алғашқы мәні}
ClrScr; { n - цикл параметрінің соңғы мәні.}
s:=0; x:=0.1; h:=0.2; n:=32.5;
while (x<=n) do
begin
s:=s+x; { - кезекті элементті қосу }
x:=x+h; { - цикл параметрінің қадамдап өзгеруі }
end;
writeln('Қатар қосындысы: S=',s); readkey;
End.