Қазақ тілінің мұңы

$C:\Documents and Settings\user\Рабочий стол\Барлық суреттер\логотип оркена оконч.jpg$ Көкшетау қаласындағы Қазақстан Республикасы Назарбаев Зияткерлік Мектебі

“Жас маманға жәрдем”

Қазақ тілі мен әдебиеті әдістемелік бірлестігінің
әдістемелік көмекші құралы

К Ө К Ш Е Т А У - 2 0 1 0

Аңдату.

Ұлтымыздың болашағы, еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпаққа тиянақты да терең білім беріп, ой-өрісін кеңейтуде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің алатын орны, мән-мағынасы ерекше. Туған тілін, туған жерін, туған елін қастерлей білуді, оның тамыры тереңге кеткен тарихымен бірге жасасып келе жатқан сөз өнерінің құдіретін, адам өмірінің әр кезеңдерінен көрініс беретін салт-дәстүрлеріміздің сырын ұғына білуді шәкірт бойына сіңіретін ең негізгі пәндер де осылар.

Қазақ тілін ана тілі ретінде де, мемлекеттік тіл ретінде де зор қызығушылықпен оқыту, баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға қалыптастыру біздің, яғни ұстаздардың, еншісінде.

Әдістемелік құрал балаға білім мен тәрбие беру жолында ізденіспен, зор шығармашылықпен жұмыс істеп жатқан оқытушыларға, жас мамандарға арналған.

Сағымы сайран құрады,

Бораны ұлып тұрады.

Қыс ақ кебін, жаз сары,

Орманы жоқ, нуы жоқ,

Тауы да жоқ, суы жоқ,

Сарыарқа деген жерім бар,

Неге екенін, білмеймін,

Сол Арқамды сүйемін!

Мағжан Жұмабаев.

Сарыарқа даласында өмір сүрген ақын-жазушылардың ғұмыры мен шығармашылық жолы туралы деректер, ашық сабақтар.

Нарманбет Орманбетұлы
Шоқан Уәлиханов
Біржан сал Қожағұлұлы
Ақан сері Қорамсаұлы
Сәкен Сейфуллин
Қасым Аманжолов
Сәкен сері Жүнісов
Иран Тасқараұлы Тасқара

Қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі: Шаймерденова Л. Г.

ТҰЛА БОЙЫ ТҰНҒАН ӨНЕР

БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫ

(1834-1897)

Біржан сал Қожағұлұлы - әнші, сазгер, талантты айтыскер - Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданында туған. Орта дәулетті шаруа отбасынан шыққан. Бозбала кезінен ел арасында әншілігімен көзге түсіп, жасы жиырмаға таянған кезде ән шығара бастады. Шөже, Салғара, Толыбай, Орынбай, Нүркей, Сегізсері, Арыстан тәрізді өнер иелері - Біржан салдың ұстаздары болды. 1865 жылы Абаймен кездесуі Біржан салдың композиторлық, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне үлкен әсер етті. Өзінен бұрынғы айтулы әнші-ақын, сал-серілердің жанына еріп жүріп, тәлім алды. Кейін өзі де айналасына халықтың небір дүлдүл ақын-әнші, өнерпаздарын топтастырды. Жаяу Мұса, Басықараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Ғазиз, Естай, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді сияқты Арқаның атақты әншілері - Біржан салдың мектебінен өнеге алып, өріс жайған, оның композиторлық өнерін жалғастырып, ілгерілеуіне үлес қосқан өнерпаздар. Бізге Біржан салдың 60-қа жуық әндері жеткен. «Ғашығым», «Қаламқас», «Ләйлім шырақ», «Айтбай», «Ақтентек», «Жанбота», «Адасқақ», «Жамбас сипар», «Көкек», «Жонып алды», «Теміртас», «Алтын балдақ», «Көлбай-Жанбай», тағы басқа да құнды әндері бар. Біржан салдың әндері сөзінің де ұлттық бояуымен, бейнелеу құралдарының ерекше көркемдігімен бірегей тұтастық танытады. Сарамен айтысы оны дарынды, суырып салма ақын ретінде дүйім елге атын шығарды.

Біржан салдың музыкалық мұрасы бірнеше рет жинақ болып басылған. Оның шығармашылық өмірі мен өнеріне А. Жұбанов «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» атты кітабында үлкен бір тарау арнады. М. Төлебаев «Біржан - Сара» операсын жазды.

2009 жылы қазақ киносының қоржыны аты аңызға айналған халық әншісі мен композиторы Біржан Қожағұлұлының өмірі туралы баяндалатын қоюшы режиссерлер Д. Жолжақсынов пен Р. Әлпиев түсірген «Біржан сал» фильмімен толыққан. Қазақ киносына шөлдеп жүрген көрермен қауымның көңіліне жақында ғана жол тартқан бұл туынды Біржан салға арналған тағзым болды.

«Біржанның мұрасы кейінгі қазақ музыкалық мәдениетіне әсер еткені соншалық - ең алғашқы опера «Қыз Жібекке», одан кейінгі «Ер Тарғынға» Біржан музыкасы кеңінен пайдаланылды. Біржан сарқылмайтын бұлақ ретінде 21-ші ғасырға келіп жетті. Оның әрбір әнін ұлттың ұлы мұрасы етіп ұлықтауымыз керек. Біржан 21-ші ғасырда да қазақтардың жаңа буынының жан жүрегін жадырататын рухани азығы, серігі, ұлттық музыка мәдениетінің ең биік шыңы ретінде қала береді» .

Мұхтар Құл-Мұхаммед

ҚР Мәдениет және ақпарат министрі

№

Шығармалардың тақырыптары

Шығармалар атауы

№: 1

Шығармалардың тақырыптары: Патриархалды-феодалды заманның етектен тартқан ескілігіне, қарадүрсін заң жосығына, зорлықшыл ісіне, әлеуметтік әділетсіздігін әшкерелеу, сол сияқты озбыршыл қауымға акынның ашу-ызасы

Шығармалар атауы: «Сарыарқа», «Ақсақ киік», «Көбік шашқан», «Ақбай», «Адасқақ» «Жамбас сипар», «Теміртас», «Қарасу есік алды»

№: 2

Шығармалардың тақырыптары: Жастық шақтың от-жалыны, салдық, серілік салты, сұлулык атаулыға қызығу туралы көрініс беру.

Шығармалар атауы: «Біржан сал» әні, «Ақтентек», «Алтын балдақ», «Бірлен», «Мәті-Дәулен»

№: 3

Шығармалардың тақырыптары: Жоғалған шідерін тілге тиек ете отырып, кіршіксіз махаббат пен сұлу қызға, әйел сұлулығына деген ішкі жан толкынысы

Шығармалар атауы: «Ләйлім-Шырак», «Көлбай-Жанбай» «Айтбай», «Ғашығым», «Шідер», «Бурылтай»

№: 4

Шығармалардың тақырыптары: Қоғамдық-әлеуметтік өмір көрінісі

Шығармалар атауы: «Біржан-Сара» айтысы

№: 5

Шығармалардың тақырыптары: Әлеуметтік теңсіздік

Шығармалар атауы: «Жанбота»

№: 6

Шығармалардың тақырыптары: Адамгершілік, қонақжайлылыққа, қазақи салт-дәстүрді құрметтеуге ризашылық

Шығармалар атауы: «Жайма-шуақ»

№: 8

Шығармалардың тақырыптары: Өнерді, өнер адамын бағалау

Шығармалар атауы: «Балқожаға айтқаны»

Сабақтың күнделікті жоспары

Сынып: 10 сынып

Сабақтың тақырыбы: Біржан сал Қожағұлұлы

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Қазақ елінде сазы мен өлеңін қатар шығарып, теңдесі жоқ дара шеберлікпен орындайтын өнер жұлдыздары жайлы толық теориялық мәлімет беру.

Дамытушылық: Танымдық тапсырмалар арқылы білім мен біліктілікті арттыру, ауызекі сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Ақындар шығармаларының идеясы негізінде өнерге баулу.

Сабақтың түрі: Жаңа оқу материалын беру сабағы

Сабақтың әдіс-тәсілдері: Сұрақ-жауап, пікіралмасу, түсіндіру, әңгімелеу, мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу, оқушының мәнерлеп оқуы, тапсырма орындау

Жаңа технология элементтері: СТО

Сабақтың жабдығы: Кестелер, портреттер, үлестірме қағаздар, слайд, интерактивті тақта

Сыныппен жұмыс түрі: даралап, ұжымдық.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі

Оқушыларды түгендеу
Сабаққа дайындықтарын тексеру

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

Өткен тақырыптарды қайталау.

ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.

1. «Туғанда дүние есігін ашады өлең. . »

ӘНШІ-САЗГЕРЛЕР ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ.

“Сал-серілер” революцияға дейінгі Қазақстан жағдайында әндік және ақындық өнердің көрнекті өкілдері болған. Олар өздерінше мәнермен киінген. Сал-серілер өнердің үш түрін қатар самғатқан. Әрі суырыпсалма ақын, әрі әнші, әрі сазгер сал-серілерді халық жақсы көрген, оларға айрықша құрмет көрсеткен. Олар қазақ халқының сүйіктісі, еркелері болған. Олар үнемі халық назарында болып, өнер үшін қызмет көрсеткен. Халық жадында сал-серілерден Біржан сал мен Ақан сері ерекше орын алады.

2. БІРЖАН САЛДЫҢ ӨМІРІНЕН ДЕРЕК. Біржан сал әншілік, ақындық, орындаушылық өнерде де өз үн-бояуымен, өз әуенімен жеке-дара өнерпаз болғандықтан, оның айналасына халықтың таңдаулы ақын, әншілері, өнерпаздары топталып, ақынды ұстаз тұтқан. Бұлардың бір тобы Біржан салдың әншілік, ақындық, композиторлық өнерін өздерінің шығармашылығы арқылы дамытса (Жаяу Мүса, Акан сері, Қанапия, Балуан Шолақ, Үкілі ЬІбырай т. б. ), енді бірқатары оның ән шығармашылығы, орындаушылық өнерін, халық арасына кеңінен таратушы, насихаттаушы болды (Құлтума, Жарылғапберді, Ғазиз т. б. ) . Біржан салдың ізін қуған осындай өнерлі адамдар арқылы біздің заманға оның 44-ке жуық әні жетті. Біржан сал әнші-композиторлығымен қатар талантты әрі дарынды суырып салма ақын да болған (Біржан мен Сара айтысы т. б. ) . Оның ақындық өнерін кейінірек Сара, Әсет, Доскей сияқты ақындар жалғастырды. Біржан сал өмірінің сонғы кезеңі трагедиялық жағдайда өтті. Ел ішіндегі руаралық талас-тартыстың салдары Біржанға да соқпай кеткен жок. Біржанды «жынданды» деп ел арасына жалған лақап таратып, қол-аяғын байлап, жан азабын тартқызады. Кеңестік заманда әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржанның жырларын, сыршыл әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырды. Оның әдеби және музыка шығармашылығы туралы бірқатар зерттеулер де жазылды.

3. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ХРОНОЛОГИЯЛЫҚ КЕСТЕ АРҚЫЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ.

1834

Қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекші ауданы, Ермол деген жерде туған.

1834: 25 жас

Қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекші ауданы, Ермол деген жерде туған.: Ән шығара бастаған

1834: 1865

Қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекші ауданы, Ермол деген жерде туған.: Ұлы Абаймен кездеседі

1834: 1871

Қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекші ауданы, Ермол деген жерде туған.: Жетісуға келіп, Сара ақынмен айтысады.

1834: 1897

Қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекші ауданы, Ермол деген жерде туған.: Дүниеден өтеді.

3. Біржан салдың шығармашылығы туралы теориялық білім беру.

4. «Біржан - Сара» айтысының көтерген әлеуметтік мәселесі, тақырыбы және әдебиеттегі маңызы туралы мәлімет беру.

5. 2009 жылы «Біржан сал» фильмі шыққандығы жайлы хабардар ету (слайд) .

ІҮ. Бекіту жұмыстары (жаттығулар, жұмыс түрлері, кластер, диаграмма құру) .

Топтық жұмыс.

І топ. «Ләйлім шырақ» өлеңі. Өлеңнің шығу тарихын оқулықтан оқып, талдайды.

ІІ топ. «Жанбота» өлеңі. Өлеңнің шығу тарихын оқулықтан оқып, талдайды.

ІІІ топ. «Көкек» өлеңі. Өлеңнің тақырыбы мен идеясын анықтау.

Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия) .

Топтастыру.

VІ. Үйге тапсырма беру. «Біржан сал» өлеңін жаттау

ҮІІ. Бағалау.

Қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі: Оспанова Ж. А.

Шоқан Уәлиханов

І. Кіріспе. Шоқан Уәлиханов өмірі мен шығармашылығы

Ұстаған бағытымыз түзу болғанымен, барды бағалай алмай, үзіп-жұлқып жүріп, қазақтың ардақты ұлы, қоғымдық ғылымдар саласының бәрінде өшпес із қалдырған Шоқанның толық бейнесін әзірге бүкіл бітім-болмысымен жарқыратып жасай алмасақ керек. Мен де соны айтқым келеді.

Шоқанның өмір жолы - елдің тағдыры, халықтың тағдыры. Шоқанның ойы, еңбегі, арман-тілегі еліміздің тарихымен, оның ішінде кешегі, бүгінгі, ертеңгі мәдени өмірмен, өнер өрімдерімен тікелей сабақтасып жатыр. Мысалы, Орта Азия халықтары баяғы заманда іргелі де аумақты цивилизацияны тудырған елдердің бірі болғандығын алғаш таныған, әрі ғылыми тұрғыдан таратып жазған - Шоқан Уәлиханов.

Әрі ол бүкіл саналы ғұмырында елдің елдік дәрежесін көтеруді арман етіп, оның шын мәнінде азат, мәдениетті жоғары елдермен терезесі теңелуін аңсап өтті. Ел тағдыры үшін ой тербеп, іспен көрінді. Тарихы тамырлас, тағдыры сабақтас Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихын бөліп-жармай, тұтас қарастырды. Ежелгі мәдениеттің жосығын көне дәуірлерден көрсе, сол елдердің болашағы Ресейге қосылу арқылы түбегейлі шешілерін кесіп айтты. Бір ғажабы - орташа ғана білім алған, жасы 25-ке жетпеген жас Шоқанды орыс ғалымдары бірден танып, өз қатарларына алулары тектен тек емес-ті. Шынына келсек, Шоқан 20-21 жастарында-ақ белді-беделді ғалым ғой!

Тарихшы Шоқан көне өнердің сүрлеу соқпақтарын терең ойдың таразысынан өткізіп, жасығынан асылын бөліп, толғана, тебірене зерттеді. Бұрын бір айтқанымдай, Шоқан аңызғақ желден көлеңке, үскірік желден ықтасын іздемей, өмірдің аптапты өтінде қысқа болса да, ойлы, өнегелі өмір кешіп өтті. Өткеніміздің бедері, бүгінгіміздің беделі Шоқан есіміне қатысты қарастырылатындығы сондықтан.

Әдеби тілі бай, «ақын жанды» (Ядринцев) Шоқан бейнелеу өнерінде де үлкен суреткер. Шоқанның зергерлігі сол кезеңде орыс әдебиетін жаңа белге шығарған Пушкин, Гоголь, Лермонтов суреткерлігімен тең. Шоқан суреттері өз тұсындағы ел тағдырының бір шындығы. Ол суреттемелерінде табиғаттың тыныс-тіршілігін, көркем бейненің жан дүниесін, дәуірдің кесек тұлғасын алдыңа жайып салады. Яки, үлкен ұғымдағы сурет өнерінің қырқаларынан көрінетін қылқалам шебері.

Жасыратыны жоқ. Ұлы Октябрь революциясына дейін бізде адам бейнесін суретке түсірген бір-ақ қазақ болды. Оның аты - Шоқан. Адам бейнесін сомдап суреттеуге келгенде күні бүгінге дейін Шоқан картиналарына теңдесетін дүние әлі жоқ қой.

Ертеден белгілі бір қырғыз, бір сұлтан портреттеріне Шоқанның өзін-өзі салған суреті мен сұлулық сымбаты дерлік акварельдерін қоссақ, ұлы ғалыммен бірге болашақ ірі суретшіден де ерте айырылған екенбіз.

Менің осы ғылыми жобамды жазуымның қажеттілігі - дәйекті деректер арқылы Шоқан өмірін оның творчествосымен қабат қарастырып, осы сауалдарға жауап іздеуінде деп білемін.

Біріншіден, Шоқанның тікелей өзі мен Шоқан салған суреттер, екіншіден, Шоқанға, Шоқан кезеңіне қатысты архивтік деректер мен иллюстрациялық материалдар, үшіншіден, Шоқан туған, өскен, тәлім-тағлым алған, қызмет атқарған, зерттеген объектілер мен өңір-өлкенің тарихи-мәдени ескерткіштері көрнекті өрнектеледі. Өнерге қатысты Шоқан өмірі мен тарихи-этнографиялық фото-шежіре, талдау, түсініктеме, сілтеме бірімен-бірі тұспа-тұс, көзбе-көз, қолма-қол көрсетіледі. Осылайша, өнер тарихшысы, өнер зерттеушісі Шоқанның өмір жолы қазақ халқының мәдениетімен етене жақын баяндалады. Мұнымен қатар Шоқанның өнермен тел өрбіген алапат ой-пікірі, сұлулық сыны төңірегіндегі түсінік-талғам, арман-тілегі, асқақ идеалы недәуір толық берілген.

Шоқанның таланты телегей-теңіз, оның ғалымдық өрістері ұлан-байтақ биіктерге серпіліп жатады. Осы жұмысымда Шоқан көркем-өнер жағынан тағы бір жаңа қарынан толық көрінеді. Біздің ғалымдарымыз осы Шоқанша әр қырынан табыла берсе деп үміт етсек, онымыз орынсыз болмас деймін.

ІІ. Негізгі бөлім.

ШОҚАН. ӨМІР. УАҚЫТ.

А) Құсмұрын.

Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың кіндік қаны тамған Құсмұрын бекінісінің ескі жұрты қазіргі Қостанай облысы, Семиозер уаданы «Шөптікөл» совхозының Киров бөлімшесіне үш-төрт шақырым жерде.

Шоқан туған жері Аманқарағай дуанының (округінің) осында ауысуына орай, жаңа дуан да Құсмұрын болып аталып кеткен. Шоқанның әкесі, майор дәрежесіндегі Шыңғыс Уәлиханов, сол кездері Құмұрын дуанының аға сұлтаны болған.

Мұхамедханафия, яки Шоқан (анасының еркелетіп қойған есімі), Құсмұрын бекінісінің аға сұлтаны үшін арнайы салынған ағаш үйде өмірге келген. Бұл - 1835 жылдың қараша айының іші еді. Нақты күні белгісіз.

Шоқанның анасы Зейнеп - қазақша хат таныған, өз заманының көзіқарақты қыз-келіншектерінің бірі. Оның әкесі - бала жасынан шешендік өнерімен ел ішінде аты аңызға айналған, кейіннен Сібір қазақтары арасынан алғаш рет аға сұлтандық әкімдікке қолы жеткен, атақты Шорман би.

Шоқанның туған жері неліктен Құсмұрын деп аталатындығын жазушы Сәбит Мұқанов «Аққан жұлдыз» романының бірінші кітабында: «Бекіністің сырт желкесіндегі қырқаның тұмсығы сағымды күндері алыстан қараған адамға қонғалы келе жатқан алып құстың тұмсығына ұқсауына қарай» - деп түсіндіреді.

Қасиетті орынды көрмекке Құсмұрынға ат басын арнайы тіреген кісі бір кездері сырты қарағаймен шегенділіп, іші топырақпен шептелген бекініс дуалының бедерін ғана байқай алады. Кезінде «үйрек ұшып, қаз қонған» Құмұрын көлінің де суы тартылып, тұзы бетіне шығып кеткен. Құмы құрылысқа тасылып, құмдауыт қыраттардың да бастапқы бейнесі өзгерген.

Шоқанның Омыб кадет корпусында оқып жүрген кездері практикалық жұмыс ретінде көптеген карта, схемамен қатар түрлі түсті бояумен топографиялық пейзаж жасағандығы белгілі. Сол еңбектердің бірнешеуінде Құсмұрын маңы бейнеленген. 1852 жылы жазғы демалысқа елге келгенде акварельмен салған «Құсмұрын бекінісінің жобасында» сол төңіректегі назарға ілігерлік көріністің бәрі дерлік шартты түрде тартымды таңбаланған. Жобадағы бояу түстерінің көңіл сергітерлік айшықты үйлесімді, орнықты да қонымды көрінетін графикалық қолтаңба жасөспірім суретшінің қалыптаса бастаған профессионалдық шеберлігін байқатады. Топографиялық пейзаждан бекініс пе оның айналасындағы жер-су бедерін, қыстау, әскери казарма, көпір және тағы басқаларды аңғару қиынға түспейді.

Академик Әлкей Марғұлан Шоқан Уәлиханов шығармаларына алғы сөз ретінде жазған «Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мн қызметі» атты очеркінде: «Уәлихановтардың айтуынша, Шоқан өзінің атамекенін көгалдандыру, ағаштың жаңа түрлерін өсірумен көп айналысқан. Ол әкесімен бірге өз аулының жанындағы тау іргесіне қайың ағаштарынан әсем аллея орнатқан», - деп әңгімелейді. тумысында ақыл-парасаты асқақ, сезімі сергек, кескін-келбеті келісті Шоқан туған жерінің табиғатына тартқан болса керек . . . Құсмұрын төңірегі барынша көркем. Саф ауа, саялы бақ, шипалы су . . .

Жасөспірім Шоқанның өз құралпытастарына қарағанда сана-сезімінің ерте оянып, рухани әлемінің асқақ болып қалыптасуына айтулы ықпал еткендердің бірі - Айғаным. Ә. Марғұланның Айғаным Шоқан үшін: « . . . халық даналығының сарқылмас бұлағы болған» - деуі сондықтан.

Құсмұрын приказына қарайтын төңірек Шоқанның «Корпустан елге демалысқа барғанда язмыш суреттер» деп аталатын топтамасына енетін . . . «Елдің жайлағанда (жайлауда) қоған йерлері», «Көкшетау мен Құсмұрын дуандарындағы бекет жолдарының схемалық картасы», «Құсмұрын дуанындағы қыстаулардың жобасы» атты акварельмен салған топографиялық жұмыстарында мейлінше толық көрсетілген.

Қазақ халқы әлі күнге дейін қолдан отрығызылған ағашты, жаңа көктеп келе жатқан шөпті қасиетті санайды. Түркі халықтарында мұндай наным-сенімнің бағзы замандардан келе жатқаны Шоқанның өз еңбектерінің ішінде де айтылады.

Г. Н. Потаниннің естеліктеріне қарағанда, Шоқан Кадет корпусына түспей тұрып сурет сала білген. «орыс қаласының оны таңдандырғаны сондай, ол қала көріністерінің бірін қарындашпе салыпты. Шоқанның Омбыда салған бұл картинасын маған Давшинский көрсетті» - деп жазады ондаған жылдар өткен соң Потанин. Ал Ә. Х. Марғұланның тұспалына сүйенер болсақ, Шоқан суретшілік өнерге деген бастапқы тәлімді әкесі ұйымдастырған Құсмұрындағы қазақ мектебінен алуы да мүмкін. Алайда, ғалымның: «Бұл өнерді ол Құсмұрын бекінісіндегі Уәлихановтардың үйінде ұзақ тұрған орыстың суретші-топографтары мен геодезистерінен үйренді. Оның үстіне, Уәлихановтардың аулына жиі қонаққа келіп жүрген орыс ғалымдары мен білімді офицерлер де қабілетті баланы көркемөнер мен әдебиетке құштарландыра түсті», - деген пікірі көкейге қонымдырақ. Себебі, Шоқанның жастай сурет салғандығы жайлы бертіндері қаншама рет айтылғанымен, оның нақты нені салғаны, дәл кімнен үйренгендігі жайлы сақталған жазбаша дерек жоқ. Дегенмен, он екі жасында сулы бояумен салған «Жатақ» және «Ақшомшы» атты толық қанды тақырыптық картиналарына қарап, Шоқанның өнердің бұл түрімен бала жастан шұғылданғандығын байқай аламыз.

Әдетте бала хат танымай тұрып-ақ сурет салуға құштарлана береді. Шоқан болса, бес жасынан естігені мен тыңдағанын қағаз бетіне жазба түрінде еркін түсіре алған. Мұның бір дәлелі: М. В. Ладыженскийдің өтінішімен әкесіне қосылып, 10 жасында «Едіге» жырын, онан кейін «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырын қағазға жазып алуы болып табылады.

1840 жылдары Тобылда губернатор, кейіннен Орынбор шекара комиссиясының председателі болған генерал М. В. Ладыженский қазақ халқының сот ісіне қатысты ғұрыптары мен ауыз әдебиеті нұсқаларын жинақтауға көп көңіл бөлген. Шыңғыс Ладыженскийдің бірнеше талап-тілектен тұратын өтінішін орындау үшін өз үйіне әйгілі жыршылар мен аңыз-әңгімешілерді, ақын, әнші, күйшілерді шақырғанда, шекаралық басшылықтың тікелей тапсырмасымен Аманқарағай, Құсмұрын төңірегіндегі жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарына араласқанда Шоқанды үнемі ертіп жүрген.

Зерделі, зерек Шоқан бес жаста ғана екендігіне қарамастан, Күнтимес пен Қараобадағы қазба жұмыстарынан үлкен әсер алса керек. «Қырқыншы жылдары . . . Сотников (қазақтарды) қазақтандырғалы жүрсе керек», - деген лақап ел ішінде етек алып кеткен еді», - деп жиырма жыл өткен соң еске алған сөйлемдерінен Сотников жүргізген қызғылықты істер Шоқанның жадында жақсы сақталғандығы байқалады.

Ұқсас жұмыстар

Анамның тілі - алтыным менің

Қос сөздер мен біріккен сөздерді қайталау

Бейнелі сөздің берені болған Қазақ тілі (әдеби танымдық кештің сценариі)

Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы жергілікті тіл ерекшеліктері

Шартты бағыныңқы сабақтастың жасалуы

Көркем шығарма - әдебиеттің құндылығы

Сабақтың түрі

Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте жайлы ақпарат

Қазақтың салт - дәстүрлері

Мұқағали мақатаев шығармашылығындағы түр мен түстің көркемдік ерекшелігі

Пәндер