Қазақ тілінің мұңы

Көкшетау қаласындағы Қазақстан Республикасы Назарбаев Зияткерлік Мектебі

"Жас маманға жәрдем"
Қазақ тілі мен әдебиеті әдістемелік бірлестігінің
әдістемелік көмекші құралы

К Ө К Ш Е Т А У - 2 0 1 0
Аңдату.
Ұлтымыздың болашағы, еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпаққа тиянақты да терең білім беріп, ой-өрісін кеңейтуде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің алатын орны,мән-мағынасы ерекше. Туған тілін, туған жерін, туған елін қастерлей білуді, оның тамыры тереңге кеткен тарихымен бірге жасасып келе жатқан сөз өнерінің құдіретін, адам өмірінің әр кезеңдерінен көрініс беретін салт-дәстүрлеріміздің сырын ұғына білуді шәкірт бойына сіңіретін ең негізгі пәндер де осылар.
Қазақ тілін ана тілі ретінде де, мемлекеттік тіл ретінде де зор қызығушылықпен оқыту , баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға қалыптастыру біздің, яғни ұстаздардың, еншісінде.
Әдістемелік құрал балаға білім мен тәрбие беру жолында ізденіспен, зор шығармашылықпен жұмыс істеп жатқан оқытушыларға, жас мамандарға арналған.

Сағымы сайран құрады,
Бораны ұлып тұрады.
Қыс ақ кебін, жаз сары,
Орманы жоқ, нуы жоқ,
Тауы да жоқ, суы жоқ,
Сарыарқа деген жерім бар,
Неге екенін, білмеймін,
Сол Арқамды сүйемін!
Мағжан Жұмабаев.
Сарыарқа даласында өмір сүрген ақын-жазушылардың ғұмыры мен шығармашылық жолы туралы деректер, ашық сабақтар.
1. Нарманбет Орманбетұлы
2. Шоқан Уәлиханов
3. Біржан сал Қожағұлұлы
4. Ақан сері Қорамсаұлы
5. Сәкен Сейфуллин
6. Қасым Аманжолов
7. Сәкен сері Жүнісов
8. Иран Тасқараұлы Тасқара

Қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі: Шаймерденова Л.Г.
ТҰЛА БОЙЫ ТҰНҒАН ӨНЕР
БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫ
(1834-1897)
Біржан сал Қожағұлұлы - әнші, сазгер, талантты айтыскер - Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданында туған. Орта дәулетті шаруа отбасынан шыққан. Бозбала кезінен ел арасында әншілігімен көзге түсіп, жасы жиырмаға таянған кезде ән шығара бастады. Шөже, Салғара, Толыбай, Орынбай, Нүркей, Сегізсері, Арыстан тәрізді өнер иелері - Біржан салдың ұстаздары болды. 1865 жылы Абаймен кездесуі Біржан салдың композиторлық, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне үлкен әсер етті. Өзінен бұрынғы айтулы әнші-ақын, сал-серілердің жанына еріп жүріп, тәлім алды. Кейін өзі де айналасына халықтың небір дүлдүл ақын-әнші, өнерпаздарын топтастырды. Жаяу Мұса, Басықараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Ғазиз, Естай, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді сияқты Арқаның атақты әншілері - Біржан салдың мектебінен өнеге алып, өріс жайған, оның композиторлық өнерін жалғастырып, ілгерілеуіне үлес қосқан өнерпаздар. Бізге Біржан салдың 60-қа жуық әндері жеткен. <<Ғашығым>>, <<Қаламқас>>, <<Ләйлім шырақ>>, <<Айтбай>>, <<Ақтентек>>, <<Жанбота>>, <<Адасқақ>>, <<Жамбас сипар>>, <<Көкек>>, <<Жонып алды>>, <<Теміртас>>, <<Алтын балдақ>>, <<Көлбай-Жанбай>>, тағы басқа да құнды әндері бар. Біржан салдың әндері сөзінің де ұлттық бояуымен, бейнелеу құралдарының ерекше көркемдігімен бірегей тұтастық танытады. Сарамен айтысы оны дарынды, суырып салма ақын ретінде дүйім елге атын шығарды.
Біржан салдың музыкалық мұрасы бірнеше рет жинақ болып басылған. Оның шығармашылық өмірі мен өнеріне А.Жұбанов <<Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы>> атты кітабында үлкен бір тарау арнады. М.Төлебаев <<Біржан - Сара>> операсын жазды.
2009 жылы қазақ киносының қоржыны аты аңызға айналған халық әншісі мен композиторы Біржан Қожағұлұлының өмірі туралы баяндалатын қоюшы режиссерлер Д. Жолжақсынов пен Р. Әлпиев түсірген <<Біржан сал>> фильмімен толыққан. Қазақ киносына шөлдеп жүрген көрермен қауымның көңіліне жақында ғана жол тартқан бұл туынды Біржан салға арналған тағзым болды.
<<Біржанның мұрасы кейінгі қазақ музыкалық мәдениетіне әсер еткені соншалық - ең алғашқы опера <<Қыз Жібекке>>, одан кейінгі <<Ер Тарғынға>> Біржан музыкасы кеңінен пайдаланылды. Біржан сарқылмайтын бұлақ ретінде 21-ші ғасырға келіп жетті. Оның әрбір әнін ұлттың ұлы мұрасы етіп ұлықтауымыз керек. Біржан 21-ші ғасырда да қазақтардың жаңа буынының жан жүрегін жадырататын рухани азығы, серігі, ұлттық музыка мәдениетінің ең биік шыңы ретінде қала береді>> .
Мұхтар Құл-Мұхаммед
ҚР Мәдениет және ақпарат министрі
№
Шығармалардың тақырыптары
Шығармалар атауы
1
Патриархалды-феодалды заманның етектен тартқан ескілігіне, қарадүрсін заң жосығына, зорлықшыл ісіне, әлеуметтік әділетсіздігін әшкерелеу, сол сияқты озбыршыл қауымға акынның ашу-ызасы
<<Сарыарқа>>, <<Ақсақ киік>>, <<Көбік шашқан>>, <<Ақбай>>, <<Адасқақ>> <<Жамбас сипар>>, <<Теміртас>>, <<Қарасу есік алды>>
2
Жастық шақтың от-жалыны, салдық, серілік салты, сұлулык атаулыға қызығу туралы көрініс беру.

<<Біржан сал>> әні, <<Ақтентек>>, <<Алтын балдақ>>, <<Бірлен>>, <<Мәті-Дәулен>>
3
Жоғалған шідерін тілге тиек ете отырып, кіршіксіз махаббат пен сұлу қызға, әйел сұлулығына деген ішкі жан толкынысы
<<Ләйлім-Шырак>>, <<Көлбай-Жанбай>> <<Айтбай>>, <<Ғашығым>>, <<Шідер>>, <<Бурылтай>>
4
Қоғамдық-әлеуметтік өмір көрінісі
<<Біржан-Сара>> айтысы
5
Әлеуметтік теңсіздік
<<Жанбота>>
6
Адамгершілік, қонақжайлылыққа, қазақи салт-дәстүрді құрметтеуге ризашылық
<<Жайма-шуақ>>
8
Өнерді, өнер адамын бағалау
<<Балқожаға айтқаны>>

Сабақтың күнделікті жоспары
Сынып: 10 сынып
Сабақтың тақырыбы: Біржан сал Қожағұлұлы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қазақ елінде сазы мен өлеңін қатар шығарып, теңдесі жоқ дара шеберлікпен орындайтын өнер жұлдыздары жайлы толық теориялық мәлімет беру.
Дамытушылық: Танымдық тапсырмалар арқылы білім мен біліктілікті арттыру, ауызекі сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.
Тәрбиелік: Ақындар шығармаларының идеясы негізінде өнерге баулу.
Сабақтың түрі: Жаңа оқу материалын беру сабағы
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Сұрақ-жауап, пікіралмасу, түсіндіру,әңгімелеу, мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу, оқушының мәнерлеп оқуы, тапсырма орындау
Жаңа технология элементтері: СТО
Сабақтың жабдығы: Кестелер, портреттер, үлестірме қағаздар, слайд, интерактивті тақта
Сыныппен жұмыс түрі: даралап, ұжымдық.
Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу
2. Сабаққа дайындықтарын тексеру
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру.
Өткен тақырыптарды қайталау.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
1. <<Туғанда дүние есігін ашады өлең..>>
ӘНШІ-САЗГЕРЛЕР ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ.
"Сал-серілер" революцияға дейінгі Қазақстан жағдайында әндік және ақындық өнердің көрнекті өкілдері болған. Олар өздерінше мәнермен киінген. Сал-серілер өнердің үш түрін қатар самғатқан. Әрі суырыпсалма ақын, әрі әнші, әрі сазгер сал-серілерді халық жақсы көрген, оларға айрықша құрмет көрсеткен. Олар қазақ халқының сүйіктісі, еркелері болған. Олар үнемі халық назарында болып, өнер үшін қызмет көрсеткен. Халық жадында сал-серілерден Біржан сал мен Ақан сері ерекше орын алады.
2. БІРЖАН САЛДЫҢ ӨМІРІНЕН ДЕРЕК. Біржан сал әншілік, ақындық, орындаушылық өнерде де өз үн-бояуымен, өз әуенімен жеке-дара өнерпаз болғандықтан, оның айналасына халықтың таңдаулы ақын, әншілері, өнерпаздары топталып, ақынды ұстаз тұтқан. Бұлардың бір тобы Біржан салдың әншілік, ақындық, композиторлық өнерін өздерінің шығармашылығы арқылы дамытса (Жаяу Мүса, Акан сері, Қанапия, Балуан Шолақ, Үкілі ЬІбырай т. б.), енді бірқатары оның ән шығармашылығы, орындаушылық өнерін, халық арасына кеңінен таратушы, насихаттаушы болды (Құлтума, Жарылғапберді, Ғазиз т. б.). Біржан салдың ізін қуған осындай өнерлі адамдар арқылы біздің заманға оның 44-ке жуық әні жетті. Біржан сал әнші-композиторлығымен қатар талантты әрі дарынды суырып салма ақын да болған (Біржан мен Сара айтысы т. б.). Оның ақындық өнерін кейінірек Сара, Әсет, Доскей сияқты ақындар жалғастырды. Біржан сал өмірінің сонғы кезеңі трагедиялық жағдайда өтті. Ел ішіндегі руаралық талас-тартыстың салдары Біржанға да соқпай кеткен жок. Біржанды <<жынданды>> деп ел арасына жалған лақап таратып, қол-аяғын байлап, жан азабын тартқызады. Кеңестік заманда әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржанның жырларын, сыршыл әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырды. Оның әдеби және музыка шығармашылығы туралы бірқатар зерттеулер де жазылды.
3. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ХРОНОЛОГИЯЛЫҚ КЕСТЕ АРҚЫЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ.
1834
Қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекші ауданы, Ермол деген жерде туған.
25 жас
Ән шығара бастаған
1865
Ұлы Абаймен кездеседі
1871
Жетісуға келіп, Сара ақынмен айтысады.
1897
Дүниеден өтеді.
3. Біржан салдың шығармашылығы туралы теориялық білім беру.

4. <<Біржан - Сара>> айтысының көтерген әлеуметтік мәселесі, тақырыбы және әдебиеттегі маңызы туралы мәлімет беру.
5. 2009 жылы <<Біржан сал>> фильмі шыққандығы жайлы хабардар ету (слайд).
ІҮ. Бекіту жұмыстары (жаттығулар, жұмыс түрлері, кластер, диаграмма құру).
Топтық жұмыс.
І топ. <<Ләйлім шырақ>> өлеңі. Өлеңнің шығу тарихын оқулықтан оқып, талдайды.
ІІ топ. <<Жанбота>> өлеңі. Өлеңнің шығу тарихын оқулықтан оқып, талдайды.
ІІІ топ. <<Көкек>> өлеңі. Өлеңнің тақырыбы мен идеясын анықтау.
Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
Топтастыру.

Біржан бойындағы қасиеттер

VІ. Үйге тапсырма беру. <<Біржан сал>> өлеңін жаттау
ҮІІ. Бағалау.

Қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі: Оспанова Ж.А.

Шоқан Уәлиханов

І. Кіріспе. Шоқан Уәлиханов өмірі мен шығармашылығы
Ұстаған бағытымыз түзу болғанымен, барды бағалай алмай, үзіп-жұлқып жүріп, қазақтың ардақты ұлы, қоғымдық ғылымдар саласының бәрінде өшпес із қалдырған Шоқанның толық бейнесін әзірге бүкіл бітім-болмысымен жарқыратып жасай алмасақ керек. Мен де соны айтқым келеді.
Шоқанның өмір жолы - елдің тағдыры, халықтың тағдыры. Шоқанның ойы, еңбегі, арман-тілегі еліміздің тарихымен, оның ішінде кешегі, бүгінгі, ертеңгі мәдени өмірмен, өнер өрімдерімен тікелей сабақтасып жатыр. Мысалы, Орта Азия халықтары баяғы заманда іргелі де аумақты цивилизацияны тудырған елдердің бірі болғандығын алғаш таныған, әрі ғылыми тұрғыдан таратып жазған - Шоқан Уәлиханов.
Әрі ол бүкіл саналы ғұмырында елдің елдік дәрежесін көтеруді арман етіп, оның шын мәнінде азат, мәдениетті жоғары елдермен терезесі теңелуін аңсап өтті. Ел тағдыры үшін ой тербеп, іспен көрінді. Тарихы тамырлас, тағдыры сабақтас Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихын бөліп-жармай, тұтас қарастырды. Ежелгі мәдениеттің жосығын көне дәуірлерден көрсе, сол елдердің болашағы Ресейге қосылу арқылы түбегейлі шешілерін кесіп айтты. Бір ғажабы - орташа ғана білім алған, жасы 25-ке жетпеген жас Шоқанды орыс ғалымдары бірден танып, өз қатарларына алулары тектен тек емес-ті. Шынына келсек, Шоқан 20-21 жастарында-ақ белді-беделді ғалым ғой!
Тарихшы Шоқан көне өнердің сүрлеу соқпақтарын терең ойдың таразысынан өткізіп, жасығынан асылын бөліп, толғана, тебірене зерттеді. Бұрын бір айтқанымдай, Шоқан аңызғақ желден көлеңке, үскірік желден ықтасын іздемей, өмірдің аптапты өтінде қысқа болса да, ойлы, өнегелі өмір кешіп өтті. Өткеніміздің бедері, бүгінгіміздің беделі Шоқан есіміне қатысты қарастырылатындығы сондықтан.
Әдеби тілі бай, <<ақын жанды>> (Ядринцев) Шоқан бейнелеу өнерінде де үлкен суреткер. Шоқанның зергерлігі сол кезеңде орыс әдебиетін жаңа белге шығарған Пушкин, Гоголь, Лермонтов суреткерлігімен тең. Шоқан суреттері өз тұсындағы ел тағдырының бір шындығы. Ол суреттемелерінде табиғаттың тыныс-тіршілігін, көркем бейненің жан дүниесін, дәуірдің кесек тұлғасын алдыңа жайып салады. Яки, үлкен ұғымдағы сурет өнерінің қырқаларынан көрінетін қылқалам шебері.
Жасыратыны жоқ. Ұлы Октябрь революциясына дейін бізде адам бейнесін суретке түсірген бір-ақ қазақ болды. Оның аты - Шоқан. Адам бейнесін сомдап суреттеуге келгенде күні бүгінге дейін Шоқан картиналарына теңдесетін дүние әлі жоқ қой.
Ертеден белгілі бір қырғыз, бір сұлтан портреттеріне Шоқанның өзін-өзі салған суреті мен сұлулық сымбаты дерлік акварельдерін қоссақ, ұлы ғалыммен бірге болашақ ірі суретшіден де ерте айырылған екенбіз.
Менің осы ғылыми жобамды жазуымның қажеттілігі - дәйекті деректер арқылы Шоқан өмірін оның творчествосымен қабат қарастырып, осы сауалдарға жауап іздеуінде деп білемін.
Біріншіден, Шоқанның тікелей өзі мен Шоқан салған суреттер, екіншіден, Шоқанға, Шоқан кезеңіне қатысты архивтік деректер мен иллюстрациялық материалдар, үшіншіден, Шоқан туған, өскен, тәлім-тағлым алған, қызмет атқарған, зерттеген объектілер мен өңір-өлкенің тарихи-мәдени ескерткіштері көрнекті өрнектеледі. Өнерге қатысты Шоқан өмірі мен тарихи-этнографиялық фото-шежіре,талдау, түсініктеме, сілтеме бірімен-бірі тұспа-тұс, көзбе-көз, қолма-қол көрсетіледі. Осылайша, өнер тарихшысы, өнер зерттеушісі Шоқанның өмір жолы қазақ халқының мәдениетімен етене жақын баяндалады. Мұнымен қатар Шоқанның өнермен тел өрбіген алапат ой-пікірі, сұлулық сыны төңірегіндегі түсінік-талғам, арман-тілегі, асқақ идеалы недәуір толық берілген.
Шоқанның таланты телегей-теңіз, оның ғалымдық өрістері ұлан-байтақ биіктерге серпіліп жатады. Осы жұмысымда Шоқан көркем-өнер жағынан тағы бір жаңа қарынан толық көрінеді. Біздің ғалымдарымыз осы Шоқанша әр қырынан табыла берсе деп үміт етсек, онымыз орынсыз болмас деймін.
ІІ. Негізгі бөлім.
ШОҚАН. ӨМІР. УАҚЫТ.
А) Құсмұрын.
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың кіндік қаны тамған Құсмұрын бекінісінің ескі жұрты қазіргі Қостанай облысы, Семиозер уаданы <<Шөптікөл>> совхозының Киров бөлімшесіне үш-төрт шақырым жерде.
Шоқан туған жері Аманқарағай дуанының (округінің) осында ауысуына орай, жаңа дуан да Құсмұрын болып аталып кеткен. Шоқанның әкесі, майор дәрежесіндегі Шыңғыс Уәлиханов, сол кездері Құмұрын дуанының аға сұлтаны болған.
Мұхамедханафия, яки Шоқан (анасының еркелетіп қойған есімі), Құсмұрын бекінісінің аға сұлтаны үшін арнайы салынған ағаш үйде өмірге келген. Бұл - 1835 жылдың қараша айының іші еді. Нақты күні белгісіз.
Шоқанның анасы Зейнеп - қазақша хат таныған, өз заманының көзіқарақты қыз-келіншектерінің бірі. Оның әкесі - бала жасынан шешендік өнерімен ел ішінде аты аңызға айналған, кейіннен Сібір қазақтары арасынан алғаш рет аға сұлтандық әкімдікке қолы жеткен, атақты Шорман би.
Шоқанның туған жері неліктен Құсмұрын деп аталатындығын жазушы Сәбит Мұқанов <<Аққан жұлдыз>> романының бірінші кітабында: <<Бекіністің сырт желкесіндегі қырқаның тұмсығы сағымды күндері алыстан қараған адамға қонғалы келе жатқан алып құстың тұмсығына ұқсауына қарай>> - деп түсіндіреді.
Қасиетті орынды көрмекке Құсмұрынға ат басын арнайы тіреген кісі бір кездері сырты қарағаймен шегенділіп, іші топырақпен шептелген бекініс дуалының бедерін ғана байқай алады. Кезінде <<үйрек ұшып, қаз қонған>> Құмұрын көлінің де суы тартылып, тұзы бетіне шығып кеткен. Құмы құрылысқа тасылып, құмдауыт қыраттардың да бастапқы бейнесі өзгерген.
Шоқанның Омыб кадет корпусында оқып жүрген кездері практикалық жұмыс ретінде көптеген карта, схемамен қатар түрлі түсті бояумен топографиялық пейзаж жасағандығы белгілі. Сол еңбектердің бірнешеуінде Құсмұрын маңы бейнеленген. 1852 жылы жазғы демалысқа елге келгенде акварельмен салған <<Құсмұрын бекінісінің жобасында>> сол төңіректегі назарға ілігерлік көріністің бәрі дерлік шартты түрде тартымды таңбаланған. Жобадағы бояу түстерінің көңіл сергітерлік айшықты үйлесімді, орнықты да қонымды көрінетін графикалық қолтаңба жасөспірім суретшінің қалыптаса бастаған профессионалдық шеберлігін байқатады. Топографиялық пейзаждан бекініс пе оның айналасындағы жер-су бедерін, қыстау, әскери казарма, көпір және тағы басқаларды аңғару қиынға түспейді.
Академик Әлкей Марғұлан Шоқан Уәлиханов шығармаларына алғы сөз ретінде жазған <<Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мн қызметі>> атты очеркінде: <<Уәлихановтардың айтуынша, Шоқан өзінің атамекенін көгалдандыру, ағаштың жаңа түрлерін өсірумен көп айналысқан. Ол әкесімен бірге өз аулының жанындағы тау іргесіне қайың ағаштарынан әсем аллея орнатқан>>, - деп әңгімелейді.тумысында ақыл-парасаты асқақ, сезімі сергек, кескін-келбеті келісті Шоқан туған жерінің табиғатына тартқан болса керек... Құсмұрын төңірегі барынша көркем. Саф ауа, саялы бақ, шипалы су...
Жасөспірім Шоқанның өз құралпытастарына қарағанда сана-сезімінің ерте оянып, рухани әлемінің асқақ болып қалыптасуына айтулы ықпал еткендердің бірі - Айғаным. Ә. Марғұланның Айғаным Шоқан үшін: <<... халық даналығының сарқылмас бұлағы болған>> - деуі сондықтан.
Құсмұрын приказына қарайтын төңірек Шоқанның <<Корпустан елге демалысқа барғанда язмыш суреттер>> деп аталатын топтамасына енетін... <<Елдің жайлағанда (жайлауда) қоған йерлері>>, <<Көкшетау мен Құсмұрын дуандарындағы бекет жолдарының схемалық картасы>>, <<Құсмұрын дуанындағы қыстаулардың жобасы>> атты акварельмен салған топографиялық жұмыстарында мейлінше толық көрсетілген.
Қазақ халқы әлі күнге дейін қолдан отрығызылған ағашты, жаңа көктеп келе жатқан шөпті қасиетті санайды. Түркі халықтарында мұндай наным-сенімнің бағзы замандардан келе жатқаны Шоқанның өз еңбектерінің ішінде де айтылады.
Г.Н. Потаниннің естеліктеріне қарағанда, Шоқан Кадет корпусына түспей тұрып сурет сала білген. <<орыс қаласының оны таңдандырғаны сондай, ол қала көріністерінің бірін қарындашпе салыпты. Шоқанның Омбыда салған бұл картинасын маған Давшинский көрсетті>> - деп жазады ондаған жылдар өткен соң Потанин. Ал Ә. Х. Марғұланның тұспалына сүйенер болсақ, Шоқан суретшілік өнерге деген бастапқы тәлімді әкесі ұйымдастырған Құсмұрындағы қазақ мектебінен алуы да мүмкін. Алайда, ғалымның: <<Бұл өнерді ол Құсмұрын бекінісіндегі Уәлихановтардың үйінде ұзақ тұрған орыстың суретші-топографтары мен геодезистерінен үйренді. Оның үстіне, Уәлихановтардың аулына жиі қонаққа келіп жүрген орыс ғалымдары мен білімді офицерлер де қабілетті баланы көркемөнер мен әдебиетке құштарландыра түсті>>, - деген пікірі көкейге қонымдырақ. Себебі, Шоқанның жастай сурет салғандығы жайлы бертіндері қаншама рет айтылғанымен, оның нақты нені салғаны, дәл кімнен үйренгендігі жайлы сақталған жазбаша дерек жоқ. Дегенмен, он екі жасында сулы бояумен салған <<Жатақ>> және <<Ақшомшы>> атты толық қанды тақырыптық картиналарына қарап, Шоқанның өнердің бұл түрімен бала жастан шұғылданғандығын байқай аламыз.
Әдетте бала хат танымай тұрып-ақ сурет салуға құштарлана береді. Шоқан болса, бес жасынан естігені мен тыңдағанын қағаз бетіне жазба түрінде еркін түсіре алған. Мұның бір дәлелі: М. В. Ладыженскийдің өтінішімен әкесіне қосылып, 10 жасында <<Едіге>> жырын, онан кейін <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырын қағазға жазып алуы болып табылады.
1840 жылдары Тобылда губернатор, кейіннен Орынбор шекара комиссиясының председателі болған генерал М. В. Ладыженский қазақ халқының сот ісіне қатысты ғұрыптары мен ауыз әдебиеті нұсқаларын жинақтауға көп көңіл бөлген. Шыңғыс Ладыженскийдің бірнеше талап-тілектен тұратын өтінішін орындау үшін өз үйіне әйгілі жыршылар мен аңыз-әңгімешілерді, ақын, әнші, күйшілерді шақырғанда, шекаралық басшылықтың тікелей тапсырмасымен Аманқарағай, Құсмұрын төңірегіндегі жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарына араласқанда Шоқанды үнемі ертіп жүрген.
Зерделі, зерек Шоқан бес жаста ғана екендігіне қарамастан, Күнтимес пен Қараобадағы қазба жұмыстарынан үлкен әсер алса керек. <<Қырқыншы жылдары... Сотников (қазақтарды) қазақтандырғалы жүрсе керек>>, - деген лақап ел ішінде етек алып кеткен еді>>, - деп жиырма жыл өткен соң еске алған сөйлемдерінен Сотников жүргізген қызғылықты істер Шоқанның жадында жақсы сақталғандығы байқалады.
Ә.Х. Марғұлан Ш.Ш. Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағының бесінші томына жазған кіріспе сөзінде сол кезеңдегі тарихи-әлеуметтік жағдайды жан-жақты ашып, баяндай келе: <<Бәлки, өз халқының тарихына деген сүйіспеншілік (Шоқанға) сол кезде (яки бес жасында) оянған шығар>>, - деген орынды байлам жасайды.
Шоқанның ағайындары мен бауырларының ішінен әншілік-күйшілік өнерімен ел аузына ілінгендері - ағасы (әкесінің інісі (Ханқожа) мен Сақыпкерей (Қозыке). Екеуінің де фотобейнесі сақталмаған. Қозыкені Шоқанның <<Інілерінің портреті>> деп шартты түрде аталатын еңбегі арқылы, сол секілді Ханқожаны да Шоқан салған портреттік бейнеден білеміз. Шоқан үш інісінің бейнесін Сырымбет тауының етегінде салған еді...
Ә) Сырымбет.
Шоқан дегенде, Шоқанның туған, өскен мекені дегенде, ең алдымен ойға оралатын өңір - Сырымбет.
Сырымбет атауында, Сырымбет ұғымында бейне бір сиқырлы күш бардай... Төңірегіндегі тұлғасы биік таудың, айдыны шалқар көлдің, жауырыны жазық жазираның бәріне ортақ атау - Сырымбет. Ол өзінен өзгенің шоқтығын төмендетіп, көркін мүлде көмескілеп тастайды. Сондықтан, ауызекі сөзде, тіпті энциклопедиялық басылымда <<Шоқан Уәлихановтың туған үйі>>... Торғай қолаты қазан шұңқырында жатқан Құсмұрын бекінісі жұртында деуден гөрі: <<...Сырымбет даласының оңтүстік жағында>>, - деп нұсқағанды жөн көреміз.
Г. Н. Потанин <<Шоқан Уәлихановтың өмірбаяны туралы мәліметтер>> атты естелігінде: <<Кейіннен (Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімде)... қырғыз даласының географиясы мен этнографиясын зерттеу менің сүйікті кәсібіме айналды және Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтыруға көмектесіп жүрді. Біз, осылайша, қазақтардың сұңқар салып, саяттық құру салтын толық жазып алдық... Шоқан қазақтардың қызық көретін бұл салтымен бала кезінен-ақ шұғылданған болуы керек, өйткені ол сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін және де қазақтардың жалпы аңшылық кәсібін өте жақсы білетін. Ол айтып отыратын да, мен жазып отыратынмын, содан кейін ол сұңқардың томағасы мен тұғырының, дауылпаз бен оқ-дәрі салатын құтының, мылтық пен тағы басқаларының суретін салып, менің жазуларымды толықтыра түсетін>> - деп жазса, Ә. Х. Марғұлан Шоқан өмірінен осы секілді аса құнды деректер беретін Потаниннің басқа да жазбаларын негізге ала отырып, <<Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі>> атты еңбегінде Шыңғыс қонысын: <<Шыңғыс Сырымбетте қысты күндері ғана тұрып, жазды ылғи жайлауда өткізген. Кейде Шоқан мен Г. Н. Потанин да жазғы демалысқа келген кездерінде Шыңғыспен бірге көшіп жүрген>>, - деп жинақтаңқырап айтады.
Шоқанның Абылайға қатысты айтқанындай-ақ оның ұрпақтарының да есте қаларлық оқиғаларының бәрі дерлік ән-күй арқауы, аңыз-жыр өзегіне айналып, халық жадында музыкалық-поэтикалық жылнама түрінде сақталған.
Өнер ордасының Көкшедегі сондай кіндігі - Сырымбет, Сырымбет мекен-жайы, яки <<Хан ордасы>>.
Алты жасында Күрлеуіт Қыпшақ Жаманқұлдан <<Едіге>> жырын тыңдаған Шоқан <<Ер Қосай>> мен <<Ер Көкшені>> Атығай Арыстанбай Тобылбайұлынан естіген. Қаракесек Жанақ Сағындықұлынан ел шежіресі мен ауыз әдебиетінің ескілікті үлгілеріне құлағы қанық болған Шоқан нұралық Шөже Қаржаубайұлынан <<Қозы Көрпеш - Баян сұлу>> жырының ең озық нұсқасын жазып алған. Көкесі (әкесінің ағасы) Ханқожадан күй атасы Қорқыттың ботадай боздаған сарынын сан рет тыңдаған. Күй сарынынан ажалмен арпалысты бажайлап, өлімді өнермен, надандықты іліммен жеңуге болар деп түйсінген. Өз құралпыластарынан Ақанның мұңшыл да сыршыл, Біржаннан шабытты да шалқар, Жаяудың (Мұсаның) ащы да асқақ әндерін тыңдаған.
Ол заманда хан ұрпағы талғап ас ішіп, таңдап киім киюмен шектеліп қалмай, <<жеті жұрттың тілін білуге, жеті өнердің сырын білуге>> тиіс деген түсінік, тарихшылардың айтуынша, әлі ескіре қоймаған. Осы ата парызды Абылай жұрағатының ішінде шын мәнінде дұрыс түсініп, берік ұстаған жалғыз Шоқан болса керек. Өз халқының бүкіл болмысын толық танып білуді көздеген ол өнер мен өмірге, ел мен мекенге, уақыт пен кеңістікке қатысты ойын <<Халықтың рухы дегеніміз, оның ақыл-ой әлеміндегі жетістігі>>,-деп асқан кемеңгерлікпен тұжырымдаған.
Шоқан Құсмұрын - Сырымбет кезеңіндегі араб, шағатай тілдерін жақсы үйреніп, шығыс әдебиетә нұсқаларымен мейлінше мол танысып үлгірген. Шоқанның шығыс поэзиясын аса сүйетіндігін түркі тілдес халықтарды зерттеу ісіне елеулі үлес қосқан, Шоқанның жақын таныстарының бірі Н. М. Ядринцев: <<Шоқан шығысқа тән ұшқыр қиялды әрі ақын жанды адам еді. Ол араб өлеңдерін қатты ұнататын және ол ұстазы Костылецскиймен бірге сол өлеңдерге рақаттынып, тамсанып отыратын>>, - деп әңгімелейді ол Шоқан Уәлиханов жайлы естелігінде.
Шоқан - суретші... Суретші Шоқанның еңбектерінің ашылып, қазақ бейнелеу өнері тарихына ене бастағалы ширек ғасырға жуықтап қалды. Алайда, біз қазір Шоқан суреттерін көркем дүние тұрғысынан емес, тарихи дерек ретінде тарқатқалы отырмыз. Осы орайда, орыс жазушысы, декабрист А. А. Бестужев-Марлинскийдің мынандай пікірі бар. Ол: <<Суретші әрі тарихшы, әрі ақын, әрі философ, әрі байқампаз болу керек, және өзі шыны да солай: Нағыз ұлы суретшілердің бәрі шетінен ғұлама кісілер болған>>, - дегенге саяды. Марлинскийдің осы бір ұлағатты тұжырымы Шоқан үшін арнайы айтылғандай. Олай дейтініміз, бүгінгі таңда Шоқанның өмірін, Шоқан өскен ортаны Шоқанның тікелей нұсқадан салған суреттерінсіз тарқатып айта алмаймыз.
Шоқанның <<Сырымбеттегі Айғаным мекен-жайы>> атты еңбегінен өзге <<Мекен-жайдың шығысынан қарағандағы көрінісі>>, <<Сырымбет аулында чиновникті қарсы алу>>, <<Ханшаның ескі үйінің сипаты>> атты нұсқадан тікелей салынған шынайы суреттемелері мен <<Сырымбет тауы>>, <<Сырымбет тауы мен оның төңірегінің схемалық картасы>> немесе <<Сырымбет тауы төңірегіндегі қазақтардың қаыстаулары мен жайлауларының схемалық картасы>> деген топографиялық жұмыстары бар. Шоқан Сырымбеттен өзге тақырыпқа бұлайша қайталап қалам тартпаған, сан рет сипаттап суретін салмаған.
Сөз түйіні: Көкше, Сырымбет, онан, қала берді, Есіл, Ертіс атырабы ықылымнан, із, жосық қалған, дәстүрлі өнері бар өлке. Шоқан соның телегей-теңізінен емін-еркін мейір қандыра сусындай алған. Дарын-талантты, пайымды-парасатты жасөспірім Шоқанның ақыл алыбы, өнер қайраткері, сүлей суреткер болып калыптаса бастауына әжесі Айғаным, әкесі Шыңғыс, нағашысы Мұса, көкесі Ханқожа, сондай-ақ келімді-кетімді орыс интеллигенттері мен ел ішіндегі ақын-жыршы, әнші-күйші, аңызшы-ертегіші, қобызшы-сыбызғышы боп келетін халық өнерпаздары айтулы әсер еткен. Шоқан әрі қазақтың сән өнері мен қолөнері түрлерінен де ауқымды мағлұмат ала алған. Құйма құлақ, зерек Шоқан <<сана-сезімі ерте оянып, ой-пікірін үлкендерше тұжырымдайтын>> (Ә. Марғұлан) деңгейге көтерілген. Екінші қырынан айтқанда, Кұсмұрын - Сырымбет кезеңінде Шоқан қазақ халқының мәдениеті мен тарихы, оның ішінде тұрмысы мен салты, әдеті мен ғұрпы, өнері мен өлең-жыры төңірегінен университеттік деңгейдегі білім жинақтап үлгірген.
Шоқан Омбыға, осылайша, аяқ басқан еді.
Омбы...
Әкесі Шыңғыс Омбыға оқуға әкелгенде Шоқанның он екі жасқа толар-толмас кезі еді. Бұл - 1847 жылдың күзі болатын.
<<Оқу орнына түспей тұрып-ақ сурет сала алатын>> Шоқанды Омь өзенінің Ертіске құяр сағасындағы самырсын, қарағайлы орман алқабына орналасқан Омбы қаласы қатты қызықтырды...
<<1837 (1834) жылы қазақтың атақты ағартушысы Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханов оқып бітірген>> Сібір линиялық қазақ әскері училищесі Шоқан түсерден бір жыл бұрын Сібір кадет корпусы болып қайта құрылған. Омбы кадет корпусы атала бастауы 1905 жылдан. Ал, Ұлы Октябрь революциясы жеңісінен кейін Жаяу әскер қызыл командирлері школасы, қазір М. В. Фрунзе атындағы Омбы жоғары жалпы әскери командалық училищесі деп аталады. Училищенің қасбетіне Шоқанға мемориалдық тақта қойылған.
Патшалық Россияда сол кезеңде барлығы жиырманың үстінде кадет корпусы жұмыс жүргізген. Солардың ішінде Орынбор, Омбы, Саратов кадет корпустарында бірен-саран қазақ балалары оқып, тәрбиеленген. Алайда, кадет корпустары әскери негіздегі арнаулы жабық оқу орны саналғандықтан, онда офицерлер мен бай-шонжарлар балаларының ғана түсіп оқу мүмкіндігі болған.
Дегенмен, Шоқан кадеттікке қабылданғанда оты бес жылға жуық үздіксіз жұмыс істеп келе жатқан Сібір кадет корпусы Сібірдің сол кездегі ең жақсы оқу орны деп саналған. Әрі корпустағы оқу-тәрбие жұмысының гүлдену кезеңі де Шоқанның шәкірттік шағымен тұспалдас.
Кадет корпусының оқу мерзімі - даярлық класы екі жыл, негізгі кластары бес жыл, арнаулы класы бір жыл, барлығы сегіз жылға созылған.
Арнаулы класта тактика, артиллерия, далалық фортификация секілді әскери ғылымдар жүретін болғандықтан, хан тұқымынан екендігіне қарамастан, патшалық өкіметке сенімсіз бұратана ұлт өкілі болып табылатын Шоқан арнайы оқу программасы бойынша білім алған. Ол төмендегінше:
<<Офицерлер етіп шығару үшін қырғыз сұлтандарының балаларына Сібір кадет корпусында өтуге мүмкін деп саналатын пәндердің жалпы программасы>>.
Омбы облыстық архивіндегі <<Оқу бөлімі бойынша іс... Қырғыз сұлтандары балаларын түрлі пәндер бойынша оқыту жүйесіндегі өзгерістер>> атты тарихи документтік дерекке қарағанда, Шоқан 1851 жылы күшіне енген оқу программасының осы жаңа жобасына іліккен де, кадет корпусын 1853 жылы бітіріп шыққан. Шоқанның оқу мерзімінің 7 жылға толмауына қарағанда, 2 жылдық даярлық класын бір жыл ішінде бітіруі де ықтимал.
III бөлім
Шоқан оқыған тұста сәлет өнері кең көлемде жүргізілді. Оқу программасында татар тілі жалпы жүйе бойынша жүргізіледі деп тала салғанымен, ол пән бойынша түркі тілдерінің ішінен қазақ, татар, шағатай тілдері оқып-үйретілді. Шығыс тілдері класында түрік, монғол, араб, парсы тілдерін оқытқан. Алайда, Шоқан <<татар тілін жақсы білемін>> деп бұл сабаққа қатысқан жоқ. Христиан дінінің сабағы мұсылмандар үшін міндетті емес еді. Шоқан <<білгім келеді>> деп ол сабаққа да қатысты. Бірінші класта неміс тілін жазбаша да, ауызша да ұғынарлық дәрежеде игерген ол екінші класта француз тілін сөздіксіз оқи алатын халге жеткен.
Шоқанның өте сирек ұшырасатын асқан алғырлығы мен қайталанбас қабілеттілігі жөнінде онымен кадет корпусында қатар оқыған жақын достарының бірі Г. Н. Потанин: <<Шоқан тез дамыды, өзінің орыс жолдастарын басып озды>>, - деп жазса, Шоқанның дарын-талантын бірден байқаған П. П. Семенов-Тян-Шанский: <<өзінің орасан зор қабілеттілігінің арқасында Уәлиханов Омбы кадет корпусын үздік бітіріп шықты, кейіннен Шығыс тарихының, оның ішінде қырғыздарға туыстас халықтар тарихының ғұламасына айналды>>, - деп, Потанин пікірін қуаттай түседі.

Қазақ тілі пәнінің мұғалімі:Қалиева Қ.Қ.
Иран Тасқараұлы Тасқара (Ильяшев)
Өзінің бар сапалы ғұмырын Арқаның ақындық, сал - серілік дәстүрін жандандыруға, сол бір дала өнерін бүгінгі үрдісімен жалғастыруға арнап келе жатқан ақын әрі сазгер, әнші Иран Тасқараұлының есімі бұл күндері республикаға кеңінен мәләм. Өйткені ол өзіндік шабытпен, өзіне ғана тән үнмен тіршілік атаулыны жырлаумен келеді. Иран ақынның туған жер, өскен орта жайлы көбірек сыр шертілуі тектен текке емес. Жер шоқтығы Көкшетауда туып , әншілік пен ақындықты өзі туған топырақтан бойына сіңірсе,, қазақтың қасиеті дарыған Ұлытау өңірінде өзінің еңбек жолын, кеншілік ғұмырын бастаған тағы да бір қасиетті топырақтан тәлім-тәрбие алып, шындалған ақынИранның жырларының шымыр, ширақ, екпінді келуі осыдан болар.
<<Ардақты Иран!
... Жаның ақын жігітсің, өмірдегі өзгешеліктерді үлкен тебіреніс, күйзеліс- қуанышпен қарсы алатын көрінесің, өлеңінде сондайда төгіліп кететін сияқты - бәрінде түсінем, өзім де сондаймын. Бірақ жандүниең құбылыстары осалдыққа апармай, жігеріңді шыңдай түсетін сияқты, бұған қуанам...>>
Е.А.Букетов жазушы
<<Сен ақынсың, сондықтан ... сөздердің сиқырына мән бере білу керек>>.
Жайық Бектуров жазушы
<<Иран бауырым! Әнмен, сәнмен ғұмыр кеше бер. Бақыт басыңнан кетпесін>>.
Тұманбай Молдағалиев а <<Жарқын қаққан алдымда шырағымсың,
Көкшетауда көгілдір нұр - ағынсың.
Ұлытауды аралап елге оралған
Қос қанатты киелі қыранымсың>>.
Кәкім Салықов ақын.

Шығармаларының тақырыптары
Шығармаларының аттары
Туған жердің көзге ыстық көрінер, көңілге қуат берер әсемдігін, табиғаттың алуан кезендерінің қайталанбас өзіндік көрік бедерін өз өлеңдерін осы тақырыпта мақтанышпен шабыттана шебер жырлаған
<<Анамдай сен де маған құшағыңды аш>>, <<Көкше жолы>>, <<Сағыныш>>, <<Сәулені көрдім жапырақ, шөппен ойнаған>>, <<Қыс сазы>>, <<Көктем басы>>, <<Күзгі ой>>, <<Жазғы күні>>, <<Ауыл>>, <<Қарабұлақ>>, <<Тәуелсіз толғауы>>, <<Ұлытау>>, <<Кенші жолы>>,
Ақын - жазушыларға арнап шығарылған арнаулар
<<Ақан сері ауылына келген үш резидентке>>, <<Үш президент>>, <<Қазақтың ақсақалы>>, <<Әлемге әніменен салған өрнек>>, <<Қазақтың жез қанатты салмақты ері>>, <<Көкшеден құран боп ұшқан асыл тегім>>, <<Алғашқы қазағымның ғарышкері, <<Министр Серікбекке>>, <<Мінезің алмас қылыш жарқылдаған>>, <<Кадеттер>>, <<Ұрпақтандың арасын жақсы есімі жалғайды>>, <<Қонды бүгін қыранда йжыр орнына>>, <<Бұлақ боп сізден бас алам>>, <<Қызы еді қазағымның күндей күлген>>, <<Жас қазақ>> поэма,
Ақан сері тақырыбында жазылған шығармалар.
Ақан сері керуені , <<Ақан сері үлгісімен мысалдар>>, <<Ақжігіт>> лирикалық поэма,
Көп ақындар жырлап өткен, жырға қосқан әйел, туған ана бейнесі өлеңдерінен жалғасын көруге болады.
<<Әйел десе>>, <<Сұлуға наз>>, <<Ән-жырымен шалқытам>>, <<Моп-момақан ақ қызым>>, <<Қуанышпен жасты бұлайын>>
Сексенінші жылдардың ортасынан бастап айтыстарға қатысып, айтыстар мен тоғаулар шығарған.
<<Иран мен Жадыраның айтысы>>, << Көкшенің Күләш ақынымен Кенесары тойында айтысқандағы Иранның айтысы>>,
Әндері
<<Тәуелсіздік шаттығы>>, <<Біржансал>>, Астана>>, <<Батыр Мәлік>>, <<Замандас>>, <<Әнім менің>>, <<Өсиет>>, Жонбота>>, <<Кеншілер кездесуі>>, <<Абаймен сырласу>>, <<Кербез Көкше Көкені>>, <<Қызыма>>, <<Елді аңсау>>, <<Ғашықты>>, <<Жаса Көкшетау>>

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі: Жайлауова Г.М.
Сабақ үлгісі 10-сыныптарда
қазақ әдебиетінен 2-сағатқа
арналған
Ақан Сері Қорамсаұлының шығармашылық өмірбаяны

Сабақтың мақсаты:1.Білімділік:Ақан Қорамсаұлының өмір жолы мен шығармаларына толық тоқталып,өлеңдері мен әндерінің мазмұнын ,идеясын, шығу тарихы мен тақырыбының ерекшелігін түсіндіру. Ақынның өмірі бойынша сұраққа жүйелі жауап беру, өлеңдерінің өзгешелігі,ақынның сезімі туралы тиянақты баяндай білуге үйрету.
2.Дамытушылық:Оқушының тіл байлығын дамыту, тіл мәдениетін қалып-тастыру. Білік дағдыны, есте сақтау дағдысын қалыптастыру.Шығармашылық қабілеттерін, танымдық дағдыларын дамыту және ойлау қабілетін, ой белсен-ділігін,әсемділік,сезімталдыққа баулу. Оқулық, сөздік, қосымша материал бойынша сөйлей алу, жұмыс істеу. 3.Тәрбиелік: Атақты адамдар өмірінен үлгі алып,елінің саналы азаматы болуына тәрбиелеу.Ұлтжандылыққа, азаматтылыққа, өнерге баулу. Қоғамдық идеялық көзқарасын қалыптастыру. Шәкірттерді рухани құндылықтар арқылы патриотизмге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Жаңа оқу материалын беру сабағы.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Сұрақ-жауап, түсіндіру,әңгімелеу, өзіндік жұмыс,оқулық пен жұмыс логикалық сұрақтар қою, шығармашылық тапсырмалар,хронологиялық кесте құру.
Сабақтың жабдығы: Портреті, слайд, интерактив. тақта, электрондық оқулық.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сыныппен жұмыс түрі: Даралап, ұжымдық
Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылардың назарын сабаққа аудару. Сабаққа дайындықтарын ,қатысуларын тексеру.
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру. Өтілген тақырыпты қайталау.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.Сабақ түсіндіру кезінде интерактивті тақтада слайдтар кезегімен жүріп жатады.
1 кезең.Қазақ даласындағы сал-серілік дәстүр жайлы түсіндіріп кету.
2 кезең.Ақан серінің өмірін алын-ала берілген реферат бойынша танысу.
Ақанның өміріндегі елеулі оқиғаларды оқушылармен біріге отырып талдау.
3 кезең.Шығармаларын хронологиялық кесте бойынша қарастыру.
* Мұғалімнің сал-серілер жайлы кіріспе сөзі (электронды оқулық көмегі):
-Қазақтың кең сахарында серілік құрып топ-тобымен жүру,бүгінгі күнгі бір мекемеге бағынған әртістер ұжымы секілді гастрольдік жүру салты, бұрын серілік құру болып есептелсе керек.Тіршілігі жағынан тек қазаққа ғана тән бұл дәстүр Ақан сері,Біржан сал атымен байланысты,олар өзінше жаңа серілер,салдар тобы еді.
Қайда ойын-сауық кештері,қызойнақ,қыз ұзату сияқты ұлылы,кішілі тойлардың осы топ басы-қасында қазақ халқының рухани байлығының ұйытқысы,дамытушысы,үлгі-өнеге етер таратушысы болған.
Ақан сері-біздің осы қатардағы ұлы тұлғаларымыздың бірі.Елі ерекше сыйлап,сері атандырған Ақан әнімен бүкіл Арқаны жырға бөлеп,халқына өмір үшін күрестің сырын шерткен.Оның өмірін Мағжан <<ертегідей әдемі,сұлу өмір>>,-десе,Ілияс атақты <<Құлагер>> поэмасында:
...Лермонтов болмағанмен,біздің Ақан
Кісі ме еді ақындықтан құр алақан,
Ортасын олқы көрген бұл да дара,
Имеген иттерге бас,сері дарқан,
-деп жыр жолдарын арнаған.
* Өмірбаянына қосымша дерек:
Композитор 1843 жылы Көкшетау облысының Қоскөл деген жерінде ауқатты малшының жанұясында дүниеге келген. Ақынның шын аты- Ақжігіт. Қарындастарының ортасында жалғыз ерке ұл болып өскен. Өзінің табиғи қабілеті мен өнер - білімге деген құмарлылығы арқасында Ақан жас кезінен бастап - ақ сауатын ашып, Шығыс поэзиясының үлгілерімен танысып, өз жанынан да ән - өлең шығарып, болашағы бар дарынды ақын - әнші екендігін байқатады. Сөйтіп, <<Ақын - Ақан>> деген атқа өте ертеден - ақ ие болады. Ал Ақан кішкентайынан өзінің зеректігімен, әр нәрсеге әуестігімен көзге түседі. Он төрт жасынан бастап Ақан даңқы оның туған ауылынан алысқа тарап, кемеліне жеткен ақын, талантты сазгер ретінде танылады. Кәмелетке толған шағында сәнді қымбат киім киіп, жолдастарымен ауылдан ауылға қыдырып, сал - серілік өмірді өткізе бастайды. Көптеген сал - серілер тәрізді Ақан да аңшылыққа құмар болады. Құсбегі, тазшыл, атшыл Ақан жүйрік тазы, лашын, қыран ұстайды. Оның шығармашылық өнерінде өз өмірінің осы қырлары айқын бейнеленеді. Ақанның <<Көкжендет>>, <<Бозторғай>>, <<Қараторғай>> әндері аң аулайтын құстарға арналса, Алты Алашқа тараған <<Құлагер>>, <<Маңмаңгер>> әндері өзінің сүйікті сәйгүлігі Құлагерге арналып шығарылды.
Шығармаларымен жүргізілетін жұмыс:
-Енді балалар,оқулық пен қосымша материалды қолдана отырып Ақан Қорамсаұлының шығармаларына құрылған хронологиялық кестемен танысалық:

Шығарманың аты
Өлеңінің тақырыбы
Қысқаша мазмұны
<<Желдірме>>

Махаббат құмарлық
ғашықтық
Ғашықтық бір ыстық күн,желі тынық,
Басына түскен жанның көңілі сынық..

<<Жайықтың ақ түлкісі>>, <<Ақ көйлек>>

Сен болсаң,ал қызыл гүл,асыл еркем,
Мен - бұлбұл сайрап тұрған иран бағы,-
<<Балқадиша>>

Бұлаңдап асау тайдай жүрген басың,
Боласың қандай жанға,Құдай-ай,жар Қадиша,-
<<Сырымбет>>
Туған жер
Ауылым қоған сырымбет саласында,
Болдым ғашық ақсұңқар баласына.
<<Екі жирен>>,Қараторғай>>

Келеді Қараторғай қанат қағып,
Астына қанатыңның маржан тағып.
Бірге өскен кішкентайдан,беу,қарағым
Айырылдым қапияда сенен неғып,-
<<Мылтық пен мергеншілік>>
Саятшылық
...Оқудан соңғы өнер-мылтық деген,
Халайық,құлақ қойсаң,тілге нанып,-
<<Бара-бар крестьянға тең болмадық>>
Саяси
...Бара-бар крестьянға тең болмадық,
Қалайша малмен,жермен тең болмадық
<<Мінгенім,Құлагерім,өзің тұлпар>>, <<Құлагер>>
Атына деген ерекше көңілі
Құлагер шешең-сұңқар,әкең-тұлпар,
Соғып ең дөненіңде сегіз арқар...
...................................................................
Шынымен өлгенің бе,Құлагерім,
Басылмас бір шырқамай менің шерім,-

Қорытынды:Жасынан сұлулықты сүйе білген сері ақын жастық өмірдің сан алуан қызығына арнап талай өлеңдер жазды.Махаббат бостандығын көксеген сиқырлы,сырлы өлеңдер жастардың көңіліне қонып,олар жастық шақтың жүрек толқынын,жан сезімін Ақан сөзі арқылы жеткізіп толғады.Өз өлеңімен де,әнімен де жан жылуын таратқан Ақан туған халқының сүйікті ұлдарының бірі бола білді.
Ү. Сабақты бекіту тапсырмалары.Өзіндік жұмыстары.
III деңгей
1.Неліктен Ақанның шын аты өзгеріп кетті?
2.Ақан тума дарын ба,серілік құру дәстүр ме?Дәлелдеңіз.
3. <<Құлагер>> өлеңінің оқиға желісін айтып беріңіздер.
II деңгей
1. Ақанға қарсы қоятын тұлға туралы айтыңыздар.Оны әшкерелеу.
2.Құлагердің Ақан өміріндегі алатын орны туралы не ойлайсыздар?
3. <<Құлагер>> өлеңіндегі тарихи жағдайды суреттеңіз.
I деңгей
1. <<Құлагер>> өлеңіндегі қай кездегі өмір шындығы көрсетілген?
2. Зарланған жалғыз Ақан ба?Құлагер басындағы қайғылы жағдайға өз көзқарасың қандай?
3. <<Ортасын олқы көрген бұл да дара>> эссе жазыңдар.
ҮІ. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
-Ақан сері кім болған деп ойлайсыңдар?
Топтастыру

ҮІІ. Оқушылардың білімін бағалау.Мұғалімнің құзыры бойынша жүреді.
ҮІІІ. Үйге тапсырма беру:
1-сабақ бойынша:А.Қорамсаұлының өмірі мен шығармашылығы.
2-сабақ бойынша: <<Жайықтың ақ түлкісі аралдағы>> өлеңінен теңеулерді табыңдар.
Қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі: Байгожина М.С.
Туған халқының серісі әрі еркесі.
"...Ұлтжанды, өнерге ерекше жаны жақын Сәкен Нұрмақұлы өзінің көркем тілмен кестеленген тамаша шығармалары арқылы халқымыздың қазақы қалпы мен ұлттық ділін сақтап, жетілдіре түсуге бүкіл дарыны мен қарым-қабілетін жұмсап, қызмет етіп еді. Оның суреткерлік шеберлігімен сомдалған ардақты Ақан серіміздің ауыр тағдыры мен шынайы бейнесі әдебиет сүйер қауымның әлі талай буындарының жүректерін тербеп, кеуделеріне өнерге деген іңкәрлік пен ізгіліктің нұрын себе беретіндігіне күмән жоқ."
Нұрсұлтан Назарбаев.
<<Қазақ кім десе, міне деп көрсетуге тұлғасы да, кескін-келбеті де, азулы айбаты да, қарым-қайраты да - төрт құбыласы сай қабырғалы қаламгер Сәкен Жүнісов дер едім...>>
Сүлеймен Мәмет
"Сен заманыңнан кеш әлде ерте туған дара талантсың. Сегіз қырлы бір сырлы деген сендей-ақ болсын. Мен саған сері деген ат бердім".
Ғабит Мүсірепов.
Қазақ әдебиеті аталатын сырлы әлемге тым ерте араласқан арынды да асау мінезді жан, туған елінің еркесі, сөз өнерінің сардар серкесі Сәкен сері Жүнісов 1934 жылы ақпанның он бірінші жұлдызында қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Уәлиханов ауданы, Кішкенекөл кентінде / Көкшетау облысы, Қызылтау ауданы, Кішкенекөл ауылы/ туған. Шыр етіп дүниеге келген мекені, тал бесігін тербеткен елі, тарлан таланттың кіндік қаны тамған жері - Сарыарқаның сайын даласы. Ұлы Мұхаңның алғашқы аспиранттарының бірі болып, маңғаз Ғабиттің сенімді серік інісіне айналды. Жасы үлкен ағаларының, замандас құрдастарының, ізін басқан інілерінің алдында бірдей құрметке бөленуі сол ірі де ілгері талантынан, алмас қылыштың жүзіндей жарқылдаған жайсаң мінезінен болатын.
Қазақ мемлекеттік университетін тәмамдағаннан кейін еңбек жолын "Пионер" (қазіргі "Ақ желкен") журналында әдеби қызметкер болып бастады. М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі, КСРО Әдеби қоры Қазақ бөлімшесінің директоры, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы қызметтерін абыройлы атқарды.
Сәкен Жүнісов әдебиет дейтін сымбаты бөлек сырлы әлемнің талантты сәулетшісі . Ол бірыңғай жазушылықпен айналысқан жарты ғасырға таяу шығармашылық өмірінде қазақ әдебиетін өркендетуге өлшеусіз үлес қосты. Оның қаламынан туған "Ақан сері" атты дилогия, "Заманай мен Аманай", <<Жапандағы жалғыз үй>> романдары қалың оқырман қауымнан да, әдеби сыннан да жоғары баға алды. "Ажар мен ажал", "Тұтқындар", "Өліара", "Жаралы гүлдер", "Қысылғаннан қыз болдық" , <<Қызым, саған айтам>>, <<Қос анар >>секілді сом туындылары республика театрларында табыспен қойылды. "Өліара" пьесасына 1986 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Сәкен Жүнісов - әдебиет пен театрдың келелі мәселелерін қозғаған жүзге жуық зерттеулер мен сын мақалалардың авторы. Көркем аударма саласында да жемісті еңбек етіп, Л.Толстойдың, П.Федоровтың, В.Кочетовтың, С.Цвейгтің, О.Гончардың шығармаларын қазақ тіліне аударған. Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Сәкен Жүнісовтің <<Сонарда>> деген әңгімелер жинағы 1959 жылы жарық көрді.
Көрнекті жазушы Сәкен Жүнісовтың бұл кітабына кезінде қазақ әдебиетіндегі елеулі құбылыс ретінде бағаланған "Жапандағы жалғыз үй" романы еніп отыр. Мұнда тың игеру кезіндегі қазақ даласындағы әлеуметтік қайшылықтар көркем шығарма арқауына айналған.
Аузымен құс тістеген құлагер талант Ақанды асқақтатты, Абылайды аспандатты. Айтары анық, бояуы қанық көркем образдар жасады. Мәртебелі мінбелерден көшелі ой айтып, көсемдік танытты.
Ғабит Мүсірепов Сәкен Жүнісовке "сері" деген атты "Ақан серіні" жазғаны үшін ғана емес, сегіз қырлы, бір сырлы таланты үшін беріп еді. Кейбіреулерде "сері" дегенді сымдай болып тартылып, сыптай болып киініп, қыз-қырқынға қырындау деп түсінетін қате ұғым бар. Сәкен ондай жеңілтек түсінік аумағына сыймайтын, тар ұғымға қимайтын тарлан талант. Жаратылыс оған жазушылық талантпен бірге әншілікті, күйшілікті, бишілікті, серілікті, ақындықты, батырлықты қоса сыйлады.
Ақан серінің мұңдасы, Ақтоқты сынды арудың сырласы болған Сәкен Жүнісов бүгінгі күнде жарық дүниемен ерте қоштасса да, артында қалған рухани мол мұрасымен халқымен бірге жасай береді.
Қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі: Байгожина М.С.
Сәкен Сейфуллин (1894-1938)
Сәкен Сейфуллин (Садуақас) - жазушы және мемлекеттік қайраткер. 1894 жылдың 15 қазаны Акмолинскке көшпелi ауылда (бүгiн Қарағанды облысы ) дүниеге келген.

Қазақтың көрнектi ақыны, жазушы, драматург және iрi қоғам қайраткерi Сәкен Сейфуллиннiң өмiр жолы өнегелi әрi қайғылы

Қазақ мектебiнде оқыды1908 бiтiрген.1916ж. 1913 Ақмола училищесiн аяқтады. Омбы семина-риясында білім алды. Сәкеннің алғашқы өлеңдер жинағы <<Өткен күндер>> деген атпен 1914 жылы жарық көрді. Поэзиялық туындыларының ішінде Сәкеннің шығармашылық ерекшелігі мен идеялық саяси ұстанымын бедерлі айғақтайтын туындылары - <<Кел жігіттер>>, <<Жас қазақ марсельезасы>>, <<Жұмыскерлерге>>, << Жолдастар>> сияқты саяси лирикалары, сондай-ақ <<Советстан>>, <<Көкшетау>>, <<Альбатрос>>, <<Социалистан>>, <<Қызыл ат>> поэмалары. Проза саласында <<Жер қазғандар>>, <<Айша>>, <<Біздің тұрмыс>>, <<Сол жылдарда>>, <<Жемістер>> повестері мен <<Тар жол, тайғақ кешу>> мемуарлық роман жазған. <<Бақыт жолында>>, <<Қызыл сұңқарлар>> драмалары өз заманының рухын танытатын елеулі шығармалар.

Сәкен шығарған әндер халықтық дәстүрді тұғыр ете отырып, дүниеге келген өзіндік даралық сипаттармен ерекшеленеді.
1924 жылы қаңтарда В . И . Ленин қазасына барған Қазақстан делигациясына басшылық етті . Сәкен 1926 жылы БКП Өлкелік комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі . 1927 жылы Қызылордадағы халық ағарту институтының , Ташкенттегі қазақ педагогика институтының директоры болып жұмыс істеді .

1927 жылы шыққан << Жыл құсы >> альманахына басшылық етті . << Жаңа әдебиет >> журналын ашуға атсалысты .

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Аленова А.А.

Мағжан Жұмабаев <<Батыр Баян>> поэмасы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік- <<Батыр Баян>> поэмасын қорытындылау, топқа бөліп тапсырмалар беру арқылы алған білім дағдыларын бағалау.
Дамытушылық:әр оқушының өзіндік қиялына ерік бере отырып, өзінше ой түйіндеуге баулу, поэманың тілдік ерекшеліктерін талдай отырып, сөздік қорларын байыту, әдебиеттік таным түсініктерін дамыту.
Тәрбиелік: Мағжан Жұмабаевтың үздік туындысы <<Батыр Баян>> шығармасы арқылы жастардың бойында отансүйгіштікке, халқын, халқының салт-дәстүрін сүюге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Білімді жүйелеу, жинақтау.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, шығармашылық жұмыстар.
Ақпарат құралдары: интерактивті тақта, слайд , <<Батыр Баян>> поэмасы жазылған диск, Қосымша көрінекіліктер: бүктемелі альбом, тірек сызбалар,
Сабақтың барысы..
І кезең. Бағдарлау мотивациялық кезең.
+ Ұйымдастыру кезеңі.
+ Сабақтың мақсатымен таныстыру.
1тапсырма. Интреактивті тақта арқылы <<Лото>> ұяшықтар көрсетіледі. сол ұяшықтарды таңдап, сұрақтарға жауап береді.
o Кімнің өмірімен және шығармашылығымен тансытық?
o <<Батыр Баян>> поэмасының негізгі идеясы неде?
o <<Батыр Баян>> поэмасының басты тақырыбы неде деп ойлайсың? Ойыңды поэманың үзінділерімен дәлелдеп жеткіз?
o <<Батыр Баян>> поэмасының басты кейіпкерлері кімдер?
o Поэма кейіпкерлерінің қайсы саған ерекше әсер етті?
o Поэмадағы қандай оқиға саған ерекше әсер етті?
o <<Батыр Баян>> поэмасындағы оқиғаға деген жеке көзқарасың қандай?

ІІ кезең. Шығарманы талдау кезеңі. Сынып үш топқа бөлінеді. Әр топқа тапсырма беріледі 1 топ тапсырмасы <<Кейіпкерді таны>> . Топ сызба дайындайды, сол сызба бойынша әр кейіпкерге мінездеме береді. Жауаптарын поэманың жолдарымен дәлелдеп отырады.

Жырдың образдар жүйесіне талдау жасау.

Абылай

Батыр Баян

Қалмақ қыз

Ноян

(батыр, халық қамқоры, тәуелсіздік үшін күрескен тұлға, Абылайдың сенімді серігі, ержүрек,батыр, ақылды, қызу қанды, сұлу, елінің адал қызы, кекшіл, өжет, айлакер, батыр, аңғал, махаббатына адал)
2 топ тапсырмасы. Поэманың композициялық құрылымына талдау.
o Поэманың кіріспе бөлімі.
o Оқиғаның болған кезеңі.
o Оқиғаның басталуы.
o Оқиғадағы байланыс.
o Оқиғаның шарықтау шегі.
o Оқиғаның шешімі.

3 топ тапсырмасы. Поэманың тілдік ерекшеліктеріне, ақынның жазу тәсіліне талдау жасау.

ІІІ. Орындаушылық - операциялық кезең. <<Модельге енгізу>>
1 топқа Абылай
2топқа Баян, Ноян
3топқа Қалмақ қыз. Кейіпкерлерді модельге енгізіп, жұмыстарын қорғайды.
Рефлексия:
Әр топ өз кейіпкерлеріне хат жазады. (Кейіпкерлерінің іс-әрекеттерін қолдап немесе ақыл-кеңес беріп, өз пікірлерін білдіреді.)
Бағалау.
Үй жұмысы: Поэма мазмұнына сүйене отырып, <<Жер жанаты - Көкшетау>> тақырыбына
эссе жазу.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Аленова А.А.
5<<с>>, <<д>> - сыныбы
Бердібек Соқпақбаев. <<Менің атым Қожа>>
Мақсаты:
Білімділік: Балалар жаузыушысы Бердібек Соқпақбаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет беру.
Дамытушылық:Шығармадағы автордың ойын анықтап, дәлелдеуге дағдыландыру, танымдық әрекеттерін қалыптастыру..
Тәрбиелік:Шығарманың идеясы арқылы адамгершілікке, достыққа, ұдымда қарым-қатынас жасай білуге баулу..
Күтілетін нәтиже: Бердібек Соқпақбаевтың өмірінен үлгі алады.
Сабақтың түрі: Дамыта оқыту
Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап, айтылым, тыңдалым, сұхбат,
Таратып жазу, Вен диаграммасы, <<болжау стратегиясы>>
Сабақ барысы:
І кезең.

І. Слайд арқылы қаламгердің өмірімен таныстырылады.
Бердібек сөзін таратып жазады.
Б-білімді
Е-елжанды
Р-рақымшыл
Д-дана
І-ізгі
Б-батыл
Е-ержүрек
К-кемеңгер

ІІ.
Болжау стратегиясы:<<Менің атым Қожа>> не туралы шығарма деп ойлаймыз?
Шығарманың үзіндісімен танысады.
ІІІ кезең.

Қожа Ұқсастықтарымыз Мен

Тірек сөздер:
Құрдас- жасты,
Қыр мұрынды-
Жұмсақ-
Орта бойлы
Ұзын бойлы
Қысқа бойлы
Сабаққа дайындалмай келу
Ұяты бар бала-
Қорқыныш сезімі-
Жаным мұрнымның ұшына келді-
Бағалау.
Үй жұмысы: <<Менің атым Қожа>> оқу.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Аленова А.А.
Сынып: 5 <<с>>, <<д>>.
Тақырыбы: Төлеген Айбергенов <<Туған жер>>, <<Жаз қақпасы>>
Мақсаты:
Білімділік: Төлеген Айбергеновтың өлеңдерінің мағынасын түсіндіру.
Дамытушылық: Жаңа сөздер арқылы сөздік қорларын байыту, білім, білік дағдыларын қалыптастыру.
Тәрбиелік: Өлеңнің идеясы негізінде кең даланың көк майсасын суреттей отырып, табиғатты қорғауға баулу.
Сабақтың түрі: Жаңа білім беру.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, шығармашылық жұмыстар
Ақпарат құралдары: интерактивті тақта

Сабақтың барысы.

І кезең. Бағдарлау мотивациялық кезең
Оқушылармен сәлемдесу. Назарларын сабаққа аудару.

Өткен сабақтағы білімдеріне шолу жасау. (слайд арқылы сұрақтар беріледі)
> Өткен сабақта қандай ақынмен таныстық?
> Төлеген Айбергенов туралы не білеміз?
> Төлеген Айбергеновтың қандай өлеңімен таныстық?
> <<Көктем әуендері>> өлеңі не туралы?
> Неліктен ақын осы өлеңді <<Көктем әуендері>> де атаған деп ойлайсың?
> Өлеңде табиғаттың қандай құбылыстары суреттелген?
> Өлең саған қалай әсер етті?
Сабақтың тақырыбы, мақсаты, өтілу формасы туралы хабарлау.
ІІ кезең. Жаңа тақырыпты меңгерту. Әдебиет теориясы:
әдеибет жанрлары туралы мағлұмат беру.
Шумақ- шумақты
Тармақ-тармақты
ІІІ. Орындаушылық - операциялық кезең.
Оқулықпен жұмыс: <<Туған жер>>, <<Жаз қақпасы>> өлеңдерімен танысу.
І. <<Туған жер>> өлеңді оқып, жазылу ерекшелігін айқындау.
Өлеңнің ерекшелігі1-2 шумақта : ақын туған жерді өзіне қарата, жырлаған.
Туған жер Төлеген Айбергенов үшін
> жанының қаршығасы қаршыға -ястреб
> жазылмаған әні
> тарқамас тойы
> тумаған ойы
3шумақта.
> Отаны, туған жері алдында кіршіксіз
> Туған жерінің болашағы үшін еңбек етеді.
ІІ. Өлеңнің тақырыбы мен идеясын ашу.
Тақырыбы - туған жер,
Идеясы- туған жер игілігіне еңбек ету.

<<Жаз қақпасы>> өлеңін талдау.
І. Жаз мезгіліндегі табиғат құбылыстары.
> Дала барлық құпиясын ашты - қар кетті
> Жамыраған жаз- құстардың қиқуы, балалардың дауысы, аққан судың дауысы, жан-жануардың, жәндіктердің дауысы - тіршілік.
> Теңіздер, көлдер, бұлақтар суға толды

Өлеңнің идеясы мен тақырыбын ашу.
Тақырыбы: жаз айындағы табиғат құбылысы.
Идеясы: табиғаттың тамашасын, кереметін көріп, сезе білуге шақыру.
Шығармашылық жұмыс. Төлеген Айбергеновтың өлеңдері бойынша сурет салу.
Рефлексия кезеңі: Төлеген Айбергеновтың <<Көктем әуендері>>, <<Туған жер>>,
<<Жаз қақпасы>> өлеңдерін салыстыру.
Бағалау:
Үй жұмысы: <<Жаз қақпасы>> жаттау.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі: Байшагирова А.П.
Сынып: 8 <<а>>, <<в>>
1.Сабақтың тақырыбы: М.Мақатаев <<Аққулар ұйықтағанда>>
2.Сабақтың мақсаты Білімділік- сезіммен өлең өрген жыр пырағы- Мұқағали туралы деректерді пайдалана отырып, поэманың идеясы мен тақырыбын, көркем бейне, поэтикалық тілі туралы білімдерін кеңейту және поэма мазмұнын ұғындыру.
Дамытушылық- оқушылардың ой-өрісін, танымдық қызығушылығын ояту, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.
Тәрбиелік - Табиғат-ананы сақтай отырып, туған жерді қадірлеуге, халқымыздың салт-дәстүрін сақтай отырып, елжандылыққа баулу.
3. Көрнекіліктер: интерактивті тақта, компьютер, электронды оқулық, маркерлі тақта, Нұрғиса Тілендиевтің <<Аққу күйі>> ,Слайдтар
4. Сабақта қолданылатын әдіс-тәсілдер: Комбинаторлы инновациялық технологиялар: АКТ, ой шақыру, талдау, болжам, ізгілендіру,салыстыру, суреттеу, қорыту,т.б.
5. Сабақтың түрі: Жаңа сабақты меңгеру
6.Сабақтың барысы: 1.Ұйымдастыру
2.Жаңа сабақ
I. Қызығушылықты ояту фазасы
....ой шақыру стартегиясы негізінде жүзеге асады
Мұқағали Мақатаев алғашқы өлеңдерін неше жасында жазған?
Ең алғаш өлеңі қандай газеттерде жарияланды
Мұқағалидың әдебиетімізде ереше орын алатын себебі неде?
1.Электронды оқулықтан <<Табиғат-Ана>> тарауы бойынша жұмыс жүргізіледі
.... Ой қозғау стратегиясы
Біздің заманымызға дейінгі VII - V ғасырлардан заманымыздың IV ғасырына дейінгі аралықты қамтитын сақ-ғұн дәуіріндегі жазу-сызулар мен аңыз-жырларда,Түркі дәуіріндегі, ислам дәуіріндегі, Алтын орда , қазақ хандығы, 19-20 ғасырлардағы ұлы тұлғалардың туындыларындағы туған жер қалай суреттелгені айтылып, талданады.
Ал, Мұқағали Мақатаевтың <<Аққулар ұйықтағанда>> поэмасында табиғат ақынға шабыт беретінін бейнелеп жеткізген.
-Поэма дегеніміз не?
II .Мағынаны тану фазасы
... Ізгілендіру стратегиясы негізінде жүреді.
(Алдын-ала берілген тапсырманы сұрау)
-Қызыл кітап, оған енген қандай құстар бар екен?
-Аққудың қандай түрлері қызыл кітапқа еніпті.
Сұңқылдақ аққу, сыбырлақ аққу, кіші аққу
Олай болса, құрметті оқушылар! Ақиық ақынымыз кейінгі ұрпағына аманат етіп тапсырып кеткен, өсиетін ескере отырып, поэманы тұтастай оқып талдаймыз.
-Ақын өз шығармаларының оқырманына не деп кетіп еді?
Слайд - Жетімкөл суреті (күй ойналып тұрады)

1.Мұғалім бастайды: Өзен де жоқ сыймаған арнасына,
Жылға да жоқ даламен жалғасуға.
Таста тұнған жаңбырдың тамшысындай,
Қалай біткен мына көл тау басына?
2.Әмір Әйгерім <<Сызат та жоқ...>>
3.Құсайын Әйгерім, слайд <<Таң алаулап...>>
4.Әнел, слайд <<Тербетілген аққулар...>>

5.Мұғалім сөзі: Оралмады аққулар осы маңға,
Жылдар өтті, байғұстар шошынған ба?
Жетімкөл жетімсіреп қала берді,
Арман-ай, аққуымен қосылар ма?!

6.Көрініс: Ауру бала- шарасыз ана- қалжыраған әке ( Тербетілген аққу суреті слайд)
7.Сымбат сөзі: Қасқа таң.
Бұлбұл үні.
Көл бетінде
Аққулар ұйықтап жатыр тербетіле.
8. Н.Тілендиевтің <<Аққу күйі>> және <<Аққу мен көгілдірі>>
+ Слайд (аққу суреті)
9.Омар Әйгерім ...Аққулар...
10.Есбол: Мерген отыр жағада.
Ей, ақша бұлт,
Жаулығыңмен оларды жасыр барып.
Бас бағады шыршаның қалқасынан,
Қаруынан қолында қан сасыған.
11. Ана сөзі: <<Сірә, сорлы жоқ шығар менен өткен,
Құлынымның қасынан неге кеткем?!...
12.Хайролла Жадыра...Аққулар ақ айдынды қалдырды да,
Тартты кеп ана отырған жағалауға.
13.Мадияр :Алып аспан астына сыя алмай бір,
Айдын көлін аққулар қия алмай жүр...
14.Ә.Айгерім: Сыңар қанат сынық құс байлауда тұр,
Тағы бірі айдында жайрап жатыр..

15.Шал (Нұржан): а)<<...Апыр-ай,бұл кім болды, таңсәріде,
ә) <<Бұл маңның адамы емес, сірә-дағы>>
б) - Ей,
-Кімсің?
г) - Әй, балам!...
16. Әйел : а)Әлек боп,арпалысып,сор қайғымен,
ә) <<Мына жатқан Жетімкөл, мына аққуды,
б) <<..Қазір ботам...
Мінеки, таң атады...

17. Эпилог. Әсет:
Сол кеткеннен мол кеттім, оралмадым,
Жерді аңсаймын...
Жалғыз-ақ сол- арманым.
--- Поэманың шешімін ЭО кестесөз арқылы шығарамыз.

***
Орнында екен Жетімкөл жоғалмапты,
Ортаймапты немесе тола алмапты.
Жағалауын жауыпты жасыл жалбыз,
Қасиетті аққулар оралмапты.

Поэмада оқушылардың түсінуіне қиындық тудыратын сөздермен жұмыс

Қасиет- айрықша ерешелік, жақсы белгі
Қасірет - басқа түскен уайым-қайғы
Сызат- болар-болмас сызықтың ізі, жарықшақ
Тегеш- ас-су құюға арналған шұңғыл үлкен ыдыс.
Қаныпезер- жауыз, қаныішер
Желік- бір нәрсеге елігіп,құмарлану
Кәззап - жексұрын, алаяқ, оңбаған
Аракідік- анда-санда
Жалбыз - сулы жерде, бұлақ басында өсетін хош иісті, көпжылдық дәрілік өсімдік.
Қазақ тілімен байланыс:
Әйел-ана айқындауыш, оның ішінде қосарлы айқындауыш мүше.
Табиғат-ана

Поэмадан көркемдегіш тәсілді тауып, поэманың стилін анықтау.
(оқулықпен жұмыс)
oo М.Мақатаев қай стильде поэманы жазыпты?
oo Әрине, көркем әдебиет стилі (неге десеңіз, бейнелі сөздер, экспрессивті сөздер, ақынның сезімі, ритм, көкемдегіш тәсілдер қолданған)

Салыстыру

Көкшетау
Таудың ортасын айнала <<Айнакөл>> орналас-
қан.Табиғаты ерекше, биші қайыңдар, тасты жарып шыққан қарағайы мен тастарды қиюластыра қойғандай таңғажайыбымен көз тартатын Қазақстанның солтүстігінде
орналасқан жер.
Жетімкөл
Тау басында орналасқан көркем көл.
Табиғаты көз тоймастай таңғажайып
Қазақстанның шығысында орналасқан
жер. Киелі жерді аққулар мекен еткен,
бірақ, қазір тіршілік белгісі оқ.

III.Ой толғаныс фазасы: Әдебиет лотосы

Электронды оқулықпен жұмыс жүргізіледі.

Сөз мерген.
Поэмадағы ана әрекеті дұрыс...
Поэмадағы ана әрекеті бұрыс...

7. Үй тапсырмасы:
<<Менің Мұқағалиым>> айдарымен ақынды әр қырынан таныта отырып, ойтолғау жазу.
Үй тапсырмасының негізгі шарты <<Ақынның өзіңе ұнаған өлең-жыр - естелігін оқып, <<Сенің Мұқағалиың>> ерекше тұлға екенңн дәлелдеу.
8. Бағалау: Баға қою тәртібіне негізделе отырып, оқушыларды бағалаймын.

9. Сабақты қорытындылау:Н.Тілендиевтің Мұқағали ақын туралы естелігі
оқылып, <<Қазақ поэзиясының Хан Тәңірі>> атанған поәзия тарланын еске алу.
<<Есіңе мені алғайсың>> әні шырқалады...

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі: Байшагирова А.П.
Сынып: 8 <<а>>, <<в>>

Сабақтың тақырыбы: <<Абай жолы>> роман - эпопеясы.
--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік
2. Дамытушылық
3.Тәрбиелік
Шығарманың көркемдік мәнін ашуға, талдау мен бағалауға қажетті білік пен дағдыларды меңгертуді ұйымдастыру.
Оқушылардың өзіндік көзқарас - пікірлерін қалыптастыру, білім мазмұнын бағалауға үйрету.
Оқу материалдарын меңгерте отырып, адамгершілік пен ізгілікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі:
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілдері:

Репродуктивті

Эвристикалық зерттеу

Шығармашылықпен оқыту

Сұрақ-жауап, пікіралмасу
+
Көркем шығарма талдау, тың астарын ашу
+
Мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу

Шолу лекция, түсіндіру,әңгімелеу, баяндау
+
Жоспар құру, пікір жазу, жаттау

Оқушының мәнерлеп оқуы, реферат оқу

Тапсырма орындау, тақтамен жұмыс

Мәтінге жақын баяндау, логикалық сұрақтар қою
+
Шығармашылық тапсырмалар

Танымдық ойындар

Теориялық мәселелер

Проблемалық сұрақтар

Өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс
+
Баяндама жасау, пікірсайыс, жарысу

Шығарма, мазмұндама жазу, тест

Жаңа технология элементтері:_____________________________________________________
Сабақтың жабдығы: Кестелер, плакаттар, портреттер, үлестірме қағаздар,видео, слайд, интерактив. тақта, электрондық оқулық

Сыныппен жұмыс түрі: даралап, жұппен, топпен, ұжымдық

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу;
2. Сабаққа дайындықтарын бақылау;
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру
Сұрақ-жауап арқылы.
№1. <<Ұлылар мекені>> - туған жылы, жері туралы және сол жерде туған атақты Абай, Шәкәрім туралы айтып кету
№2. <<Ұлылар сабақтастығы>> - Мұхтар және Абай
№3. <<Зерделі зергер>> - Мұхтардың оқу жылдары, зеректілігі - 20 жылдық білім алу жолы
№4. <<Рухани қазына>> - шығармалары жайында
№5. <<Мұхтар - ғалым>> - Абайтану курсы туралы мағлұмат
№6. <<Мұхтар - ұстаз>> - ұстаздығы, шәкірттері туралы.
№7. <<Сапар соңы>> - жазушының кенеттен қайтыс болуы туралы
№8. Мәңгі ғұмыр - артынан қалған аса бай әдеби мұрасы туралы ой пікірлер
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі
Мұғалімнің кіріспе сөзі.
Әлемдік асыл мұралар қатарынан орын алып, қазақ халқын бүкіл жер жүзіне танытқан дарынды қаламгер, қазақ әдебиетіндегі Алаш арыстарының ізін өшірмей, солардың аманатын бүгінгі күнге жалғаған жасампаз тұлға - М.Әуезовтің көркемдік әлемімен танысамыз. Оның әйгілі <<Абай жолы>> романы қазақ балалар әдебиетінде ойып орын алған көркем шығармаладың бірі. Бірақ бүгінгі сабақта біз тек М.Әуезовтің тамаша ғұмырымен танысамыз, алған білімдерімізді ортаға салып, қорытынды жасаймыз. Яғни бүгін зор шығармашылықпен жұмыс жасауға тырысамыз. Үлгі, өнеге аламыз
Ой шақыру стратегия бойынша сұрақтар қою.
Эпопея дегеніміз не?
Бүкіл бір дәуірді кеңінен қамтып бейнелейтін кең тынысты, сан-саналы эпикалық шығарма.
<<Абай жолы>> романын эпопея деп атай аламыз ба?
<<Абай жолының>> қандай кейіпкерлерін білесіңдер?
Негізгі тақырыбы, идеясы не деп ойлайсыңдар?
Оқулықпен жұмыс. <<Абай өткен белестер>> тарауын оқу. Әр абзацтың мағынасын ашу.
Алған мәліметтерін пысықтау.
1-тапсырма. М.Әуезовтің өмірі бойынша тірек сызба құру. <<Кластер>> құруға болады.
2-тапсырма. <<Қос жазба күнделігі>> стр.
Мұхтар Әуезов өмірінен алған әсерім
Неліктен

Абай дәстүрі М. Әуезовтің "Абай жолы" эпопеясында
* Эпопеядағы Абай атаның емес, адам ұлы, халық баласы
* Абай үлгісінде типтік бейне жасауы
* Абайдың суреткерлік шеберлігін М. Әуезовтің пайдалануы
* Абай поэзиясындағы азаматтық үн, "Халқым", "Елім" деп соққан жүрегі
* Абайдың сыншыл реализмі . Патшаның ел билеу жүйесін сынауы
* Абайдың портрет жасау шеберлігі.
* Абайдың әлем әдебиеті ойшылдарының еңбегін халқына таратуы
* Абай гуманизмі

ІҮ. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия) <<Әлемге Абайды танытқан Мұхтар, ал Мұхтарды әлемге танытқан Абай>> сөзін қалай түсінесіз.
Ү. Үйге тапсырма беру <<Абай жолын>> оқу

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Нұрышева А.Н.

Сабақтың тақырыбы: Айтыс және көркемдік ерекшелігі
--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты:
3. Білімділік
4. Дамытушылық
3.Тәрбиелік
Айтыс, оның түрлері мен ерекшеліктері туралы оқушылардың білімдерін жинақтау, кеңейту, толықтыру
.Өз пікірлерін ортаға салу, іздендіру арқылы логикалық ойлау қаблеттерін, танымдық белсенділіктерін арттыру, шешен сөйлеуге шыңдау.
Оқушыларды адамгершілікке, шыдамдылыққа, өз елінің өнерін, мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі:
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілдері: іздендіру, талдау, баяндау, қорғау, жинақтау, салыстыру, шығармашылық тапсырма, ой қозғау
Пәнаралық байланыс: қазақ тілі, география

Жаңа технология
Сабақтың жабдығы: электронды оқулық, бейнетаспа материалдары, плакаттар, буклет, мәнжазбалар

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу;
2. Сабаққа дайындықтарын бақылау;
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі. Электрондық оқулықтан айтыстан үзінді тамашаланады.
1.Ой шақыру
-Не тамашаланды?
-Кімдер айтысты?
-Олай болса, бүгінгі сабақтың тақырыбы; <<Айтыс - өнердің бір түрі>>.
Айтыстақырыбы бойынша өткен материалдарды еске түсіріп, ізденіс жұмыстары сараланып, білімдеріміз жинақталады.
2.Ой қозғау
Айтыс дегеніміз не?
Атыс- халық ауыз әдебиетінің бір түрі. Екі ақынның өлеңмен тартысы, өнер жарысы, сөз сайысы. Халық өмірінің көрінісі. Әр түрлі иақырыпты қамтиды.
3.Сабақтың топтық формада өтетіндігі хабарланады.
Әр топқа ізденіс, зерттеу жұмысына тақырып, тапсырма алдын ала берілгендігі хабарланады.
Әр топқа өз тақырыбын қорғауға 10 минут уақыт беріледі.
4.Жобаны қорғау бағыттары
1. Білім (тақырыпты зерттеу, аша білу)
2.Тапсырма( тақырыпқа сай көрнекіліктің әзірленуі)
3.Бәсеке (айтыстың практикада қолданылуы)
4Нәтиже (шығармашылық жұмыспен қортындылау)
5.Сарапшылармен таныстыру
Реті1
Қорғау бағыттары
1-топ
2-топ
3-топ
1
2
3
4
Тақырыптың ашылуы, зерттеу деңгейі
Айтыстың практикада қолданлуын көрсету шеберлігі
Көрнекіліктің тақырыпқа сай болуы, оны қорғау деңгейі
Қойылған сұрақтың деңгейі
Уақытты пайдалануы

6. Жобаның қорғалуы
1-топ. <<Айтыс-халық ауыз әдебиетінің ерекше түрі>>
2-3 топ сұрақтарына жауап беру.
Буклет қорғау
Жұмбақ айтысынан үзінді.
Шығармашылық қорыту (өлең шумақтары)
2-топ. <<Ақындар айтысының үздік туындысы-<<Біржан мен <<Сара айтысы>>
1,3 топ сұрақтарына жауап беру.
Суретті плакат (қорғау)
3 топ. <<Осы күнгі айтыстар>>
1,2 топ сұрақтарына жауап беру
Суретті фотомонтаж қорғау
Шығармашылық қорыту. ІҮ. Бекіту жұмыстары 1. Сарапшылар сөзі
Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия) Мұғалімнің қорытынды сөзі
Айтысқа ерекше елдің көзқарасы,
Қазақтың сыйып жатқан боз даласы
Бүгінгі сабаққа біз атсалыстық,
Айтыс бұл - екі ақынның сөз додасы.
Біржан сал - туған дара, ақын, дарын,
Арнаған алқалы елге татымды әнін.
Сара да бостандыққа шықты жырмен,
Ежелден сүйген елміз ақындарын...
ҮІ. Үйге тапсырма беру <<Өз ойың...>> тақырыбында ойтолғау жазу

ҮІ. Бағалау

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі: Байшагирова А.П.
Сынып: 9 <<а>>, <<в>>-сыныбы

Сабақтың тақырыбы: Жыраулық өнер туралы жалпы шолу
--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты:
--------------------------------------------------------------------------------

5. Білімділік
6. Дамытушылық
3.Тәрбиелік
XIV-XVIII ғасырдағы жыраулар поэзиясы және жыраулардың өмірбаяны туралы білімдерін жинақтап, кеңейтіп, пысықтайды, толықтырады;
Жырларды мәнерлеп, сауатты, нақышына келтіріп оқи білуге баулиды, танымдық деңгейін көтереді, ой-өрісін, логикалық, есте сақтау, ойлау және шығармашылық қабілеттерін дамытады, тірек сызбаларды қолданып ауызша тілді дамытады, сөздік қорды молайтады;
Жыраулардың жырын оқу арқылы ұлы адамдардың өмірін өнеге ете отырып, адам бойындағы жақсы қасиетттерді, (ақылдылық, тапқырлық, татулық) қалыптастыру, отансүйгіштікке, елін қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: дәстүрлі аралас-сайыс сабақ, теориялық білімді қайталай отырып, тірек сызбалар арқылы ауызша тілді дамыту.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, әңгімелеу, алдау, сыни тұрғыдан ойлау, топпен жұмыс, көрнекілік, жатқа айту.
Сабақтың жабдығы: кестелер,тірек сызбалар, Бұқар жыраудың, Қазтуғанның, Асан қайғының портреттері, <<Жыраулар>> тақырыбына байланысты қосымша материалдар мен буклеттер, таблицалар, карточкалар, комьпютер, оқушыларды ынталандару үшін сайыстың кезеңдері белгіленген тірек сызбалар, итерактивті тақта, диск, компьютер
Сыныппен жұмыс түрі: даралап, жұппен, топпен, ұжымдық
Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу;
Сабаққа дайындықтарын бақылау;
Сабағымызды бір-бірімізге жақсы тілектер айтудан бастайық . (Топтар бір-біріне жақсы тілектер айтады)
Балалар, биыл қай жыл?
Біз қай ғасырда өмір сүрудеміз?
Біз қай ғасыр әдебиетін оқып жатырмыз?
1. Сабақ- сайыс сабақ, үш топтың аттарын сабақтың аяғында білесіңдер. Сабақ барысында көптеген стратегияларды орындауымыз керек. Сендердің білімдеріңді сарапшылар бағалайды. (сарапшылар басқа сыныптың оқушылары)
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру. <<Ой қозғау стратегиясы>>
XIV-XVIII ғасырдағы біз оқыған жыраулар кімдер екенін білу үшін мына жыр жолдарында кімдер туралы сөз болып тұр және бұл жырларды кімдер жазғанын табуымыз керек.
Тіл алсаң іздеп қоныс көр,
Желмая мініп жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір,
Мұны не білмейсің? Асан қайғы
Билер атты би соңы,
Би ұлының кенжесі.
Мұсылман мен кәуірдің,
Арасын бұзып дінді ашқан,
Сүйінішұлы Қазтуған
Ел бастау қиын емес,
Қонатын жерден көл табылады.
Қол бастау қиын емес,
Шабатын жерден ел табылады.
Шаршы топтан сөз бастаудан қиынды көргем жоқ.
Бұқар жырау
.Тірек сызба бойынша әңгімелеу.

Ел билеушілердің кеңесшісі, уәзірі, биі
XIV-XVIII ғасыр

Кемел ойлы ақындар

Асан қайғы
ЖЫРАУЛАР
Доспамбет

Ақтамберді
Бұқар жырау

Қазтуған

Осы жыраулардың Абай, Жамбыл сияқты ақындардан қандай ерекшелігі бар?
<<Келісу-келіспеу>> стратегиясы.
Неге келісетін-келіспейтіндіктеріңді түсіндіру.
Біздің мектеп директоры - Сергей Семенұлы сендерге мынандай сауал қояды.
1. Асан Қайғы 1361-1465-70 жылдары өмір сүрген. Келісемін.
2. Хасан Сәбитұлы Құлагер деген атпен Жерұйық жерді іздеген. Келіспеймін.
3. Асан қайғының <<Еділ бол да Жайық бол>> толғауы философиялық сарында жазылған. Келіспеймін (дидактикалық сарында)
Қазақ тілі пәнінің мұғалімі Гүлнар Жеңісханқызы мынадай сауал қояды.
1. Қазтуған жырау ел арасында, тұрмыстық жиындарда өнер көрсеткен. Келіспеймін.
2. Қазтуған жырау өлеңмен терең мағыналы ой толғаған. Келісемін.
3. Қазтуған жырларында халықты ерлікке, бірлікке, адамгершілікке, шақырған, ақыл-ой айтқан. Келісемін.
Грамматикалық стратегия. Мақсаты: кітаппен жұмыс істей отырып омонимдік, синонимдік, антонимдік қатарды табу.
1-топ. 18-бет, Қазтуған. Соңғы сөйлемнен омонимдік қатарды табу. Ол да қол бастаған батыр, ел басқарған би болған. Би человек решающий спорные вопросы рода, племени. Би (танец)
2-топ. Асан қайғы, 16-бет. Ақан Сарыарқада - Ұлытауда дүние салған. Синонимдік қатарды тап. Қайтыс болған.
3-топ. Бұқар жырау, 20-бет, <<Жар басына қонбаңыз>> жырынан антонимдік қатарды тап. Жақсы жаман
<<Поэзия>> стратегиясы. Үй тапсырмасы бойынша жыраулардың жырларын мағынасына келтіріп мәнерлеп, нақышына келтіріп оқу, авторын табу. Автор кім?
<<Бұл кім?>> стратегиясы.
Таблица бойынша жұмыс.
XIV-XVIII ғасыр жырау-жыршылары
1. ?
XIV-XVIII ғасырда өмір сүрген, әкесі батыр болған. Мәшһүр Жүсіптің айтуынша сауып ішер малы, мінер аты болмаған. Бір ғасырдан астам өмір сүрген.
2. ?
Желмаясымен <<Жерұйық>> жерді іздеп, қазақтың талай жерін аралаған. Шоқан Уәлиханов оны <<Көшпенділер философы>> деп атаған. Керей мен Жәнібек хандарын жақтаған.
3. ?
XV ғасырдың 20-30 жылдары Еділ бойында дүниеге келген. Қол бастаған батыр, ел басқарған би болған, лирик. Бұл кісі туралы көп дерек жоқ.

Оқушылар жауап берген соң сұрақтардың орнына жұраулардың портреттерін слайд бойынша көрсету.
Бекіту жұмыстары (жаттығулар, жұмыс түрлері, кластер, диаграмма құру)
<<Дұрыс сұрақ-жауап стратегиясы>> (таблица) бойынша топтар бір-біріне сұрақтар қояды.

Жыраулар
Өмірдерек
Еңбектері
Тақырыптары
1. Асан қайғының шын аты - Хасан Сәбитұлы, ірі жырау, би, <<Желмая түйесі болған.

2. Қазтуған Сүйіншіұлы. Қол бастаған батыр, ел басқарған би.
1361 жылы Еділ бойында туған. Әкесі Сәбит - саятшы. Керей және Жәнібек хандарды жақтаған. 1485-1470 жылы Сарыарқа Ұлытауда қайтыс болған.
1420 жылдары Еділ бойында, Астрахань облысында дүниеге келген. 1460-1480 жылы Қазақ Ордасы құрамына енеді. Жыраудың бұдан соңғы өмірі туралы дерек сақталмаған.
<<Құйрығы жоқ жалы жоқ>>, <<Еділ бол да, Жайық бол>>, <<Ай, хан>>, <<Таза мінсіз асыл тас>>, <<Бұл заманда не ғаріп>>.

<<Мадақ жыры>>, <<Алаң да,алаң, алаң жұрт>>, <<Қайран менің Еділім>>.
Адамгершілік қасиеттері, елдің бірлігі, татулығы.

Халықтың ерлігі, бірлігі, адамгершілік қасиеттері.
3. Бұқар жырау
1668 жылы Павлодар облысының Баянауыл ауданында туған. Әкесі Қалқаман батыр 1781 жыл Баянауылда Долба тауында дүние салған.
<<Тілек>>, <<Жиырма деген>>, <<Ай, Абылай,Абылай>>, <<Кәрілік туралы>>, <<Жар басына қонбаңыз>>.

Елін, жерін қорғаған батырлар, ел басқарған хандар туралы.
Егер сендер XXI ғасыр жыраулары болғандарыңда не жайлы жырлар едіңдер?..
Тест жұмысы (3 нұсқа)
<<Ой қорыту>> стратегиясы - өткенді тұжырымдап қорыту. Сызбаны толтырып, таблицаларды қолдану арқылы әр жырау туралы толық әңгімелеу.

Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия)
1. Асан қайғы Желмаясын мініп, кең байтақ қазақ жерін түгел аралаған. <<Жерұйық>> жерді іздеген, ну орман мен шалғынды жерге халықты қоныстырсам деп армандаған. Сондықтан Шоқан Уәлиханов оны <<Көшпенділер философы>> деп атаған.
1. Қазтуған өз жырларында халықты ерлікке, бірлікке, адамгершілікке шақырып, ақыл айтқан, батыр, ел басқарған би болған. Адамгершілігі күшті үлкендердің айтқанын тыңдасақ, бізден батыр да, би де шығады деп сенемін.
2. <<Ұрпақтарым, атаң мен әжеңді сыйла! Өзіңе дейінгіне құрметтесең, өзіңнен кейінгілер сені құрметтейді>> деп бұқар жырау айтқандай ата-ананы, әже-атаны сыйлаңдар,үлкендерді құрметтеп, кішіге қамқор болайық
ҮІ. Үйге тапсырма беру. Шығарма жазу.
ҮІ. Бағалау. Сарапшыларға сөз беріледі.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Нұрышева А.Н.
9 <<а>>, <<в>>-сыныбы

Сабақтың тақырыбы: Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілер. Үтір.
--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты:
--------------------------------------------------------------------------------

1. Білімділік
2. Дамытушылық
3.Тәрбиелік
Оқушылардың үтір қою жөніндегі дағдыларын жетілдіру, өз бетемен жұмыс істеуге дағдыландыру. Сөйлем құрамына кездесетін тыныс белгілерінің қызметі мен қолданылу орны, үтір тыныс белгісін қоюда ұстанатын негізгі принциптерін оқып-үйренудің жобасын тұтас қабылдауға көмектесу
Үтір қандай орындарда, не үшін қойылатыны, оны қою үшін тілдік қандай белгілерін білу керек екенін түсіндіру. Проблемалық жағдайлар мен күрделілік деңгейі артқан тапсырмаларды шешу кезінде дербес ойлана алуды дамытуға жағдай жасау.
Мақала арқылы тілге деген сүйіспеншілігін арттыру, сөздерді орынды қолдануға,тиянақтылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ
Сабақтың әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, талдау, баяндау, түсіндіру, с.т.о(сыни тұрғыдан ойлау) стратегиясы.
Сабақтың жабдығы: слайд, интерактивті тақта, карточкалар.
Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу;
2. Сабаққа дайындықтарын бақылау;
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру: қайталау сұрақтары
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
Жаңа сабақ. Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілері.
Ой шақыру.
Жаңа тақырып бойынша оқушыларға сұрақ қою.
Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілерін ата.
Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілері қандай қызмет атқарады? (ерекшелеуші)
Қыстырма сөйлем дегеніміз не?
Қаратпа сөз дегеніміз не?
Одағай сөз дегеніміз не?
Бірыңғай мүшелер дегеніміз не?
Айқындауыш мүше дегеніміз не?
Төл сөз дегеніміз не?
Слайд бойынша жаңа тақырыпты түсіндіру.

Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілер ерекшелеуші қызмет атқарады. Үтір қаратпа, қыстырма, одағай, төл сөздер мен біріңғай және айқындауыш мүшелер қолданылып тұрған сөйлемдерде қойылады.
1. Үтір (,) Шешендік сөз шешендікке, адамгершілікке тәрбиелейді.
2. Қос нүкте (:) Ел деген мұз сияқты: ақырын ұстасаң, - түсіп кетеді.
3. Жақша () Жақсылық - кісінің табандылығында.
(М. Әуезов)
4. Тырнақша ("") Қазыбек биден бір адам "кім жақын, не қымбат, не қиын?" деген үш сұраққа жауап беруін сұрапты.
5. Сызықша (-) Ашу - дұшпан, ақыл - дос, ақылыңа ақыл қос.
6. Нүктелі үтір (;) Ақылды ісіне сенеді; Ақымақ күшіне сенеді;Әңгүдік түсіне сенеді.

oo Қазыбек, бір қолың ұрыс бастаса, екінші қолың арашашы болсын.
oo Ойбай, білсем Құдай ұрсын, - деп Зейнеп те әзілдей жауап берді.
oo Сен, Еменәлі, бір кезде алды-артына қарамайтын сотқар болып едің.
oo Әли, менің ойымша, мемлекет отбасынан басталады.

Біріңғай сөйлем мүшелерінің арасында қойылады
Қаратпа сөздер (сөйлем басында, соңында, ортасында)
Қыстырма сөздер
(сөйлем басында, соңында, ортасында)
Оңашаланған айқындауыш сөздер
Одағай сөздер
(сөйлем басында, соңында, ортасында)
Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдердің аражігіне қойылады

Қаратпа сөздерден кейін қойылады
(сөйлем басында, соңында, ортасында)
Қыстырма сөздерден кейін қойылады
(сөйлем басында, соңында, ортасында)
Оңашаланған айқындауыш сөздерден кейін қойылады
Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдердің аражігіне қойылады
Менің ғашығым бота көзді, қыр мұрынды, шие ерін, ақ құба келген аққу қыз.
Жігіттер, ойын арзан, кұлкі қымбат.
Менің сырым, жігіттер, оңай емес.
Ендігі кезек сенде, қарағым.
Меніңше, сенің айтқаның дұрыс.
Бұларды, әрине осы жерде жасауға болмайды.
Өзі осында келген шығар, сірә.
Сен, Қазыбек би, бұл елдің соты.
Осы елдің алға ұстары сен, Батыр Баян.
Пай! Пай! Пай!
Киелі неткен жер!

Ел көшсе, жайлау жетімсірейді, құс көшсе, көл жетімсірейді.
.
Жігіттер, ойын арзан, кұлкі қымбат.
Менің сырым, жігіттер, оңай емес.
Ендігі кезек сенде, қарағым.
Меніңше, сенің айтқаның дұрыс.
Бұларды, әрине осы жерде жасауға болмайды.
Өзі осында келген шығар, сірә.
Сен, Қазыбек би, бұл елдің соты.
Осы елдің алға ұстары сен, Батыр Баян.
Ел көшсе, жайлау жетімсірейді, құс көшсе, көл жетімсірейді.

oo Біріңғай мүшелерде қойылатын үтір.
Біріңғай мүше жалғаулықсыз келгенде
Да, де, әрі, я, яки, не, немесе, әлде, жалғаулық шылаулары біріңғай мүшеде қайталанып келгенде
Мен, және жалғаулық шылаулары қайталанбайды
Да, де, әрі, я, яки, не, немесе, әлде, жалғаулық шылаулары біріңғай баяндауыштар арасында қайталанбай келсе, шылаудан соң үтір қойылады
Айгүл, Әсел, Әдемілер келді.
Асыл да, Әсел де не үйге кірерлерін, не кері кетерлерін білмей дал болды.
Айнур мен Асыл, Айдын мен Асхат келді.
Қоңырау соғылды да, сабақ басталды.

Құрмалас сөйлемдерде қойылатын үтір

Да, де, та, те, әрі жалғаулықтары арқылы байланысса, жалғаулықтар -дан соң үтір қойылады
Бірақ, дегенмен, әйтседе, сондықтан, өйткені, себебі
жалғаулықтары арқылы байланысса, жалғаулықтардан соң үтір қойылады
Қайталанып келгенде
Жалғаулықсыз ыңғайлас, себеп мәнді салалас құрмаластар арасында
Қайтарар жауабы көкірегінде қайнап тұрса да, Сұлтанмахмұттың үні шықпады.
Әкесі мен қызы осы жерде бірінші рет кездесті, бірақ бірін - бірі танымады.
Кейде олар балаша шуласа, кейде сабырлы болады.
Дауыс шыққан жаққа қарап едім, қол созым жерде елік тұр.

Жаттығулармен жұмыс:
1. Сөйлемдерге тыныс белгісін қойып шық.
Өсе келе Ердос тап - тақыр жерде өсіппіз ғой деп ойламасын.
Сол кешегі ұстаздары яғни біздер соншама ақылды да білімді де емес екен.
Шіркін бұрынғының әндері-ай.
Әрбір ән тұтас тарих.
Соларша қайғырып соларша сүйе білер ме еді шіркін.

2.<<Қазақ тілінің мұңы>>
Мәтінмен танысу, түсінгенін айту, қазіргі заманмен салыстыру,тыныс белгілерінің қойылу себебін анықтау.
Мен заманда қандай едім? Мен ақын, шешен, тілмар бабаларыңның бұлбұлдай сайраған тілі едім. Жардай соққан толқындай екпінді едім. Мен наркескендей өткір едім. Енді қандаймын?
Кірленіп барамын, былғанып барамын.
Жасыдым, мұңалдым.
Мен не көрмедім?
Маған әкеліп араб пен парсыны қосты. Бертін келе шүлдірлетіп ноғайды, бұлдырлатып орысты араластырды. Бір күндерде мені мүлде жоқ қылғысы келетіндер де бар. Өліде үш бақы болғыр Абайға өкпем жоқ. Тіріде маған ара түсушілер аз болды. Мен жылы сөзді, алдымен айналып кетейін, осы күнгі Ахмет (Байтұрсынұлы. Ред.) деген кісіден ғана естідім.
Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
Сұрақ - жауап.
1. Сөйлемнің ішіне қойылатын тыныс белгілерін ата.
2. Үтір қандай жағдайда қойылады?
3.Карточкамен жұмыс
1. Сөйлемдерді сөйлем мүшесіне талда. Бастауыштарын қаратпа сөзге айналдырып, тиісті орынға тыныс белгісін қой.
2. Қаратпа сөздерді бірде сөйлемнің алдына, бірде ортасына, бірде аяғына қойып, оларды тыныс белгілерімен айырып жазыңдар.
3. Одағай сөздерді тыныс белгілерін қойып көшіріңіздер.
ҮІ. Үйге тапсырма беру: 159-жаттығу.
ҮІ. Бағалау

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі: Байшагирова А.П.
Сынып: 9 <<а>>, <<в>>

Сабақтың тақырыбы: Әдеби тіл және оның нормалары.
--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты:
--------------------------------------------------------------------------------

1. Білімділік
2. Дамытушылық
3.Тәрбиелік
Нормаға түскен әдеби тіл туралы мағлұмат беруге, жаңа тақырыпты оқып-үйренудің жобасын тұтас қабылдауға көмектесу.
Оқу материалының тұлғалық және әлеуметтік-практикалық құндылығын түсінуге көмектесу.
Оқушыны дұрыс, сауатты, мәдениетті сөйлеу әдебіне үйрету.

Сабақтың түрі:
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы +
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілдері:

Репродуктивті

Эвристикалық зерттеу

Шығармашылықпен оқыту

Сұрақ-жауап, пікіралмасу

Көркем шығарма талдау, тың астарын ашу

Мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу

Шолу лекция, түсіндіру,әңгімелеу, баяндау

Жоспар құру, пікір жазу, жаттау

Оқушының мәнерлеп оқуы, реферат оқу

Тапсырма орындау, тақтамен жұмыс

Мәтінге жақын баяндау, логикалық сұрақтар қою

Шығармашылық тапсырмалар

Танымдық ойындар

Теориялық мәселелер

Проблемалық сұрақтар

Өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс

Баяндама жасау, пікірсайыс, жарысу

Шығарма, мазмұндама жазу, тест

Жаңа технология элементтері:_____________________________________________________
Сабақтың жабдығы: Кестелер, плакаттар, портреттер, үлестірме қағаздар,видео, слайд, интерактив. тақта, электрондық оқулық

Сыныппен жұмыс түрі: даралап, жұппен, топпен, ұжымдық

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу;
2. Сабаққа дайындықтарын бақылау;
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі
Қызығушылықты ояту: Ой қозғау стратегиясы негізінде сұрақтар қойылады.
oo Тілді кім жасайды, әркім өз білгенінше сөйлей бере ме?
(оқушылардың ойлары талқыға түседі, ой бөліседі)
Әрине тілді бір адам ғана жасамайды, әркім өз білгенінше сөйлей бірмейді. Тіл өзі қызымет ететін адамдардың бәріне ортақ, түсінікті болуы керек. Ондай жалпыға ортақ тілді әдеби тіл дейміз. Әдеби тіл нормалары арқылы тіл көпшілікке түсінікті әрі бәріне ортақ болып келеді.
Мағынаны тану фазасы
Әдеби тіл нормалары

лексикалық
фонетикалық
грамматикалық

Тақтаға мына сөйлемді жазып, грамматикалық нормаға сай түрін оқушыларға жаздыртамын.
Мысалы: а) Ағ үйдөн шыға гелді бір жас жігіт.
ә) Ақ үйден шыға келді бір жас жігіт.
Дыбыс үндестігіне, яғни Үндестік Заңына байланысты заңдылықты түсіндіріп өту.
* Әдеби тіл екі түрде өмір сүреді. Оның бірі - ауызша тіл, екіншісі - жазбаша тіл.
Оқушылар екі тілдің қолдану аясын өздері айту керек. (ауызша тіл: үй іші, отбасында, теле-радио хабар, мұғалімнің сабақ түсіндіруі, сөйлесу, әңгімелесу, диалог түрінде көрінеді; жазбаша тіл: ойды қағазға жазу арқылы көрінеді - кітап, көркем шығармалар, оқулық, газет-журналдыр, ғылыми еңбектер).
Аузша тіл гормасы - орфоэпия.
Жазбаша тіл - орфография.
Жұлдыз - жұлдұз
Ақ лақ - ағ лақ
* Үш сөйлем жазылып, әдеби тіл нормасының сақталуына байланысты жұмыстар жүргізіледі.

ІҮ. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия) ой толғаныс фазасы: 1) оқушылар мысалдыр айтып, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларын ажыратады. ________________________________

Ү. Үйге тапсырма беру 3-жаттығу. Газет-журналдардан тіл туралы жазылған мақаланы жазып, әдеби тіл нормалары бойынша талдау жасау.
ҮІ. Бағалау

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Байгожина М.С.
Сабақтың тақырыбы. Зат есімнің сөйлемдегі қызметі.
--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты

1.Білімділік

2.Дамытушылық

3.Тәрбиелік

Зат есімнің сөйлемдегі қызметімен таныстыру, оны практикалық жаттығулар арқылы бекіту..

+
Белсенділігін ояту, өзін-өзі
сыйлау идеясын дамыту, талдау
дағдыларын қалыптастыру.
Сөйлеу мәдениетін, тіл байлығын дамыту.
+
Салауатты өмір салтын дәріптеу, алғырлыққа тәрбиелеу.
+
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы +
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы +
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ +
Сабақтың әдіс-тәсілдері:
Репродуктивті

Эвристикалық зерттеу

Шығармашылықпен оқыту
+
Сұрақ-жауап, пікіралмасу

Көркем шығарма талдау, тың астарын ашу

Мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу

Шолу лекция, түсіндіру,әңгімелеу, баяндау

Жоспар құру, пікір жазу, жаттау

Оқушының мәнерлеп оқуы, реферат оқу

Тапсырма орындау, тақтамен жұмыс
+
Мәтінге жақын баяндау, логикалық сұрақтар қою

Шығармашылық тапсырмалар

Танымдық ойындар

Теориялық мәселелер
+
Проблемалық сұрақтар
+
Өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс
+
Баяндама жасау, пікірсайыс, жарысу

Шығарма, мазмұндама жазу, тест

Жаңа технология элементтері: <<Топтастыру>> стратегиялары
____________________________________________________________
Сабақтың жабдығы: Кестелер, портреттер, үлестірме қағаздар+, видео, слайд + , интерактив. Тақта + , электрондық оқулық

Сыныппен жұмыс түрі: даралап+, жұппен+ , топпен, ұжымдық +

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың назарын сабаққа аудару.
Психологиялық дайындық.
-Көңіл күйлерің қалай? Неліктен?
- Жақсы көңіл-күй - жақсы денсаулықтың кепілі деп, сабақты бастаймыз.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
Сабаққа кіріспе жасау.
І. Сабақтың тақырыбы, мақсаты, өтілу формасы туралы хабарлау.
ІІ. Мұғалімнің кіріспе сөзі:
oo Бүгінгі сабақта біз Зат есмінің сөйлемдегі синтаксистік қызметімен танысамыз және Денсаулық, спорт туралы әңгімені жалғастырамыз. Сабақтың мақсаты
oo Жалпы, зат есмінің сөйлемдегі негізгі қызметі қандай?/Оқушылардың жпуаптары тыңдалады/.
oo Сонымен, жаңа тақырыпты меңгеру үшін Зат есімнен және <<Сөйлем мүшелері
Тақырыбына байланысты алған білімдерімізді еске түсірейік. Сабақтың 1 кезеңі <<Қайталау - білім анасы>> деп аталады. <<Лото>> ойыны арқылы бұрынғы өткен білімдерімізді ортаға салайық. /Оқушыларға жетон таратылады. Кімге қандай номер түседі, сол ұяшықтағы сұрақтарға жауап береді./
1. Сөйлем мүшелері не? 2. Сөйлем мүшелері неше топқа бөлінеді?
3. Тұрлаулы мүшелер дегеніміз не? Атап шығыңыз. 4. Тұрлаусыз мүшелер дегеніміз не?
5. Зат есім дегеніміз не? Қандай сұрақтарға жауап береді?
6. Зат есімнің қандай грамматикалық категорияларын білесіздер? Мысалдар келтіріңіз.
7. Құрамында зат есімдері бар мақал - мәтелдер келтіріңіздер.
8. Бастауыш пен баяндауыш не? Қандай сұрақтарға жауап береді?
9. Тұрлаусыз мүшелер: Анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
10. Тосын сыйлық.
ІІІ. Грамматикалық тақырыпты меңгерту.
Сабақтың 2 кезеңі <<Жаңа білім құпиясы>> деп аталады. Жаңа сабақ. Сөйлемдер бойынша ереже шығару.
1. Тіл - ұлттың жаны.
2. Өз тіліңді қадір тұтпай тұрып, өзге тілді сүйе алмайсың.
3. Біз тіл арқылы рухани байлығымызды меңгереміз.
А. /Осы мысалдар арқылы өздерің <<Зат есімнің сөйлемдегі қызметі>> тақырыбына байланысты ереже шығарады/.
Ә. <<Топтастыру>> - <<Зат есімнің сөйлемдегі қызметі>> Б. Оқушылардың мысалдарын тыңдау.
ІҮ. Бекіту жұмыстары (жаттығулар, жұмыс түрлері, кластер, диаграмма құру).
Сабақтың 3 кезеңі <<Білімді мыңды жығады>>. Алған теориялық мағлұматты пысықтаймыз.
1. Сергіту сәті. Мақал-мәтелдердегі түсіп қалған сөздерді тауып, орысша, ағылшынша
баламасын табу. /слайд/.
2. Жазба жұмысы.
3. 1. Әр адам өз денсаулығына жауапты болу керек.
4. 2. Салауатты өмір салты - адамның денсаулығын сақтау мен нығайтуға бағытталған адамның белсенді әрекеті.
5. 3. Тазалық - саулық негізі, саулық - байлық негізі.
Сөйлемге синтаксистік талдау жасау. /3 оқушы тақтада жұмыс істейді - қалғандарының қолдарына кеспе
қағаздар таратылып, орнында орындайды.
Келесі кезең <<Сөйлей-сөйлей шешен боласың>> - берілген тақырып бойынша диалог құру
/Жұптық жұмыс/.
Диалог дайындау. <<Салауатты өмір салты>>. Тірек сөздер беріледі.
Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
<<Рефлексия>>
<<Ұқсастық пен даралық>> стратегиясы.
Қазақ тілі мен орыс тіліндегі зат есімнің ұқсастығы мен даралығын көрсетіңіздер.
ҮІ. Үйге тапсырма беру. <<Зат есімнің сөйлемдегі қызметі>> - тақырыбын пысықтау.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Лепесбаева А.Т.
Сабақтың тақырыбы: Тоғызқұмалақ.
--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты

1.Білімділік

2.Дамытушылық

3.Тәрбиелік

Қазақ халқының ұлттық ойыны тоғызқұмалақпен таныстыру, синтаксистік талдау жасау, зат есімнің сөйлемдегі қызметін анықтай білу дағдыларын дамыту.

+
Белсенділігін ояту, өзін-өзі
сыйлау идеясын дамыту, талдау
дағдыларын қалыптастыру.
Сөйлеу мәдениетін, тіл байлығын дамыту.
+
Қазақтың ұлттық ойындарын одан әрі дамытуға ат салысуға үйрету, оларды балалар арасында ойнатуға баулу.
+
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы +
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы +
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ +
Сабақтың әдіс-тәсілдері:
Репродуктивті

Эвристикалық зерттеу

Шығармашылықпен оқыту
+
Сұрақ-жауап, пікіралмасу

Көркем шығарма талдау, тың астарын ашу

Мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу

Шолу лекция, түсіндіру,әңгімелеу, баяндау

Жоспар құру, пікір жазу, жаттау

Оқушының мәнерлеп оқуы, реферат оқу

Тапсырма орындау, тақтамен жұмыс
+
Мәтінге жақын баяндау, логикалық сұрақтар қою

Шығармашылық тапсырмалар

Танымдық ойындар

Теориялық мәселелер
+
Проблемалық сұрақтар
+
Өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс
+
Баяндама жасау, пікірсайыс, жарысу

Шығарма, мазмұндама жазу, тест

Жаңа технология элементтері: <<Топтастыру>> стратегиялары
____________________________________________________________
Сабақтың жабдығы: Кестелер, портреттер, үлестірме қағаздар+, видео, слайд + , интерактив. Тақта + , электрондық оқулық

Сыныппен жұмыс түрі: даралап+, жұппен+ , топпен, ұжымдық +

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың назарын сабаққа аудару.
Сыныптың психологиялық көңіл-күйін тексеру.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
Сабаққа кіріспе жасау.
І. Сабақтың тақырыбы, мақсаты, өтілу формасы туралы хабарлау.
ІІ. Мұғалімнің кіріспе сөзі:
oo Қандай ұлттық ойындарды білеміз?
oo <<Болжау>> стратегиясы бойынша тоғызқұмлақ ойынына болжау жасау.
oo Жаңа сөздерді енгізу. Слайд.
Табанддылық-упорство
Жылдамдық-быстрота,
Икемділік - ловкость
Шешім қабылдау - принять решение
Күрделі-сложная
Жаттықтырушы- тренер
Сайыс - состязание
Сайыс өткізу- проводить состязание
oo Оқылым. 122 бет. 7.10. жаттығуы. Дамыта оқыту әдісі бойынша <<Маңыздысын
ажырата біл>> Мәтін оқылып, ішіндегі ең маңызды мәселені қысқаша жазады. Ортаға салып
талдайды. Осылайшы оқушылар ақпараттың маңыздысын таңдай білетін болады.
Жазылым. 7.10.2 Берілген сөздердің көмегімен сөйлемдер құрып, сөйлемдерді талдау.
Шығармашылық жұмыстар:
І.Тоғызқұмалақ, Абай, Қазақстан, жаттықтырушы сөздерін әр түрлі сөйлем мүшелері қылып, сөйлем құрау. Осылайшы зат есімнің сөйлемдегі қызметі пысықталады.
ІІ. Осы зат есімдерге лексикалық талдау жасалады.

Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
<<Рефлексия>>
Білемін
Мен үшін жаңалық
Білгім келеді
Баға

ҮІ. Үйге тапсырма беру. Жолдаудан білімге, денсаулыққа, спортқа байланысты 5-сөйлем жазып келу..

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Қалиева Қ.Қ.
7 <<с>>, <<д>>-сыныбы
Сабақтың тақырыбы Қазақ драма театры. Деректі кино. /2-сағат/
--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты

3. Білімділік

4. Дамытушылық

3.Тәрбиелік

Лексикалық тақырыпты игерту; көсемшеден өткенді еске түсіріп, оның түрленуіне тоқталу, ерекшеліктерін ұғындыру, пысықтау.
+
Оқушының ойлау қабілетін, ой белсенділігін дамыту
+
Қасиетті нәрселерді қадір тұтуға, сөз қадірін ұғына білуге , қазақтың бай тілін орынды пайдалана
білуге, сонымен қатар ізденімпаздыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу.
+
Негізгі түсініктер мен теорияларды, ғылыми дәлелдер мен деректемелерді оқыту

Өзіндік талдау, жинақтап қорыту,өзге құбылыстармен салыстырып сөйлеуін дамыту

Атақты адамдар өмірінен үлгі алып,елінің саналы азаматы болуына тәрбиелеу

Білік дағдыны, есте сақтау дағдысын қалыптастыру
+
Оқушының тіл байлығын дамыту, тіл мәдениетін қалыптастыру
+
Ұжымдық еңбекке, өзін өзі бақылауға, сыйластыққа, үлкенге ізеттігін тәрбиелеу
+
Тақырып бойынша сұраққа жүйелі жауап беру, әңгімені тиянақты баяндай білу
+
Қиындықты жеңе білу қасиеттерін,дағдыны қалыптастыру
+
Ұлтжандылыққа, азаматтылыққа, қоғамдық идеялық көзқарасын қалыптастыру

Оқулық, сөздік, қосымша материал бойынша сөйлей алу, жұмыс істеу

Шығармашылық қабілеттерін дамыту, танымдық дағдыларын дамыту

Шәкірттерді рухани құндылықтар арқылы имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі:
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы +
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы +
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ
Сабақтың әдіс-тәсілдері:
Репродуктивті

Эвристикалық зерттеу

Шығармашылықпен оқыту

Сұрақ-жауап, пікіралмасу
+
Көркем шығарма талдау, тың астарын ашу

Мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу

Шолу лекция, түсіндіру,әңгімелеу, баяндау

Жоспар құру, пікір жазу, жаттау

Оқушының мәнерлеп оқуы, реферат оқу

Тапсырма орындау, тақтамен жұмыс
+
Мәтінге жақын баяндау, логикалық сұрақтар қою

Шығармашылық тапсырмалар

Танымдық ойындар
+
Теориялық мәселелер

Проблемалық сұрақтар

Өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс
+
Баяндама жасау, пікірсайыс, жарысу

Шығарма, мазмұндама жазу, тест

Жаңа технология элементтері: <<Қыз қуу>> ойыны________________________________
____________________________________________________________
Сабақтың жабдығы: Кестелер, портреттер, үлестірме қағаздар+ ,видео, слайд , интерактив. Тақта + , электрондық оқулық.

Сыныппен жұмыс түрі: топпен

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың назарын сабаққа аудару.
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру. Өткенді қайталап, пысықтау.
Үлестірме қағаз тарату.
Көп нүктенің орнын толықтыру.
1926-1930 жылдары........................... ұйымдаса бастады.
1926 жылы .......................................... ашылды.
Театрды дарынды режиссер және ......... басқарды.
1933 жылы Алматыда........., 1937 жылы Қызылордада .............. ашылды.
1930 жылы.............................. негізі салынды.
1938 жылы..................................жасалды.
№4-тапсырма, 81-бет - ж/а
Етістіктің райлары: Сөйлемдер келтіру, дәлелдеу.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
ІІ топқа бөлу.
<<Қыз куу>> ойыны.
І топ - қыздар тобы - Қазақ драма театры - мәтінді мәнерлеп оқу, қазақ тіліне аудару, қазақ тілінде сұрақтар құрастыру.
ІІ топ - ұлдар тобы - <<Деректі кино>> - мәтінді оқу, 3 бөлімге бөліп, ат қою.
Бірнеше сұрақ құрастырыңыздар.
1. Мәтінді мәнерлеп оқу.
Сөздік жұмысы.
Қойылым - постановка
Актерлердің ойыны - игра актеров
Ғажап - великолепно
Құндылық - ценность
Деректі кино - документальное кино
Шынайы - настоящее
Жоқтау - оплаеивание умершего, плачь
Өлі - мертвый
Дерек - данные
Бейтаныс - незнакомый
Киношежіре - летопись кино
oo Яғни, бүкіл сөздер қандай тақырыпқа арналған?
oo Сөйлемдер келтіріңіздер.
oo Мәтінде қолданған сөздерді тауып алыңыздар.
ІҮ. Бекіту жұмыстары (жаттығулар, жұмыс түрлері, кластер, диаграмма құру).
Әрбір топ өз жұмыстарын қорғайды.
Өздері дайындаған сұрақтарды қарсы топқа жасырады.
Бағалау екі критерий бойынша өткізіледі.
І - Өз мәтіні бойынша жұмыс
ІІ - Тыңдаған мәтін бойынша бағалау.
Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
Өз тақырыптары бойынша сөйлемдер келтіру, сол сөйлемдегі етістікке талдау жасау

1. Жазып отыр. Не істеп отыр? - Етістік - іс қимылды білдіреді; Жаз - түбір - ып - көсемшенің жұрнағы;
Тұлғасына қарай: негізгі, себебі түбірі етістік болып тұр; Құрамына қарай: күрделі, себ. 2 түбірден құралып тұр; Іс әрекеттің жүзеге асуына, аспауына қарай: болымды, себебі іс әрекет жүзеге асып тұр, яғни орындалып тұр;
Нақ осы шақ; ашық рай;
Сөйлемдегі қызметі: баяндауыш.

ҮІ. Үйге тапсырма беру: І, ІІ, ІІІ деңгейлі тапсырмаларды орындау.
<<Етістіктің райларын>> қайталау.
№3 тапсырма, 86-бет - жазбаша - етістікке морфологиялық талдау жасау.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Оспанова Ж.А.

Сабақтың тақырыбы: Сан есімнің зат есіммен байланысы. Дене тазалығы.
--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты:
--------------------------------------------------------------------------------

5. Білімділік
6. Дамытушылық
3.Тәрбиелік
Сан есім мен зат есімді дұрыс байланыстыра алуға үйрету.
Есте сақтау, қисынды ойлау қабілеттерін қалыптастыру.
Тапсырмаларды толық, нақты, тиянақты орындауға баулу.

Сабақтың түрі:
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілдері:

Репродуктивті

Эвристикалық зерттеу

Шығармашылықпен оқыту

Сұрақ-жауап, пікіралмасу
+
Көркем шығарма талдау, тың астарын ашу

Мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу
+
Шолу лекция, түсіндіру,әңгімелеу, баяндау
+
Жоспар құру, пікір жазу, жаттау

Оқушының мәнерлеп оқуы, реферат оқу
+
Тапсырма орындау, тақтамен жұмыс
+
Мәтінге жақын баяндау, логикалық сұрақтар қою

Шығармашылық тапсырмалар

Танымдық ойындар
+
Теориялық мәселелер
+
Проблемалық сұрақтар

Өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс
+
Баяндама жасау, пікірсайыс, жарысу

Шығарма, мазмұндама жазу, тест

Жаңа технология элементтері: _____________________________________________

Сабақтың жабдығы: Кестелер, портреттер, үлестірме қағаздар, видео, слайд, интерактивті тақта, электрондық оқулық, суреттер, ойыншықтар

Сыныппен жұмыс түрі: даралап, жұппен, топпен, ұжымдық

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу
2. Сабаққа дайындықтарын тексеру
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру.
1. Жазбаша берілген тапсырманы тексеру.
2. <<Қайталай ғой!>> ойыны арқылы лексикалық минимуды тексеру.
Носом дышат, руками держат, ногами ходят, ртом едят, глазами видят, ушами слишат, части тела.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
1. Сан есім мен зат есімнің байланысын меңгерту.
Төмендегі мысалдарды талдау арқылы сан есімнің зат есімнің алдында келіп байланысатынын меңгерту.
5 , 8 , 3 , 6 , 5
2. Ондықтарды меңгерту.
Жиырма - 20
Отыз - 30
Қырық - 40
Елу - 50
Алпыс - 60
Жетпіс - 70
Сексен - 80
Тоқсан - 90
Жүз - 100
ІҮ. Бекіту жұмыстары (жаттығулар, жұмыс түрлері, кластер, диаграмма құру).
1. Жазылым. Мақсаты: зат есім мен сан есімді байланыстырып жазу.
- 20, 50, 30, 80, 90, 70
- орындық, үстел, балапан, кітап, қалам, гүл.
2. Карточкамен жұмыс. Мақсаты: берілген сан есімдерді зат есімдермен байланыстыру.

№1. 5, 40, 60
№2. 6, 10, 30
№3. 7, 70, 30
№4. 2. 40. 50
№5. 8, 90, 100
№6. 4, 20, 50
№7. 9, 60, 20
№8. 3, 80, 40

2. Оқылым. Мақсаты: өлеңді мәнерлеп оқып, сан есімдерді табу.
Біздер санай білеміз,
Білмегенге күлеміз.
Біреу, екеу, үш, төрт деп,
Бес, алты деп жүреміз.
4. Сергіту сәті.
5. Сөздікпен жұмыс.
Тіс - зуб
Бет - лицо
Сүлгі - полотенце
Сабын - мыло
6. Айтылым. 1-жаттығу. Мақсаты: тақырыпқа қатысты жаңа сөздер мен сөз тіркестерін тыңдап, мұғалімнің соңынан қайталау.
7. Сергіту сәті. Ойын. Мақсаты: түрлі түсті стикерлерге жазылған әрекетті қимылмен жеткізу.
Шашыңда тара, тісіңді тазала, бетіңді сүрт, қолыңды жу, бетіңді жу, қолыңды сүрт, құлақпен естиді, ауызбен тамақтанады.
8. Оқылым. 2-жаттығу. Мақсаты: сөйлемдерді оқып, мазмұнын меңгеру.
Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
Сәйкестендіру.
Тісіңді тарақпен тара
Шашыңды сүлгімен сүрт
Бетіңді сабынмен жу
Қолыңды щеткамен тазала
VІ. Үйге тапсырма беру. 5-жаттығу, 95-бет
ҮІІ. Бағалау.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:Оспанова Ж.А.
6 <<а>>, <<в>> -сыныбы

Сабақтың тақырыбы: Етістіктен өткенді қайталау.
--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------
Сабақтың мақсаты:
--------------------------------------------------------------------------------

7. Білімділік
8. Дамытушылық
3.Тәрбиелік
Етістіктен алған білімдерін нығайту, оқыған материалдарынан қажетті мәліметті өзара меңгеруге дайындық жүргізу.
Оқушыларды өз бетімен ізденуге, іскерлік дағдыларын қалыптастыруға, белсенді ойлау мүмкіндіктерін жетілдіруге үйрету, жағдай жасау.
Зиялы азаматтар жайында мағлұматтар бере отырып, оларды құрметтеуге, қадірлеуге үйрету.

Сабақтың түрі:
oo Жаңа оқу материалын беру сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қалыптастыру сабағы
oo Білімдерін жалпылау және жүйелеу, қайталау сабағы
oo Білімдерін бағалау, тексеру және бағыттау сабағы
oo Білім, білік, дағдыны қолдану, аралас сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілдері:
Репродуктивті

Эвристикалық зерттеу

Шығармашылықпен оқыту

Сұрақ-жауап, пікіралмасу
+
Көркем шығарма талдау, тың астарын ашу

Мұғалімнің мәнерлеп оқуы, әңгіме жүргізу
+
Шолу лекция, түсіндіру,әңгімелеу, баяндау
+
Жоспар құру, пікір жазу, жаттау

Оқушының мәнерлеп оқуы, реферат оқу
+
Тапсырма орындау, тақтамен жұмыс
+
Мәтінге жақын баяндау, логикалық сұрақтар қою

Шығармашылық тапсырмалар

Танымдық ойындар

Теориялық мәселелер

Проблемалық сұрақтар

Өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс
+
Баяндама жасау, пікірсайыс, жарысу

Шығарма, мазмұндама жазу, тест

Жаңа технология элементтері:_____________________________________________

Сабақтың жабдығы: Кестелер, портреттер, үлестірме қағаздар, видео, слайд, интерактивті тақта, электрондық оқулық

Сыныппен жұмыс түрі: даралап, жұппен, топпен, ұжымдық

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушыларды түгендеу
2. Сабаққа дайындықтарын тексеру
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру.
1. Жазбаша берілген тапсырманы тексеру.
2. Теориялық материалды еске түсіру.
ІІІ. Жаңа сабақ.
1. Қазақ тілінен интеллектуалды олимпиада. Мақсаты: сыныпты екі топқа бөліп, жарыстыра отырып, етістіктен алған білімдерін қорыту.
Сабақ жарыс түрінде өтеді. Әр сұраққа топтар өздерінің бағаларын тігеді. Максималды баға - 5 ұпай.
І тапсырма. Салт етістікті сабақтыға, сабақты етістікті салтқа айналдыратын жұрнақтарды атаңдар. Мысал арқылы дәлелдеңдер.
ІІ тапсырма. Берілген сөйлемдерден етіс жұрнақтарын ажыратыңдар.
1991 жылы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланды. Еліміздің тәуелсіздігі бірінші болып Түркия Республикасы тарапынан танылды. Біздің еліміз өз тәуелсіздігін алған соң, жан-жақты тиімді саясат жүргізді. Шет елдермен дипломатиялық қатынастар орнатты. Әлем елдеріне өзін жақсы әріптес, сенімді одақтас екенін мойындатты. 1992 жылдың қаңтар айында еліміздің мәдениет және өнер қайраткерлері мен зиялы қауымынан тұратын топ құрылды. ҚР-ның елтаңбасы жасалды және әнұранының үздік жобасына бәйге жарияланды. Бұл бастамаға еліміздің көптеген азаматтары мен қоғамдық ұйымдары ат салысты.
ІІІ тапсырма. Берілген мақалдарды етістіктермен толықтырыңдар. (5 мин)
1) Тіліңмен ... , біліммен ...
2) Талапты ерге нұр ....
3) Ел үмітін ер ...
Ер атағын ел ...
4) Аңдамай ... ауырмай өледі.
5) Жаманға сырыңды ...
Сырыңды айтсаң да, шыныңды ...
6) Ақылсыз адам ... келеді,
Жан-жағын жайпай келеді.
Ақылды адам жай-жай келеді,
Жан-жағын ... келеді.
Сергіту сәті. <<Ойна да ойла!>>
-ғалы/ -гелі
Айтып, ойнап
Ойландыр, жазғыз
-у
-ған/-ген
Сырласатын, күлімсірейтін
ІҮ тапсырма. Етістіктің ерекше түрлерін атаңдар және не себепті ерекше аталатынын дәлелдеңдер.
Ү тапсырма. Мәтін ішінен дара және күрделі етістіктерді екі топқа бөліп жазыңдар. Үзінді қай мәтіннен алынған және авторы кім? (5 мин)
Кешегі күні Беларан маңынан ыққан мұз Қаратүп шыңына тіреліп еді; бірақ балықшылар қайдан шыққанын болжай алмады, олар тек үлкен мұздың тұмсығы ілгері жағынан бір тұйыққа тірелгенін сезді. Таң таяу секілді. Таң атқасын болмаса, мына қараңғыда қалай қарап жүрерін білмей, ашық мұз үстінде ызғырық жел ығырын алған бір топ кісі бүрсеңдеп тұр.
ҮІ тапсырма. Берілген сөйлемдердегі етістіктерге толық морфологиялық талдау жасаңдар. (10 мин)
2010 жылдың 29 қаңтарында Қазақстан Республикасының Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев халыққа <<Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері>> атты жолдауын жолдады. Бұл жолдауда Қазақстан Республикасының алдағы он жылдық даму бағыты белгіленген. Жолдауда білім және денсаулық саласына көп көңіл бөлінген. Өйткені дені сау, білімді ұрпақ - еліміздің болашағы.
Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
Ойтолғау. <<Етістіктің ерекшеліктері>>
VІ. Үйге тапсырма беру. 268-жаттығу. Мақсаты: мәтінді оқып, қарамен жазылған сөздерге толық морфологиялық талдау жасау.
ҮІІ. Бағалау.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:
Жайлауова Г.М.
7 <<с>>, <<д>>-сыныбы

Лексикалық тақырып: Қазақ халқының ән өнері
Грамматикалық тақырып: Есімше туралы түсінік.

Сабақтың мақсаты:
1.Білімділік: Мәтінге сүйене отырып грамматикалық тақырыпты түсіндіру.Есімше туралы,оның жұрнақтарының қолданылуы жайлы түсінік беру. Оқулық, сөздік, қосымша материал бойынша сөйлей алу, жұмыс істеу.Тақырып бойынша сұраққа жүйелі жауап беру, әңгімені тиянақты баяндай білуге үйрету.

2.Дамытушылық:Оқушының тіл байлығын дамыту, тіл мәдениетін қалыптастыру. Білік дағдыны, есте сақтау дағдысын қалыптастыру. Оқушының ойлау қабілетін, ой белсенділігін,әсемділік,сезімталдыққа баулу.

3.Тәрбиелік: Атақты адамдар өмірінен үлгі алып,елінің саналы азаматы болуына тәрбиелеу.Ұлтжандылыққа, азаматтылыққа, өнерге баулу. Қоғамдық идеялық көзқарасын қалыптастыру. Шәкірттерді рухани құндылықтар арқылы имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Жаңа оқу материалын беру сабағы.Кіріктірілген сабақ.

Сабақтың әдіс-тәсілдері: Сұрақ-жауап, түсіндіру,әңгімелеу,танымдық ойындар,өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс логикалық сұрақтар қою,деңгейлік тапсырмалар.

Сабақтың жабдығы: Кесте, портреттер, үлестірме қағаздар,видео, слайд, интерактив. тақта, электрондық оқулық.

Сыныппен жұмыс түрі: даралап, ұжымдық

Жаңа оқыту технологиясы: М.М.Жанпейісова <<Модульдік оқыту технологиясы>>.(Деңгейлік тапсырмалар,бағалау парақтары,оқыта-үйрету ойындары)
Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың назарын сабаққа аудару.Өздеріннің сабаққа дайындығын балл жүйесімен анықтау.
-Балалар, сабаққа дайындықтарыңды бақылау үшін 5 баллдық жүйемен өздеріңді бағалаңдар.(Бұл мұғалімге баланың сабаққа қандай деңгейде дайын екенін көрсетеді)
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
-Балалар,бүгінгі сабағымыздың грамматикалық тақырыбы: Есімше (Причастие)

Есімше -етістіктерше,есімдерше де түрленетін және солардың қызметін атқара алатын етістіктің бір түрі.

Есімше шақ бойынша үш топқа бөлінеді:

Өткен шақ Келер шақ Осы шақ

-ған/-ген -ар/-ер/-р -шы/-ші
-қан/-кен -с

Есімшенің түрлері

Дағдылы Мақсат

-атын/-етін/-йтын/-йтін -мақ/-мек
-ушы/-уші -бақ/-бек
-пақ/-пек

Қызметі
-ған/-ген,-қан/-кен -шы/-ші

-ар/-ер/-р
-атын/-етін/-йтын/-йтін
1.Бастауыш
Айтқаның дұрыс.
<<Сказанное тобой верно>>
Саған айтарым осы.
<<Это то,что я хочу тебе сказать>>
Айтатыным жоқ.
<<Мне нечего сказать>>
2.Баяндауыш
Мен саған айтқанмын.
<<Я тебе говорил>>
Ертең ол айтар.
<<Завтра он скажет>>
Ол саған айтатын.
<<Он бывало,тебе говорил>>
3. Толықтауыш
Сен айтқанымды түсіндің бе?
<<Ты понял то,что я тебе сказал?>>
Мен айтарымды айттым.
<<То ,что хотел сказать,я сказал>>
Мен саған айтатынымды айттым.
<<То,что я хотел тебе сказать,сказал>>
4.Анықтауыш
Мұны айтқан адам осында отыр
<<Сказавший об этом,сидит здесь>>
Айтар сөзім осы.
<<Эти слова,сказанные мной>>
Айтатын адамды тапқан екенсің.
<<Тоже мне,нашел человека,который скажет>>

ІҮ. Бекіту жұмыстары (жаттығулар, жұмыс түрлері, кластер, диаграмма құру)
4-тапсырма.

Жақ
Өткен шақ
Келер шақ
Осы шақ
1
Жаз+ған+мын
Жаз+ар+мын
Жаз+атын+мын
2

2-с

3

7-тапсырма. Сөздерден есімшелерді көрсетіңіз..
1.Мен оқыған кітап.2.Айтқан сөз.3.Кеше келгенмін.4.Келмеген кісіні күтпе.
5.Мен көрген жоқпын.6.Сен көрген кино.7.Олар театрға бармақ.8.Сөйлемейтін адам.9.Болмайтын іс.10.Осында келмек.11.Мүмкін,сөйлермін.12.Ештеңе айтпас.

Электронды оқулықпен жұмыс.(тақырыпты түсіндіру)
Мәтінмен жұмыс.Слайд арқылы таныстырамын.
1.Мәтінді мәнерлеп оқу.
2.Мәтіннің мазмұныны айтып беріңдер
3. <<Ең қиын сұрақ!>> оқыта- үйрету ойыны.(Оқушылар мәтінді жылдам,бірақ мұқият оқып шығуы тиіс.Енді әрқайсысы мәтін бойынша қиын сұрақ құрап,қағазға жазады.Жүргізушінің қолында сандықша болады.Соған оқушылар кезегімен өз сұрақтарын салады.Әр оқушы сандықшадан сұрақ жазылған қағаз алып,дауыстап неғұрлым толық жауап беруі тиіс.Басқалары сұрақ пен жауапты бағалайды.
Жүргізуші жеңімпазды анықтайды.Білгірлерді құттықтаңыздар!)

Қазақ халқының ән өнері
Қазақ халқы әнге бай.Біржан сал,Ақан сері,Абай,Жаяу ұса,Үкілі Ыбырай тағы басқа әнші-композиторлар өшпес рухани байлық қалдырған.Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын,құлақтан кіріп бойды алатын әсем әндер сыйлаған.Қазақ мерекесі,қазақ мәжілісі,ырымы,дастарханы мен отырысы ешқашан ән мен күйсіз өткен емес.Ән - адамның ой-сезімін білдіретін,тәрбиелейтін өнер жанры.Ән адамды қуантатын,мұңайтатын,жылататын өнер.
Біздің заманымыздың композиторлары:Ахмет Жұбанов,Мұқан Төлебаев,Ғазиза Жұбанова,Шәмші Қалдаяқов,Сейдолла Бәйтереков,Әсет Бейсеуов,Ескендір Хасанғалиев т.б. тамаша әндер жазған.

Сұрақтарға жауап беру:
1) Сендердің өмірлеріңде музыка қандай рөл атқарады?
2) Музыканы ұнатасыңдар ма?
3) Қандай композиторларды білесіңдер?
4) Радио және теледидардан қандай музыкалық хабарларды жиі тыңдайсыңдар?
5) Қандай ансамбльдерді,топтарды білесіңдер?

Сөздік жұмысы.Таныс сөздеріне синоним,антонимдерін айтқызып кетемін.

Бессмертный-өшпес
Духовный-рухани
Поверье-ырым
Заседание-отырыс
Чуство-сезім
Радовать-қуанту
Печалить-мұңайту
Разбудить-ояту
Участвовать-қатысу

Деңгейлік тапсырмалар.
I деңгей.
Мәтіннен есімшені тауып,қай шақта тұрғанын анықтаңыз.
Музыка өнері
Музыка мәдени тәрбиелік роль атқарады.Адам сезімін,ойын дыбыс арқылы суреттейді.Қазақтың көне музыка өнерінің өкілдері-Әбу-Насыр-Әл - Фара-би,Қорқыт,Қазтуған,Асанқайғы.Қазақтың 50-ден астам музыкалық аспабы болған.Оның ішінде домбыра,шаңқобыз,сырнай,сыбызғы аспаптары кең

II деңгей
Берілген сөздерден сөз тіркестерін жасаңыз.
Музыка,сезім,рухани,ән,жыр,өшпес,актер,әнші

III деңгей
<<Менің сүйікті әншім немесе тобым>>тақырыбына әңгіме құрыңыз,жазыңыз.

Ү. Сабақтың қорытындысы, ой қорыту (рефлексия).
Сұхбат құрамыз.
1-тақырып <<Даңғыра дегеніміз қандай аспап?>>
2-тақырып <<Қазақ тілі сабағында...>>

ҮІ. Үйге тапсырма беру: 1-тапсырма. <<Қазақтың ән өнері>>, мәтінін мазмұндап келу.90 бет.
Жақсы көретін әншісі туралы шағын жарнама дайындап келу.

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:
Жайлауова Г.М.
5 <<с>>, <<д>>-сыныбы
Грамматикалық тақырып: Жұрнақ арқылы жасалған жаңа сөздер.
Сабақтың мақсаты:
1.Білімділік: Мәтінге сүйене отырып грамматикалық тақырыпты түсіндіру.Сөздердің морфологиялық жолмен жасалуы туралы түсінік беру. Оқулық, сөздік, қосымша материал бойынша сөйлей алу, жұмыс істеу.Тақырып бойынша сұраққа жүйелі жауап беру, әңгімені тиянақты баяндай білуге үйрету.
2.Дамытушылық:Оқушының тіл байлығын дамыту, тіл мәдениетін қалыптастыру. Білік дағдыны, есте сақтау дағдысын қалыптастыру. Оқушының ойлау қабілетін, ой белсенділігін,әсемділік,сезімталдыққа баулу.
3.Тәрбиелік: Халықтың ауыз әдебиетінен үлгі алып,елінің саналы азаматы болуына тәрбиелеу.Ұлтжандылыққа, азаматтылыққа, өнерге баулу. Қоғамдық идеялық көзқарасын қалыптастыру. Шәкірттерді рухани құндылықтар арқылы имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Жаңа оқу материалын беру сабағы.Кіріктірілген сабақ.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Сұрақ-жауап, түсіндіру,әңгімелеу,танымдық ойындар,өзіндік жұмыс,оқулықпен жұмыс логикалық сұрақтар қою,деңгейлік тапсырмалар.
Сабақтың жабдығы: Кесте, портреттер, үлестірме қағаздар,видео, слайд, интерактив. тақта, электрондық оқулық.
Сыныппен жұмыс түрі: даралап, ұжымдық
Жаңа оқыту технологиясы: М.М.Жанпейісова <<Модульдік оқыту технологиясы>>.(Деңгейлік тапсырмалар,бағалау парақтары,оқыта-үйрету ойындары) СТО элементтері.

Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың назарын сабаққа аудару.Өздеріннің сабаққа дайындығын балл жүйесімен анықтау.
-Балалар, сабаққа дайындықтарыңды бақылау үшін 5 баллдық жүйемен өздеріңді бағалаңдар.(Бұл мұғалімге баланың сабаққа қандай деңгейде дайын екенін көрсетеді)

ІІІ. Жаңа білімді меңгерту кезеңі.
-Балалар,бүгінгі сабағымыздың грамматикалық тақырыбы:

Жұрнақ арқылы жасалған жаңа сөздер
(словобразовательные аффиксы)
Түбір сөздерге сөз тудырушы жұрнақтар жалғағанда ,жаңа мағыналы сөздер жасалады.Мысалы:кес+пе,сүз+бе,көр+ме,қаш+па,өр+мек,ек+ін,жең+іс,көр+ме,ақ+та,біл+ім,қуан+ыш,көк+те т.б

тық ік

шы ме
Бас Көр
та гіш

тау ін

...
...
... хана
...
...
...

Сөздік жұмысы.

Бастық-начальник
Басшы-руководитель
Баста-начинай
Көрме-выставка
Көрік-лицо
Сезім-чуства
Сана-считай,разум
Жас-молодой,слезы

Жұрнақтар
Мысалдар
1
-шы/-ші образует существительные обозначающие профессию человека
Жазу <<писать>>+шы <<писатель>>
Етік <<сапоги>>+ші <<сапожник>>
2
-лық/лік,
-дық/-дік
-тық/-тік
Образует сущ.,обозначающие отвлеченные понятия
Бала <<ребенок>>+лық <<детство>>
Дос +тық
Қала+лық,
ауыл+дық
3
-лас/-лес
-дас/-дес
-тас/-тес
Образует сущ.,обозначающие совместное местонахождение или совместное действие

Жер <<земля>>+лес <<земляк>>
Сынып <<класс>>+тас <<одноклассник>>
Имя <<ат>>+тас <<тезка>>
Жол <<дорога>>+дас <<друзья>>
Құрбы <<друг>>+лас <<ровесники>>

№1 тапсырма.-шы/-ші жұрнақтарын жалғаңыз,орыс тіліне аударыңыз.
Аң ,әдебиет,би,егін,ем,жұмыс,сату,үгіт,өтірік,қобыз,жүргізу.

№2 тапсырма. - лық/-лік,-дық/-дік,-тық/-тік жұрнақтарын жалғаңыз,орыс тіліне аударыңыз.
Дос,жазушы,аға,бала,жолдас.

№3 тапсырма.-лас/-лес,-дас/-дес,-тас/-тес жұрнақтарымен зат есім жасап,орыс тіліне аударыңдар.
Қызмет,қалам,ата,жұмыс.

Сабақтың қорытындысы:
-Бүгін қандай сөздерге тоқталдық?
-Жаңа сөздер қалай жасалады екен?
-Қандай жұрнақтарды өттік?

Үй тапсырмасы:Жаңа сөздерді жаттау. Жаңа сөздермен 5 сөйлем жазып келу.

Ұлттық құндылықты ұлықтайық
/сыныптан тыс жұмыстар/

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері:
Жайлауова Гүлмира Мырзатаевна
Оспанова Жанна Абзаловна

Мұхтар Шаханов <<Шың басындағы оқиға>>
немесе махаббатқа сатқындық.
Сабақтың мақсаты:
1. Білімдік: оқушылардың бойындағы адамгершілік, сүйіспеншілік қасиеттеріне қозғау салу үшін заманымыздың заңғар ақыны М.Шахановтың поэмасының астарлы мағынасын түсіну.
2. Дамытушылық: оқушылардың өз ойларын қазақ тілінде еркін жеткізе отырып, дәлелдей білуге баулу; жолдастарының пікірін салмақтықпен пайымдауды дамыту.
3. Тәрбиелік: пікірталас арқылы өнеге мен тәрбиені неден алу керектігін үйрету; адамдық қасиеттерді сыйлауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: видео, презентация, интерактивті тақта, тақырыпқа сай нақыл сөздер, үлестірмелі карточкалар.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру кезеңі. 3 мин.
Мұғалімнің сөзі, сабақтың мақсатын түсіндіруі, пікірталастың ережесімен таныстыруы.
Махаббат оқ дейді,
Махаббат шоқ дейді,
Енді бірі махаббат жоқ дейді.
Махаббат жалын дейді,
Махаббат малым дейді,
Махаббат арың дейді,
Махаббат жаным дейді.
oo Иә, тағы да махаббат. Адамзат пен бірге жаратылып, адамзатпен бірге өлетін мәңгі тақырып - ұлы махаббат туралы миллион рет жазылған шығар. Жер бетінде қанша миллиард адам болса, жердің астында қаншасы... Солардың әрқайсысында өзінің дара махаббаты бар - дей отыра бүгінгі сыныптан тыс сабағымыз осы махаббат тақырыбына арналады.
oo Бүгінгі сайысымыздың әділ өтуін қадағалайтын қазылар алқасымен таныстыру. Қазылар алқасы әр топты жауаптың ұтымдылығына, пікірдің дәлелдігіне қарай бағалап отырады. Топ қоржынына әрбір ұтымды, дәлелді жауабы үшін ұпай салып отырады. Қай топтың ұпайы көп, сол топ жеңіске жетеді.
oo Енді бүгінгі пікірталастың ережесімен таныстырсақ.
1. Бір-бірінің сөзін бөлмеу.
2. Жолдастарының пікіріне сыйластықпен қарау.
3. Регламент сақтау...................................................................................
ІІ Пікірталас бөлімі.
oo Топтардың <<Өзін-өзі таныстыруы>> (топтың аты, ұраны, презентациясы) 5 мин.
oo Махаббат деген - қасиетті күш. Дүниеде махаббат болмаса, адам баласы қуаныш пен қайғының, бақыт пен бақытсыздықтың не екенін білмей өтер еді.
Бұл сезімнің ұшан-теңіз адамзатқа берері,
Ғашық болу келсе кімнің қолынан
Әлем соған сенеді.
Құлай сүю - ерлікпен тең себебі! - дегендей, тақырыпқа кіріспе ретінде көріністі тамашалайық.
oo Пікірталастың айғақтары және қарарлары.
Жақтаушылар: 1. Сатқындық болған жоқ, бұл- өмірге құштарлық.
2. Өмір бір-ақ рет беріледі.
Даттаушылар: 1. Күйе жақты ата-баба салтына,
Сатқындықтан жиренішті не болмақ...
2. Махаббат емес -сатқындық.
- Ортаға екі топтың скиперлері шығып, өз тұжырымдарын қорғасын (4 мин).
- Топтардың өзара пікірталасы (7мин).
- Сіздерге көмек ретінде ғалымдардың махаббатқа беретін анықтамасын тыңдайық.
- Топ басшыларының сайысы.
№1 Бір көргеннен ғашық болу мүмкін бе?
№2 Мәңгілік махаббат бар ма?
№3 Қазіргі жастар заңды некеден неге қашады?
№4 Екі жас бірін-бірін сүйгенде ата-анасының көзқарасымен санасуға бола ма? (6 мин)
oo Нақыл сөздер сайысы (5 мин)
Қазылар алқасы өздерінің шешімдерін айтып, ойларын ортаға салады (2 мин).

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері:
Байгожина М.С.
Аленова А.А.

<<Алтыбақан>>
Музыка. Қ. Мырза-Әли <<Қазақтарды шетелдік қазақтарға таныстыру>> өлеңі оқылады.
1-жүргізуші. Қайырлы күн Құрметті қауым!
2-жүргізуші. Уа, халайық, халайық!
Босқа қарап тұрмайық,
Жиналып барша өнерлі жас
Алтыбақан құрайық!
/Музыка. Ортаға қатысушылар шығады/.
Өзге ұлт өкілі: Мен қазақ емеспін, өзге ұлт өкілімін. <<Алтыбақан>> не, ол қандай ойын, қандай дәстүр екенін білгім келеді.
1-жүргізуші. Ал, кәнеки, достар, <<Алтыбақан>> дәстүрін кім түсіндіріп береді.
1-оқушы. <<Батыр адам қол бастар, шешен адам сөз бастар>> демекші, сөзді мен бастасам қарсы болмассыздар!
Барлығы. Әрине, қарсы емеспіз!
1-оқушы. Алтыбақан қазақтың ертеден келе жатқан ойын түрлерінің бірі. Бұл - елдің сыртында әткеншек құрып, өлеңмен әзіл-шынды араластырып, көңіл-сыр шертісу
2-оқушы:Алтыбақан аталу себебі: үш-үштен алтыбақанның басы мықты арқанмен буылып, байланыстырылады да, бір-біріне қарама-қарама орнатылады. Бақандардың арасы арқанмен керіліп, ортасына екі немесе бірнеше адам отыратын орын жасалады.
3-оқушы. Осы орында екі қыз, екі жігіттен немесе жалғыздан отырып, өлең айтады, ән салады. Жердегі жолдастары алтыбақанды тербетіп тұруға тиіс.
4-оқушы. Алтыбақан тебушілер бірін-бірін ізетпен тосып,өлең айтып, құрбы-замандас болып екеуара айтысады, жаңылтпаш, жұмбақ ойындары орындалады. Өлеңнен жеңіліп, ән айта алмай қалған қалғандардың орнындарын басқалар басады. Сөйтіп, жастар алтыбақан қасында көңіл көтеріп, думандатады.
2-жүргізуші. Ендігі сөзді әсем әнге берейік. Аслан, бауырым, шырқатшы кәне домбыраңды.
/Ән айтылады/.
5-оқушы. <<Қыздың жолы жіңішке>> демекші , біздің мырзаларымыз бізге бүгін жол бермейін деп тұр. Намысымызды қолға алып, қыздар, кәнеки, ән салайық!
/Дидар, Кристина <<Айналайын>> әні/
1-жүргізуші. Айғаным , осы сенің есіміңді тегіннен-тегін <<Айғаным>> деп қойған жоқ дейді. Өз есіміңді қорғап берші.
Айым. Иә, Жантемір, қазақтың дәстүрі бойынша нәрестеге үш күн ішінде елдің сыйлы қария адамы не молдасы құлағына үш рет үшкіріп, азан шақырып, ат қойған. Менің де әке-шешем үш күннің ішінде Айғаным деп атапты. Айғаным деп қойған себебі, атақты жерлесіміз Шоқанның әжесі дана Айғанмның құрметіне болса керек.
Әкем мені <<Айым>> дейді,
Мен мұңайсам ұайым жейді.
Анам мені <<күнім>> дейді,
Мен қуансам күлімдейді.
/Ән айтылады/
2-жүргізуші. Қазақ халқы шешендік сөзді жоғары бағалаған. <<Өнер алды- қызыл тіл>> деп ұққан ата-бабамыз <<от ауыз, орақ тілді>> нелер ділмәр шешендердің өсиет сөздерін, табан аузында тақпақтап айтқан ақыл-нақылға толы адамдардың толғау, термелерін әлденеше ғасырлар бойы жадында сақтап келеді.
1-жүргізуші. Асыл сөздің қоғамдағы тәрбиелік мәніне ертеден ерекше назар аударып, <<ақылдың көзі - аталы сөз>> деп ұққан ата-бабамыз сөйлей білуді үлкен өнер деп санаған.
2-жүргізуші. Шешендік сөз қазақтың қанына біткен ерекше қасиет.
1-жүргізуші .<<Өздерімен туыстас түркі тектес елдермен салыстырғанда, қырғыздар да, қазақтар да сөзге шешендігімен ерекше көзге түседі... Қазақтар сөйлегенде , ешбір мүдірмей, іркілмей сөйлепкетеді. Өлең шумақтарында ғана ұшырайтын сөйлем түрлері жай сөздердің өзінде іркес-тіркес келіп жатады да, тыңдаушыға өлең тәрізді әсер етеді... Сондықтан да қазақ поэзиясы өз дамуының жоғарғы сатысына жоғарғы сатысына жеткен...>>
2-жүргізуші. - деп жазады орыстың атақты түркітанушы ғалымы Василий Васильевич Радлов.
1-жүргізуші. Шешендік өнердің асыл арқауы билердің шешендік сөздерінде жатыр.
6-оқушы. Иә, Жантемір, дұрыс айтасың. Біз бүгі Антон екеуіміз осы атақты шешендеріміз айтқан кейбір сөздерін айтқымыз келеді.
/Қазыбек бидің 1-10 дейінгі айтқаны./
1-жүргізуші Сөз кезегі ....... келіп тұр білемін.
7- оқушы. /қыз бала/ Айдын , айдын, айдын көл,
Аққу болса толқиды.
Киелі домбыра ойнайды,
Тек шебердің қолында, деп ...... Серік пен Даниялдың күйін қабыл алыңыздар. /Күй ойналады/.
8-оқушы. Біз байқап отырмыз, осы жерде кілең өнерлілер жиналған. Біз өнерден құр алақан емеспіз. Шара Жиенқұлова, Шұғыла Сапарғалиқызы сынды апаларымыз сияқты мың бұралған биші болуды армандаймыз.
/Қыздар тобы би билейді/.
1-жүргізуші. Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың.
Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
2-жүргізуші. - дей келе, Ана тілі туралы мақал-мәтелдер жарысын өткізейік. Кәнеки, жастар, кім шыққысы келеді?
9-оқушы. <<Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады>>,- демекші, мақал-мәтел сайысын ...... құрбымыз екеуіміз жүргізейік.
/2 оқушы мақал-мәтел сайысын өткізеді/
2-жүргізуші. Осындай өткір де мәйекті сөздерді ести отырып, Егеменді елімнің болашағына кәміл сенемін!
1-жүргізуші. Екінші он жылдықты артқа тастап келе жатқан аяулы Қазақстанымыздың жарқын болашағы жарқын және мәңгі болатынына кәміл сенемін! /Музыка/
Мұғалімнің сөзі.
Антон: Қаз дауысты Қазыбегім келді. Бәрің түгел жиналдыңдар. Сендерге айтар он түрлі жұмбағым бар. Соны шешіңдер.
Барлығы: Айтыңыз, айтыңыз.
Антон: Айтсам, он түрлі жұмбағым мынау: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10.
Андрей: Бұл не деген жұмбақ? Осындай да жұмбақ бола ма?
Науан: Төке, бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат етіңіз?
Антон: Рұқсат, рұқсат!
Науан:
Бір дегеніміз - бірлігі кеткен ел жаман
Екі дегеніміз - егесіп өткен ер жаман.
Үш дегеніміз - үш бұтақты шідерден шошынған ат жаман.
Төрт дегеніміз - төсектен безген жас жаман.
Бес дегеніміз - белсеніп шапқан жау жаман.
Алты дегеніміз - асқынып кеткен дерт жаман.
Жеті дегеніміз - жас келіншек жесір қалса, сол жаман.
Сегіз дегеніміз - серпілмеген қайғы жаман.
Тоғыз дегеніміз - торқалы той, топырақты өлімге бас көрсетпесе, сол жаман.
Он дегеніміз - оңалмас кәрілікке дауа болмас деген.
Антон: Рахмет! Дәл тауып шештің. Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым.