Алтынмен есептесу тапсырмасы

Алтын сақа
Мақсаты: <<Алтын сақа>> ертегісі арқылы көңіл аударуға,елестетуге,,қисынды ойлауға тәрбиелеу,
құрастырушылық қабілетін дамыту.
Керекті құралдар:Интерактивті тақта,әр балаға жететін күрке суреті,мысық бейнесі(2-нұсқада),оқушылар үшін тор көз дәптер,қаламсап,танграм.
Сабақ жүрісі
Мұғалім:Бүгінгі сабағымыздың тақырыбы өзгеше екенін байқаған боларсыздар.
-Өткен заманда бір бай болыпты,оның тек қана бір перзенті бар екен.Бай бір күні жылқысын суғаруға көлге келсе ,көлдің ішінде бір қып-қызыл өкпе жүзіп жүр екен.
1.Сұрақ.Неге өкпенің түсі қызыл,көк емес?(Өйткені өкпенің ұсақ қан тамырлары арқылы қан жүреді.Қан түсі қызыл.)
2.Сұрақ.Неге өкпе жүзіп жүр, неге батып кетпейді? (Өйткені өкпе судан жеңіл.Ішінде ауа бар,ауа судан жеңіл болғандықтан су бетінде өкпе қалқып жүреді.)
Бай жылқыларын қанша айдаса да көлдегі жүзіп жүрген өкпеден қорқып суға жақындамайды.Бай ұзын құрығымен жүзіп жүрген өкпені басқанда, ол суға батып кетіп, кішкенеден соң жалмауыз кемпір болып шығады да,
байдың жағасынан ала түседі.Байдың көзі алақандай болып қорқып кетеді де
-Ат басындай алтын берем ,қоя бер,-дейді.
3.Сұрақ.Ат басындай алтын қанша кг. болады?Алтын тығыздығы 19300кг/м³ ,ат басының көлемі 14000см³ деп алыңдар.(270кг шамасында)
Жалмауыз кемпір жібермейді.Осы жылқылардың бәрін ал дегенде оған да көнбейді
.-Сонда не берем?-дегенде,
-Жалғыз балаңды бер,жіберейін,-дейді.
Бай жалғыз баласын бермек болады.Жалмауыз кемпір байды қоя береді.
-Ертең көшкенде, жұртқа баламның алтын асығын тастап кетемін,сен сол жұртқа күрке тігіп, сол сақаның жанында отырарсың да келгенде ұстап аласың,-дейді бай.
Мұғалім:Міне мынау жалмауыз кемпірдің күркесі.Суретін дәптерлеріңе салып алыңдар(Балаларға бір-бірден күрке суреті беріледі.Балалар өз беттерімен орындарында отырып дәптерлеріне өлшемдері бойынша салады.)
Ертеңіне ауыл жаңа қонысқа көшіп барған соң,бала ойнайын десе алтын сақасын таба алмайды.
-Кеше көшкенде жұртта қалған болар.Атпен барып алып келе ғой,- дейді әкесі.
Бала жүгенін алып жылқыға келсе, шеттегі қотыр тай балаға қарай келеді.Бала тайды ұстап жүгендегенде қотыры жазылады.Үстіне тоқым салғанда құнан болады,ер салғанда дөнен болады.Айылын тартқанда бесті ат болады.Бала үстіне қарғып мінгенде,тұлпар болып көзді ашып жұмғанша жұртқа жетіп келеді.Жұртқа келсе ,
жалмауыз кемпірдің күркесінің ішіндегі ошақтың қасындағы алтын сақасы жарқ етіп көзге түседі.
4.Сұрақ.Алтын сақа неге жарқ етіп көзге түседі.(Ошақтағы оттың сәулесі алтын сақадан шағылып бала көзіне түседі.)
Сақа жанында отырған кемпірден:-Шеше ,анау жатырған сақамды алып беріңізші,-дейді.
Кемпір:-Шырағым. өзің түсіп ал.Кәріліктен отырсам тұра алмаймын,тұрсам отыра алмаймын,-дейді.
Бала:-Мен аттан түссем-міне алмаймын ,мінсем-түсе алмаймын,-дейді.Сонда баланың тайы күркенің алдына жата қалады.Бала үзеңгіден аяғын суырмай,қолын созып жіберіп,сақаны іліп алады.Тай тұра қашады.Жалмауыз кемпір тұра қуады.Әрі-бері қуып, жете алмайтын болған соң кемпір бір тісін жұлып алып атып жібергенде,тайдың бір аяғын жұлып түседі.Тай үш аяғымен қашып жеткізбейді.Кемпір тағы бір тісін жұлып лақтырғанда тайдың тағы бір аяғын жұлып алады.Тай екі аяғымен шауып бара жатып,бір үлкен биік бәйтерекке әлсіреп азар жетеді.Бала секіріп түсіп бәйтерек басына шығып кетеді.Жалмауыз кемпір бәйтерек түбін кешке дейін қазады.Бәйтеректің түбін қаза-қаза құлатуға жақындайды.Бала төбесінен ұшып бара жатырған қарғаларға:
-Үйдегі бес төбетіме хабар айта кетіңдер,мені жалмауыз кемпірден арашалап алсын,-дейді.
Қарғалар <<қарқ-қарқ>> етіп ұшып кетеді.Бір мезгілде төбеден бір топ үйрек ұшады,бала оларға да айтады.Оларда үндемей ұшып кетеді.Бір кезде бір қарлығаш бәйтерек үстінен әрі-бері ұшып жүреді де баланың төбесіне келіп қонады.Бала қарлығашқа жылап тұрып тапсырады.Бұл қарлығаш бала қыстауында қолынан тамақ жеген қарлығаш екен.Сол достықтың куәсі ретінде төбеттерге келіп бала сәлемін жеткізеді.Сәлемді естіген төбеттер шапқаннан шауып отырып бәйтерекке келеді.Сол кезде бәйтерек құлайды.Баланың төбеттері кемпірдің қолын қол,бұтын бұт қылып талап жоқ қылады.Бала төбеттеріне мініп ауылына аман-есен жетіп,әке-шешесін,мысығын қатты қуантады.
Тапсырма
(Мысық суретін 15-20 секунт көрсетіп алып тастау керек.Оқушылар алдарындағы танграм элементтерінен мысық суретін құрастырады.)

Мұғалім:Сабақ аяқталды.Төмендегі сөйлемді жалғастырыңдар:Мен бүгін__________ үйрендім

Математикалық почта
Мақсаты:Оқушылардың почта терминдерін білуі,ұлттық дәстүрді білуге тәрбиелеу,құрастырушылық қабілетін дамыту.
Керекті құралдар:Интерактивті тақта,әр балаға жететін қол шатыр бейнелі тапсырмалар,қанатты сөздердің жасырын түрлері,танграм бөліктерінен құрастырылған <<Тайбурыл>> суреті, оқушылар үшін тор көз дәптер,қаламсап,танграм.
Сабақ жүрісі
Мұғалім:Оқушылар бүгінгі сабақта математикалық почтаға өткен аптада келген хат,хабар,сәлемдеме,
корреспонденцияларды ашып танысуымыз керек.Оларды кімдер жіберді екен. <<Математикаға>> бейім адамдар жіберген болар.Оларды ашу үшін ең әуелі төмендегі мақал-мәтелдердегі жасырынған сандарды табайық.
1.Жеті рет өлшеп______, рет кес.(Бір)
2.Уәде еткенді,______ жыл күт. (үш)
3.Бір тал кессең,________ тал ек.(он)
4.Жеті атасын білген ұл,_____ жұрттың қамын жер.(жеті)
5.Білекті бірді жығады,білімді________ жығады.(мыңды)
6.________ түгел болса,төбедегі келеді.(Төртеу)
7.Жыланды _____кессең де,кесірткедей қауқары бар.(Үш)
8._____жасар бала алыстан келсе,_____шал алдынан шығар.(алты,алпыс)
9.Жігіт адамға _____өнер де аз.(Жетпіс)
10._____ауыз сөздің тобықтай түйіні.(Тоқсан)
Осы мақал-мәтелдердің мағынасын түсіндіріңіздер.
Мұғалім:Міне енді келген почталарды қарайық.Бірінші менің қолыма бандероль түсті.Бандероль- бұл қағаз қорапқа салынған кішкентай ғана почта арқылы келетін сәлемдеме.Оны кім жібергенін шешелік.
Оқушылар төмендегі тапсырмаларды бір-бірден алып өз беттерімен орындайды да ең үлкен жауапты және соған сәйкес келетін қолшатырды тауып оны дәптерлеріне көшіріп салып бояу карандашпен бояйды.

Мұғалім:Мына келесі тапсырмалар Тараз қаласындағы Марат деген құрдастарыңнан келіпті.Шамамыз келгенінше шешіп көрелік.Мазмұны:
1. Сіз нешедесіз?
Одан сұрағанымда,ол:-3 жылдан соң 3жыл бұрынғы жасымнан 2 есе артық болам,-деді. Ол нешеде? (9)
2.Қай күн?
Егер бұл күн дүйсенбіден кейінгі,немесе бейсенбінің алдындағы демалыс күн болмаса,ал ертеңнің арғы күні сенбі болмаса және кешенің арғы күні сәрсенбі болмаса,бұл қай күн? (Жұма)
Мұғалім:Мына келесі тапсырмалар Ақтау қаласындағы Әсет деген ағаларыңыздан посылка түрінде келіпті.Посылканы ашып шамамыз келгенінше шешіп көрелік.Мазмұны:
1.Қанттарды бөл
Бұрынғы өткен заманда елді бір қатыгез хан билепті.Ханның айдай сұлу,әсем жалғыз қызы бар екен.Күндердің күнінде хан жаршыларын ел ортасына жіберіп: <<Кімде-кім менің қызымның айтқан жұмбағын шешсе,сол адамға күйеуге беремін.Шеше алмағандардың басы кесіледі>> деген бұйрығын таратқызады.Хан қызына ғашық болған көптеген бозбалалар келіп,өлім құшады.Жұмбақ шешілмейді.Бұл хабар елден елге,жерден жерге жетіп,ақыры Тазша баланың құлағына шалынады.Күнделікті тіршіліктен опа таппаған ол хан қызына келеді.-Есебімнің жөнін айтайын,-дейді хан қызы.
-Міне, төрт кесе,он шақпақ қант.Осы ыдыстарға қанттарды тең етіп бөлместен салуың керек.Тазша бала аз кем ойланып,қыздың жұмбағын шешеді.Хан уәдесінде тұрып Тазшаны өзіне күйеу бала етеді.Жұмбақ қалай шешілді?
2.Жұмбақ сандар
Екінші баланың аяғының ұшындағы сан қандай?

(Қол ұштарындығы сандар қосындысынан,аяқ ұштарындағы сандар қосындысын алғанда бастағы сан шығады)
Мұғалім:Бұрынғы өткен заманда телефон,факс,телеграф,
байланыстың қазіргі түрлері дамымаған кезде почтаны атпен тасыған.Қазір Танграмды пайдалана отырып осы аттың бейнесін құрастырыңдар.(Мұғалім суретін көрсетіп, алып тастайды.Оқушылар көргендері бойынша құрастырады.)
3.Мысық қанша?
<<Пират бақыты>> кемесінде бірнеше теңізші мен бірнеше мысық бар.Олардың арасында сондай-ақ,аспаз бен бір аяғы жоқ мүгедек теңізші бар.Барлығын қосқанда 15 бас,41аяқ шығады.
Сұрақ:Кемеде неше мысық болған?
(6 мысық).
Мұғалім:Сабақ аяқталды.

Қыс туралы не білеміз?
Мақсаты:Табиғат құбылысын,физикалық құбылыстарды түсіне білуі,көңіл қоюын,ойлауын,есін,елестетуін тәрбиелеу.
Керекті құралдар:Интерактивті тақта,қанатты сөздердің жасырын түрлері, оқушылар үшін тор көз дәптер,қаламсап,танграм.
Сабақ жүрісі
Мұғалім:Бүгінгі сабақтың не туралы екендігін білу үшін төмендегі жұмбақтарды шешеміз.
1.Аспаннан ақ ұлпа борады,қырқаны ақ сейсепке орады.(Қар)
2.Ашыққа шықсам тұрғызбас,ықта тұрсам байқалмас.(Ызғырық)
3.Теңізден қыста көрдім бір тау,кеше жоқ,бүгінгі бұл не тау.(Сең)
Бас әріптерінен ҚЫС деген сөз құрамыз.
І.Иә,жоқ ойыны
Мұғалім:Жылдың осы мезгіліне тән ұғымдарды айтамын.Егер оған келіссеңдер қолдарыңды соғасыңдар,келіспесеңдер соқпайсыңдар.Мұқият назар аударыңдар,себебі ойын жылдам жүргізіледі.
-Жаңа жыл мерекесі көңілді.
-Егін жиналуда,
-Аяз,
-Мұз,
-Ұзақ түн,қысқа күн,
-Боран,ызғырық,
-Терезедегі оюлар,
-Ағаштар қар жамылады,
-Аққала,
-Нөсер,
-Тұздалған қырыққабат,
-Өзендердің қатуы,
-Кей жануарлар ұйықтайды,
-Жапырақтар түсе бастайды,
-Шық түсті,
-Соғым,
-Қарбыз пісті,
-Жапырақтар көктеуде.
ІІ. Викториналық сұрақтар
Қыс мезгіліне байланысты сұрақтар беріледі.Дұрыс жауап беруге дағдыланып,мағынасын түсіндіруге тырысыңдар.
1.Ыссы су жылдам қата ма,салқын су жылдам қата ма? (Ыссы су)
2.Қыста заттың үш күйінің ең көп кездесетіні қайсысы?(Қатты)
3.Мұзды жылдам еріту үшін оны тонмен орап тастау керек пе?(Жоқ,тон жылылықты өткізбейді)
4.Қыста неге ауыздан бу шығады?Жазда ауыздан бу шыға ма?(Бу әуелі конденсацияланады,сосын кристалданады.Жазда да шығады ,бірақ ол бу түрінде)
5.Тайғақта қозғала алмай жатырған ауыр жүк машинасын қозғалту үшін не істейміз?(Жанасатын жерлердің үйкелісін арттырамыз)
6.Неге аязды күні аяқтың астындағы қар сықырлайды?(Қар қатты дене ,ол сынады)
7.Адамның қасын,шашын, мұртын аязды күні қырау шалатыны неліктен?(Тыныс алғанда шыққан бу суық ауамен кездесіп конденсацияланады)
8.Қандай күштің әсерінен бұлттан пайда болған бұршақ жерге жауады?(Ауырлық күші)
9.Қаңтарда ыстық,шілдеде суық болуы мүмкін бе?
Қаңтарда ыстық,шілдеде суық болатын Жердің оңтүстік жарты шарында, экватордың аржағында болады.Бізде солтүстік жарты шарда қыс болғанда,Оңтүстікте жаз
ІІІ. Мақал-мәтелдер,жұмбақтар
Мұғалім:Күнтізбе бойынша қыс үш айға созылады. Желтоқсан, қаңтар, ақпан. Келесі тапсырма осы айларға,осы мезгілге сай мақал-мәтелдерді айтып, оның мағынасын шешу.
-Күн қаңтарда_______адымындай ұзарады. (Қарға)
-Қаңтар жылдың басы,________ ортасы.(Қыс)
-Жылды аяқтайды,қысты бастайды.(Желтоқсан)
Енді қыс мезгіліне байланысты жұмбақтарды шешеміз.
-Өзі судан жаралған,бірақ судан қорқады.(Мұз)
-Ұшып жүрген ақ шіркей,ызыңдамайды,шақпайды.
(Қылаулаған қар)
-Қырға сүйреп шығам,ойға мініп түсем.(Шана)
-Жылтырайды сайда,сынбайтын айна.(Мұз айдыны).
ІV.Логикалық жұмбақтар
1.Сәске кезі болатын.Апам кесеге шәйді толтырып қоя салды.Кенже інім аңдамай қолындағы мұзын сол кесеге түсіріп алды.Алайда мұз жарты сағаттан соң да ерімеген күйде шықты.Неліктен деп ойлайсың?(Кәседе ұнтақ шәй болған)

2.Қысты күні өлімтікке тойған екі қарға біреуі оңтүстікке ,біреуі солтүстікке қарап отыр.Олар бір-біріне:Достым, мен сені көріп отырмын,-дейді.Олар бір-бірін қалай көреді?
(Олар бірі біріне қарсы қарап отырған)
3.Қыста мысықтары тоңған соң үй иесі үйге кіргізгенде, олар бұрыш бұрышқа топтасты.Бөлменің әр бұрышында бір мысық отыр.Әр мысық алдында үш мысық отыр.Бөлмеде неше мысық отыр? (4)
4.Елеуішпен су тасуға бола ма?(Болады,қар,мұз күйінде)

5.Ашық ыдыстағы мұз қысты күні далада тұрса да біршама уақыттан кейін жоғалып кететіні неліктен?(мұз бөлшектері уақыт өте келе ауаға тарай береді,сөйтіп бара-бара көлемі кішірейе береді де жоғалып кетеді.)
6,Бір көйлек жылы ма,әлде, бір көйлектің қалыңдығындай үш көйлек жылы ма?(Үш көйлек жылы,себебі әр көйлек аралығанда ауа қабаты қалады,ауа қабаты жылуды нашыр өткізеді)
7.Үйді жылытуға арналған батареяларды неліктен төменге орналастырады?(Себебі.төменде суық ауа орналасады,оның тығыздығы көп, батареялар жылынған соң жылы ауа жоғары көтеріледі)

8.Қалың қармен шаңғысыз жүру қиын.Ал шаңғымен қалың қарға батпаймыз.Неге?(Шаңғы табанының ауданы үлкен,яғни қарға аз қысым түседі.Адам аяғы табанының ауданы кішкентай,сондықтан қарға үлкен қысым түсіреді.)

9.Үйдің 4 қабырғасы бар.Әр қабырғада бір терезеден.Барлық терезе де оңтүстікке қарап тұр.Бір терезеден аю қарап тұр.Аюдың түсі қандай?(Үй солтүстік полюсте орналасқан.Сондықтан ол үйдің терезелерінің барлығы да оңтүстікке қарауы дұрыс.Ал,солтүстікте тек қана ақ аю болады)
10. Аллергия.Соңғы 2-3 жылда жылдың соңғы күндерінде Гүлжайна аллергияға ұшырады.Ол дәрігерге қаралғанда <<ауыстыр >> деді.Ауыстырған соң аллергиядан құтылды.Дәрігер нені ауыстыр деді?(Табиғи шыршаны жасанды шыршаға)

Мұғалім:Бүгінгі сабақта қыс туралы көп мағлұмат алдық.Қыс қарымен сәнді.Қыста қысқы ойындарды табиғат аясында ойнауға болады.жалаңаш қолмен металдарды ұстауға,оларды тілмен жалауға болмайтынын сендер білетін боларсыңдар.Үйден қысқа байланысты бір жұмбақ,бір мақал-мәтел ойластырып. бір ребус құрастырып келерсіңдер.
Жұмбақ дүңгіршек
Мақсаты: Ғылым салалаларынан білімдерін кеңейту,көңіл қоюды,қисынды ойлауды,есті дамыту,шағын топта жұмыс жасау дағдысын қалыптастыру.
Керекті құралдар:Интерактивті тақта, оқушылар үшін тор көз дәптер,қаламсап.
Сабақ жүрісі
Мұғалім:Бүгін мен сендерді <<қайдағы мен жайдағысы>> бар жұмбақ дүңгіршекке шақырамын.(Оқушылар назарын тақтадағы жазуға және түрлі түске безендірілген жапырақша тауарларға аударту.)
Әркім өзіне жүректері қалаған жұмбақтарды таңдайды.Дүңгіршекке топтасып,ұйымшылдықпен бару үшін 3-5 оқушыдан(өз қалаулары бойынша) шағын топтарға бөлініңдер.Әрбір шағын топтан кезектесіп дүңгіршекке барып, өз қалауларың бойынша тек қана бір жапырақша тауарды аласыңдар.Сонан кейін орындарыңа барып 2 минуттай уақытта жұмбақты ақылдаса отырып шешесіңдер.Егер топ болып 2-3 минутта шеше алмасаңдар не қате шешсеңдер онда ол сұрақ бүкіл сынып талқысына ұсынылады.Уақыт біткен соң шағын топтардың жасаған жұмыстары туралы есептері тыңдалады.Талқылауға бүкіл сынып қатысады.
І.Жапырақша
Қызғылықты сұрақтар
1.Егер қара теңізге қызыл доп түсіп кетсе допқа не болады?(Жүзіп жүреді)
2.Нан несіз піспейді? (Қабықсыз)
3.Қай жылы адамдар әдеттегіден көбірек тамақтанады? (Кәбиса жылы)
4.Тоннан жылырақ не? (Екі тон)
5.Қара мысыққа қай уақытта үйге кіру оңай?(Есік ашық тұрғанда)
6.Құсты үркітіп алмас үшін, бұтақты қалай сындырып алады?(Құс ұшып кеткенше күтеді)
7.31 ақпан күні не болады? (жоқ,мұндай күн болмайды)
8.Әтеш өзін құспын деп айта ала ма? (Жоқ,ол сөйлей алмайды)
9.Аш қарынға неше жұмыртқа жеуге болады?(Біреу,қалғандары аш қарынға емес)
10.Қандай ыдыстан тамақ ішпейді? (Бос)
11.Кімнің бассыз қалпағы,етіксіз аяғы бар? (Саңырауқұлақтың)
12.Машина қозғалып келе жатырғанда қай дөңгелегі айналмайды?(Артық)
ІІ.Жапырақша
Сыңары қайда?
Авторлық роза
Жібек тиын
Ынталы оқушы
Соғып шығарылған орамал
Аса қуатты күлкі
Ақ шашты кеш
Тамаша зымыран
Үлпілдек қабық
Хош иісті кемпір
Қарбыз мысық
ІІІ.Жапырақша
Сөз құрастыр
а) Маса (шама) шана
Саты ( .... ) тапанша (таса)
ә) Көлеңке (көмір) темір
Лақап ( ..... ) шылапшын (лашын)
б Тамақсау (тамшы) шашылу
Шұбалаң ( ..... ) азаттық (шұбат)
в) Оспақ ( соқа ) дуадақ
Нөсер ( .... ) немере (өнер)
ІV.Жапырақша
Ребус шешу
ҚОЗҒАЛЫС сөзіне
V.Жапырақша
Артық пішін қайсысы?

Жауап:1)6-пішін артық өйткені ол басқаларға қарағанда
жұлдызшалармен безендірілген
2)5-пішін артық басқаларға қарағанда
ол тік бұрышты үшбұрыш емес.
VІ.Жапырақша
Тізбекті жалға
Мұғалім:Ең әуелі жұмбақтарды шешеміз.Сол жұмбақтардың шешуінің бас әріптерін алып шеңбердің ішіне бір-бірден орналастырғанда шыққан сөзді табу керек.

1.Көкке шықса бұлт,Жерге түссе шаңыт. (Тұман)
2.Белі бүкір ,Алысқа түкір. (Мылтық)
3.Қолы жоқ сурет салады,Тісі жоқ тістеп алады. (Аяз)
4.Секіруді қоймаған,Ойынға бір тоймаған. (Лақ)
5.Таңғы кез емес,батты күн,бола қойған жоқ әлі түн.(Ымырт)
6.Телпек киген жырық ерін,Шыр айналып жейді жемін.(Ұршық)
7.Екі жүз жылдың жартысы. (Ғасыр)
( Ұғымтал.)
VІІ.Жапырақша
<< Бірігу заңдылығын тап>>
Мұғалім:Сөздерді сыңарына қарай топтастырыңдар,сосын бірігу заңдылығын түсіндіріңдер.
а)Ыстық,оқушы,автор,жол,шығарушы,аптап,уйренуші,сүрлеу.
(ыстық-аптап,оқушы-үйренуші,автор-шығарушы,жол-сүрлеу.Сөздер синоним ұқсастығына қарай біріккен)
ә)қатаю,ұсақ,арзан,ыстық,суық,ірі,еру,қымбат.
(қатаю-еру,ұсақ-ірі,арзан-қымбат,ыстық-суық.Сөздер антоним қарама-қарсы мағыналары бойынша біріккен)
VІІІ.Жапырақша
<< Көңіл қою>>
Мұғалім:Бала терезеден желбіреп тұрған жалауды көріп тұр.Жалау тік төртбұрыш пішінді.Астындағы суреттердің қайсысын бала көре алмайды.

(2-номерлі жалауды көре алмайды)
ІХ.Жапырақша <<Тоңазытқышты толтыр>>
Мұздатқыш.
Тұрса тегеш беті ашық,
Күн ыстықта қызынар.
Шұбат быршып,сүт ашып,
Жып-жылдам ақ бұзылар. Тұрсын деп қаз қалпында,
Мұздатқышқа қоямыз. Шөлдегенде артынан,
Қанып ішіп тоямыз.
М.Әлімбай.
Мұғалім:Супермаркеттен алған кез-келген <<С>> әрпінен басталатын тамақтармен тоңазытқышты толтыру керек.Мыс: сәбіз,сары май т.с.с.(10 тамақтан кем емес)
Мұғалім:Бүгінгі сабақта дүңгіршектен алған жапырақшалардағы жұмбақ жауаптарын шешуге белсене қатысқандарыңызға рахмет.Келесі сабағымыз аналарға арналатын болғандықтан ана туралы әндерді естеріңізге түсіріп келіңіздер.
Анама арналған гүл
Мақсаты:Анаға деген құрмет,сүйіспеншілік,қайырымдылық сезімдерін,көңіл аударуды,қисынды ойлауды,сөйлеуді дамыту.
Керекті құралдар:Интерактивті тақта,мақал-мәтелдер мен Роза гүлі бейнеленген үлестірме карточкалар(әр бала үшін), оқушылар үшін тор көз дәптер,қаламсап,бояу карандаштар.
Сабақ жүрісі
Ана.
Ғ.Орманов.
Мәпелейсің мені анам. Сен жалықпай жетелеп,
Қолыңдағы құсыңдай. Мен жаттыға жетермін.
Құлпыра өсіп, дем алам Айтқаныңды екі етпей,
Құшағыңда қысылмай. Ақ сүтіңді өтермін.
Үмітіңдей көзіме Біліп тұрсың жан анам,
Көп қарайсың үңіліп. Міндеті үлкен ботаңның.
Еркелеген сөзімде Күтері сол баладан,
Ертеңіміз тұр күліп. Ана менен Отанның.
Мұғалім:Бүгін Халықаралық аналар мерекесі қарсаңында біз аналар туралы әңгімелейміз.Халқымыздың бұрынғы ұғымында баланың Анасы алдындағы парызын өтеуі <<Ана сүтін ақтау>> деп аталады.Ол жөнінде халық даналығы <<Ана сүтін анаңды Меккеге үш рет арқалап апарып келсеңде өтей алмайсың>>-деп түсіндіреді.Атақты орыс жазушысы М.Горький: <<Дүниедегі асыл атаулының бәрі Күннің нұрынан,ананың сүтінен жаралған>>-деп атаған.
Қазақ халқы үшін Отанға опасыздық пен Ана сүтін ақтамау ең зор қылмыс болып саналады.Біздің дініміз де ананы ардақтауды талап етеді.
Анушируан Әділ патшаның <<Құдайдың көңілінен қалай шығуға болады>>-деген сұрағына дана уәзірі Бұзырхмехр: <<Анаңды қуанту арқылы>>- деп жауап берген.Ана,апа деген сөздер қандай жылы,сүйкімді сөздер!
Өмірге келгеннен бастап есейіп ер жеткенге дейін ана махаббаты сендерді аялайды.Аналарың-ең басты ұстаздарың,пірің.Дүниедегі <<жақсы мен жаманды>> үйрете отырып,сендердің қателіктеріңе де кешіріммен қараған және өмірлік кеңес бере білген.Анаң өмірдегі ең басты емшің,дәрігерің.Ол әрқашанда сендердің денсаулықтарыңды үздіксіз қадағалап отырады.Оның бір рет шөпілдетіп сүйгені аурудан құлан тағы жазып жібереді.
І.Тапсырма
Халқымыздың ана туралы нақыл сөздері өте көп.Сол туралы кейбір мақал-мәтелдерді еске түсірелік.(Балаларға мақал-мәтелдер жазылған жапырақшалар үлестіріледі.Олар өз бетімен шешеді.Мұғалім тексеріп бағалайды.)
1.Баламның табанына кірген_____ Баласыз үй мазар.
2.Өзімді алып Баланың тілі______.
3.Ананың көңілі_____ Шеше көрген___пішер.
4.Бала ___ күретамыры.(тіршілік)
5.Ананың сүті___ Баланың___ далада.
6.Әке көрген____жонар, <<ханым>> десе де болады.
7.Алты__туған ананы __ аман қалдыр.
8.Балалы үй____ Менің___кірсін.
Мұғалім:Осы мақал-мәтелдердің мән-мағынасын
түсіндіріңіздер.(Балалар түсіндірмелерін тыңдау,талқылау,
бағалау)
ІІ.Тапсырма
Енді балалар өздеріңнің аналарың туралы тақтадағы жоспарды пайдалана отырып айтып беріңдер.
Жоспар:
1.Сенің анаң жан сезіміне қарай кімді еске түсіреді?
а)ертегі кейіпкері,ә)ағашты,б)гүлді,в)тасты.
2.Өз анаңның көбінесе не істеп жатырғанын көресің?
3.Анаңның белгілі бір қызығушылығы бар ма?
4.Анаң не нәрсеге қуанады? Не нәрсеге ренжиді?
5.Анаңнан сен не нәрсе үйрендің?
(3-4 оқушының әңгімесін тыңдауға болады)
ІІІ.Тапсырма
Мұғалім:Ананы көбінесе Жер бетін өз жылуымен,шуағымен нұрландырып отырған Күнге теңейді.Дәптерлеріңе Күнді салып, бояңдар да ортасына <<Ана>> деп жазыңдар.Күннің әрбір шапағы анаңның қасиеттерін сипаттайтын сөздермен ұштастырылсын.Мысалы:қайырымды,әдемі,сүйкімді, қамқор,еңбекқор т.с.с.(Өз беттерімен жұмыс)

<<Ана туралы>> ән тыңдалады.
Мұғалім:Аналарың әрқашанда сендер үшін қам жеп мазасызданады.8-Наурыз кезінде ғана емес әрқашанда көңілдеріңді аналарыңа аударып жүріңдер.Ол өте қиын жұмыс емес.Аналарың үшін не нәрсе жағымды,қуанышты екенін ойлап көріңдерші.(Балалар жер-жерден ойларын айтады)
ІV.Тапсырма
Мұғалім:Кейінге қалдырмай - ақ аналарыңа арнап ең қарапайым <<гүлдер патшайымы>> атанатын Роза гүлінің салайық.

Әр тор көзді есептей отырып дәптерлеріне салады,бояйды.
Мұғалім:Роза гүлін аналарыңа сыйларда не айтасыңдар? Сабақ аяқталды.Алған әсерлерің туралы пікірлесіңдер.

Зияткерлер саябағы
Мақсаты:Есті,тез көңіл аударуды,қисынды ойлауды,сөйлеуді дамытып,тапсырмаларды ойлау арқылы шешуге тәрбиелеу..
Керекті құралдар:Интерактивті тақта,тапсырмалар жазылған үлестірме жапырақшалар(әр жұп бала үшін),криптограммалар, оқушылар үшін тор көз дәптер,қаламсап,танграм.
Сабақ жүрісі
Мұғалім:Оқушылар мен сендерді тапқырлар мен білгірлер саябағына шақырамын.Өйткені онда бізді қызықты да шытырман тапсырмалар күтіп тұр.Саябаққа қандай көлікпен барар екенбіз .Оны білу үшін төмендегі жұмбақтарды шешелік.
Ескерту:Тақтаға жұмбақтарды шығарып, перде арқылы көрсетеді де жұмбақтарды шештіреді.
1.Ұшақтардың ұшу биіктігін анықтауға арналған құрал
аты?(Альтиметр)
2.Электр кернеуін өлшеуге арналған физикалық құрал
аты?(Вольтметр)
3.Асып кетсе кернеуді,төмендетіп береді.
Түсіп кетсе кернеуді,жетерліктей береді.
(Трансформатор)
4.Жаңа туған айды алып,саптадық та қайрадық.
Енді егінді орамыз,пісіп тұрған сарғайып.
(Орақ)
5.Қанатсыз құс қаңғып барады,көзінен жас тамып барады.
(Бұлт)
6.Дүниеге алғаш келген төлдерге ,берсеңіз нәрленер
өңдерде.(Уыз)
7.Үстінде шөлдің, толқыған көлмін.
(Сағым)
Мұғалім:Жауаптардың бас әріптерін біріктіріп көлік атын шығарамыз.(Автобус)
Осы автобусқа отырып зияткерлер саябағына аттанамыз.Біздің алғашқы серуеніміз тапқырлар тоғайынан басталады.Тақтаға
Қ А У А Ы А С А
сөзі жазылады. (Жауабы:Қуыс,арадағы а әрпін алып тастап оқимыз)
Қуысы бар ағашты іздейміз.

Осы қуыста не тапсырма бар екенін қарайық.(Ағаш қуысынан тапсырманы алып шығамыз)
Тапсырма:Төмендегі криптограмманы шешіңдер(Балалар қолдарына тапсырма жазылған жапырақшаларды алып өз беттерімен шешеді. Осы криптограмманы дұрыс шешкенде қанатты сөзді табасыңдар.

Кілт сөздер:
Жазда сылдыр қағады, Қыста тыным табады. (Өзен) .
Шаңқ-шұңқ еткен үні жоқ,
Сусыз оның күні жоқ.
Жүріп кетсе соңында,
Қалып жатқан ізі жоқ. (Балық)

Қойған тамақ <<үйінде>>,
Тұратын мұздай күйінде. (Тоңазытқыш)

Оқушы,мектеп құралы. (Парта)

Сөйлемді аяқтайтын тыныс белгі. (Нүкте)

Киімде де ,өзенде де бар нәрсе. (Жаға)

Өзбек ақшасы. (Сум)

Үлкейген соң атам мен әжемде,
Киеді оны күн сайын. (Көзілдірік)

Жауабы: <<Маған жердің тіреу нүктесін көрсетсеңіз болғаны,мен Жерді көтеріп берем>> (Архимед)
Мұғалім: Біздің келесі саяхатымыз <<қызықты сұрақтар>> аллеясы арқылы өтеді.Сұрақтар қайда жасырынған екен іздеп табайық.
Ш Ы Ғ Р Ы Т О

Сұрақтарды осы отырғыш артынан іздейміз.
Сұрақтар:
1.Иіс ауада неліктен тарайды?( Иіс бөлшектері ауа бөлшектерімен араласып кетеді және олар ауада берекетсіз қозғалғандықтан барлық бағытқа да тарай алады.)
2.Жабайы аңдарға білдіртпей жақындау неліктен қиын?(Аңдардың иіс сезу мүшелері жақсы дамығандықтан, бөгде иісті алыстан сезеді)
3.Суы бар табақта шұңғыл ыдыс жүзіп жүр. Табақтағы судың деңгейін қалай көтереміз.а)Табақтағы суға тас салу арқылы ма,ә)әлде табақта жүзіп жүрген шұңғыл ыдысқа сол тасты салу арқылы ма?(Тасты шұңғыл ыдысқа салу арқылы)
4.Жіңішке сымдар мен жұқа бетшелердің қалыңдығын өлшеу үшін штангенциркуль немесе микрометр қолданамыз. Егер ол құралдар бізде болмаса 1 теңгенің немесе дәптер бетінің қалыңдығын қолда бар құралдарды пайдаланып қалай өлшеуге болады?(Қатарлау әдісі)
5.Шүберек қолға жабыспайды,ал замазка немесе тартылған ет қолға жабысатыны неліктен?(Замазка, тартылған ет қатты дене емес)
6.Шыны ыдыс ішінде ұйқтап отырған шыбындарды таразыға тартып өлшейміз.Онан соң шыны ыдысты шайқап-шайқап жіберіп шыбындарда ұшырамызда тағы да өлшейміз.Шыны ыдыс салмағы өзгерді ме? (Жоқ.Таразы көрсетуі шыбынның ұшып жүргеніне не қонып отырғанына тәуелді емес)
7.Үрмелі матрацтың кез-келген жерінен аяғымызбен басқанда қай жерінен жыртылуы мүмкін?(Жәй басқанда тігісінен жыртылады, тез басқанда қай жерінен жыртылатыны белгісіз)
8.Қандай металдар сынапқа батып кетеді?(Уран,тантал,вольфрам,рений,осьмий,иридий,
платина,алтын,протактиний,нептуний,плутоний)
Мұғалім:Қызықты сұрақтар аллеясы бізді математикалық мүмкіндіктер алаңына алып келді.
Жасырынған сұрақты табайық:
К Е Р Ү К
( Жауабы: күрке.) Сұрақтар жазылған тапсырмалар күркенің ішінде жасырылған болуы керек.

Тапсырма №1.
Суретке қарай отырып 4 бұрышы бар пішіндер қанша екенін анықтаңдар.(Оқушыларға бір-бірден беріп, дәптерлеріне салдырып,өз беттерімен санауды тапсырады)
(Жауабы:12 пішін.)

Тапсырма №2.
Тақтадағы геометриялық пішіндердің орналасу ретіне мұқият назар аударыңдар.
(15 секунд бойы суретті көрсетеді)Орындарында отырып Танграм элементтерінен құрастыру немесе дәптерге салыңдар.(Өз беттерімен жұмыс )
Сурет неге ұқсайды? (Балалар жауаптары тыңдалады)
Мұғалім:Математикалық мүмкіндіктер алаңынан жолмен жүре отырып Заңдылықтар көліне тап болдық.Сұрақ жазылған тапсырма қай жерде екен ?
р
н
а
т
г
и

Тапсырмалар гранит тастар астында жасырынған екен.

Тастың астынан тапсырма сұрағын алып шығамыз.
Тапсырма:
Жетіспейтін пішіндерді салыңдар.(Тақтадағы сурет бойынша оқушылар дәптерлеріне сызады,түсіндіреді)

Жауабы:

Мұғалім:Заңдылықтар көлінен енді біз ЕС көліне сапар шегеміз.Бұл зияткерлер саябағындағы соңғы көз қызықтырар аялдама. Бұл жердің тапсырмасы қайда екен? Тақтаға келесі жазу жазылады.
Ф . З . К .
(Жауабы:физика)
Тапсырма
Төменде көрсетілген сөздердің ішінен артығын айтыңдар.
1.Жаңбыр,қар,жауын-шашын,қырау,бұршақ.
2.Ұзындық,метр,салмақ,көлем,жылдамдық.
3.Еру,қату,булану,қайнау,жылу.
4.Сұйық,қатты,газ,плазма,су.
5.Алтын,күміс,гауһар,платина.
Тапсырма
Жақша сыртында тұрған сөздер сияқты мағына беретін сөзді тап.
Металл ( . . . . ) тері. (Хром)
Мұғалім:Сабақ аяқталды Алған әсерлерің туралы пікірлесіңдер.
Кім тапқыр?
Мақсаты:Оқушылардың қисында ойлауын дамытып, сөйлей білуін,әр түрлі жауаптардан дұрысын таңдай білуін,топ болып жұмыс жасауын тәрбиелеу.
Керекті құралдар:Интерактивті тақта,жағымды әуен,(классикалық музыка) оқушылар үшін тор көз дәптер,қаламсап,бояу карандаш.
Сабақ жүрісі
Мұғалім:Оқушылар біз бүгінгі сабағымызда әр түрлі қисынды ойлауды қажет ететін тапсырмаларды,әзіл жұмбақтарды шешеміз.Ол үшін сынып бойынша үш топқа бөлініңдер.Әр бойдан өздеріңе топ жетекшісін тағайындап алыңдар.Жетекшілер тақтадағы тапсырмаларды немесе сұрақ жауаптарды оқып танысқан соң талқылауға 1-2 минут уақыт алады.Топ болып талқылаған соң жауабын кім айтатынын жетекші белгілейді.Топтың берген жауаптары қате болса, келесі топ жауап берулеріне болады.Қай топ көп ұпай жинайды сол топ жеңімпаз болып бағаланады.
Дұрыс жауап - қызыл - 12 ұпай.
Толық емес дұрыс жауап - көк- 10ұпай.
Жартылай жауап - жасыл- 3ұпай.

1.<<Алтынмен есептесу>> тапсырмасы
Сіз бір аптаға жұмысшы жалдадыңыз.Күн сайын бір бөлік алтынмен есетесіп отыру керек.Ол үшін сізде күн сайын бөлігін кесіп алып,беріп отыратын алтын құймасы бар.Алайда алғашқы күні сіздің құйманы бөлетін араңыздың екі рет кесуге ғана жарайтындығы анықталды. Жұмысшымен қалай есептесесіз?

1).Алғашқы күні 1 бөлік алтынды береміз.
2).Келесі күні 1 бөлік алтынды кері алып орнына 2 мен 3 бөлікті
береміз.
3).Үшінші күні 1 бөлік алтынды алады.
4).Төртінші күні 1,2,3 бөлік алтынды кері алып, орнына 4,5,6,7 бөлік алтынды береміз.
5).Бесінші күні 1 бөлікті қосып алады.
6).Алтыншы күні ондағы 1 және 4,5,6,7 бөлік алтынның 1 бөлігін кері алып орнына 2,3 бөліктерді береміз.
7).Жетінші күні 1 бөлікті алады.
2. <<Альпинист>> тапсырмасы
Альпинист биіктігі 100 метр жар басында тұр.Төмен түскенде 50 метр жерде аяқ тіреп аялдайтын орын бар.Альпинист қолындағы ұзындығы 75 метр арқанды
100 метр биіктегі және 50 метр жердегі екі қазыққа байлай алады.Берілген арқанды пайдалана отырып қалай түсуге болады?Арқанды есуге,кесуге болады,бірақ екі бөлікке тарқатуға болмайды.(Арқанды 50 метр және 25 метр екі бөлікке кесеміз.25 метрлік арқанның екі ұшын ілмектеп, бір ұшын 100 метр биіктіктегі қазыққа ілеміз де екінші ұшындағы ілмекке 50 метр арқанды өткізіп екі қабаттап ұстап төмен түсеміз.50 метр жерге келген соң 50 метрлік арқанды бір ұшынан тартып шығарып алып,бір ұшын ілмектеп қазыққа ілеміз де төмен түсеміз.)
3. Әзіл жұмбақтар
1.Қызыл жібек орамалды 5 минут Қара теңіз суына малып қойса,орамал қандай күйде болады?(Дымқыл)
2.Үш жылдан кейін қарғаға не болады?(4-ке толады)
3.Жарты алма неге ұқсайды? (Өзінің екінші жартысына)
4.Үш түйеқұс ұшып барады.Аңшы оның біреуін атып
түсірді.Неше түйеқұс қалады? (Түйеқұстар ұшпайды)
5.Ауыл мен қаланың ортасында не бар? (Мен)
6.Менің әкемнің ұлы,бірақ менің ағам емес.Ол кім?(Менің өзім)
4. <<Өткел>> тапсырмасы
Атасы,әжесі,немере қызы мен немере ұлы түнде өткелден өтуі керек.Олардың жалғыз ғана қол шамы бар,онсыз қараңғыда өткелден өту мүмкін емес.Оның үстіне өткел өте ескі, тек екі адамды ғана көтереді.Немере ұлы өткелден 1 минутта,немере қызы-2 минутта,атасы 5 минутта,әжесі 10 минутта(егер бір мезгілде екеуі өтсе, жәй қозғалатынының уақыты алынады) өтеді.Осы төртеуі ең аз қандай уақытта келесі бетке өтеді?
(19 минут)
5. <<Балаларым қанша жаста?>> тапсырмасы
Байырғы екі математик кездесіп қалды.
-Сәлем!
-Сәлем,қалың қалай?
-Жақсы.Мектеп жасына дейінгі екі ұлым өсіп келеді.
-Олар неше жаста?
-Олардың жастарының көбейтіндісі мына отырғыштың
қасындағы көгершіндердің санына тең.
-Бұл айтқаның маған жеткіліксіз ғой.
-Үлкені шешесіне тартқан.
-Міне,енді мен өз сұрағымның жауабын білем.
Сіздерде балалардың жастарын табыңдар.Есептің тек қана бір жауабы бар. (Отырғыштың жанында көпте аз да емес белгілі бір көгершіндер бар.Мектепке дейінгі жастағы екі ұл.Бұл хабардың барлығыда жеткіліксіз.Өйткені олардың жастарының көбейтіндісі (көгершіндер саны) әр түрлі болуы мүмкін.Бірі екіншісінен үлкен екенін білген соң мына төмендегі нұсқаларды аламыз.
1х1=1 Есеп шартына сай емес.
2х2=4немесе 4=4х1 Жалғыз дұрыс жауап.
3Х3═9 саны басқа екі санның көбейтіндісіне
тең емес.
4х4=16=8х2 бұл мектепке дейінгі жас емес.
5х5=25 3 тармақтағы сияқты есеп шартына келмейді.
6х6=36=18х2=9х4 мектепке дейінгі жас емес.
Солай кете береді.
Сондықтан жалғыз дұрыс жауап 4 пен 1 жас.)
Мұғалім:Бүгінгі сабақта білімді жан жақты ойлай алатындардың ғана жұмбақтарды шеше алатынын көрдік.Біздің алдағы сабақтарымыз табиғат туралы іргелі ғылымдардың бірі физикаға қатысты болады.Сондықтан сабақтарыңды жақсы оқып ғылыми журналдармен хабарларды жиі қарап білімдеріңізді арттыра беріңіздер
Дыбыс
Мақсаты:Оқушылардың дыбыс туралы ұғымын кеңейтіп, дыбыс толқындары туралы түсінік беру,
дыбыстың сипаттамаларын, музыкалық дыбыстарды
қарапайым мысалдар арқылы түсіндіру,
ұлттық өнерге баулу, дыбыстың адам өміріндегі маңызын ашу. елес,ойды,сөйлеу қабілетін дамыту,қисынды ойлауға баулу. дыбыстың адам өміріндегі маңызын ашу.
Керекті құралдар:Интерактивті тақта,тапсырмалар жазылған қоржындар,тор көз дәптер,бояу қарындаштар. домбыра,камертон,графопроектор.
Сабақ жүрісі
Мұғалім:Балалар бүгін біз әр түрлі дыбыстар туралы әңгімелейміз.Ең әуелі төмендегі ертегіні тыңдалық
Ертегі - аңыз.
Ертеде бір хан болыпты. Оның жалғыз қызы бар екен. Хан қызын өзі сияқты хан баласына атастырып қояды. Қыз бойжеткенде кедей жігітке ғашық болып, көңіл қосып жүреді екен. Мұны білген хан жігітті дарға астырады. Жігіт өлгенен кейін қыз мезгіліне жетпей бір ұл, бір қыз табады. Ел сөзінен сескенген хан жаман атқа қалмаудың амалын іздеп, қос бүлдіршіннің көзін жоюды астыртын мыстан кемпірге тапсырады. Сәбилерді көз-көрмес құлақ - естімес жерге апарып, биік ағаштың басына қызды шығысқа, ұлды батысқа қаратып іліп кетеді. Нәрестелердің көз жасы тамған ағаш бұтақтары суалып, қуара бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда, бәйтерек те өсуін тоқтатады. Ел ішіндегі өсек-сөз, өтірік өкпеге шыдамаған қыз, егізін іздеп жолға шығады. Бармаған жері, баспаған тауы қалмайды. Қатты шаршап діңкесі қатқан қыз әбден қурап, қабығы түсіп шіруге айналған биік ағаштың түбіне қисая кетеді. Оны бір сүйкімді саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түріп тыңдаса, "ән салып " тұрған қасындағы биік ағаштан күмбірлеген үн естіледі. Қыз күндіз егізін іздеп, түнде осы ағаштың түбіне келіп, көңіл жұбатып, тынығып жүреді. Бір күні айналаға көз салмақ болып, басына шығам деп, ағашты құлатып алады. Ағаш жуан түбінен басына дейін қуыс екен. Жіңішке басының екі жағында бұтақтан-бұтаққа керіліп қалған ішектерді көреді. Бұл қыздың екі баласынан қалған жұрнақ еді. Батыс жағындағы ішек бостау, шығыс жағындағы ішек қаттылау тартылыпты. Шертіп көрсе, керемет үн шығады. Қыз байғұс бостау тартылған ішектің үні мұңды шығатындықтан ұлым-Мұңлық, тым зарлы шығатындықтан қызым-Зарлық деп ат қойып, күндіз түні қасынан тастамай күй шығарып, ел кезіп, егізін іздеп кеткен екен.
Домбыра құрылысы.
Домбыра 3 бөліктен тұрады. Бас бөлігі, мойыны, шанақ. Басында құлақтары, шайтан тиегі орналасады. Мойын бөлігінде пернелер, шанақта тиек, ойық, ілгек орналасады. Домбыра әрбір құрылымдық элементтерінің қызметін жалпы физикалық күрделі заңдармен түсіндірілетін ұлттық акустикалық аспап.
Домбыра төрде ілулі тұрғанда немесе шертпей жай ғана қолымызға алғанда барлық бөліктері өзара тепе-теңдікте тұрады.
Егер домбыра ішегін қолымызбен шертсек белгілі бір үн естиміз.
1. Тепе-теңдікте тұрған ішекті шертіп тербеліс тудырдық.
2. Ішектің тербелісі ауа арқылы, біздің құлағымызға жетеді.
3. Біздің көзімізге көрінбегенімен домбыраның беттік тақтайы да күрделі тербеліске ұшырайды.
Дыбыстың шағылуы
Дыбыс көзінен шыққан дыбыс толқындары барлық бағытта тарайтыны өздеріңе жақсы таныс. Ал осы дыбыс толқындары тарала отырып, өзінің жолында қандай да бір бөгетті кезіктірсе, онда олар шағылады.
Жаңғырық
Тауда естілетін жаңғырық та дыбыстың бөгеттен шағылу нәтижесі болып табылады.
Жаңғырық -- қандай да бір кедергіден шағылған және бастапқы таралған орнына қайта оралған дыбыс толқындары.
Дыбыс ауада таралып тербеліс тудырады. Денелердің тербелісі дыбыс туындауының себепкері болып табылады.
Тербеліс жиілігі 16Гц - тен 20000 Гц - ке дейінгі механикалық толқындар адамда дыбыс әсерін туғызады. Сондықтан мұндай толқындар дыбыс толқындары немесе акустикалық толқындар деп аталады.
Жиілігі 20000 Гц тен жоғары толқындар - ультрадыбыстар
Мұндай ды - бысты адамдар белгілі құралдар ар - қылы естіп, солардың көмегімен ғана осындай тербелім жиілігін жасай алады. Ультрадыбыс дель - фин - дерде, жарғанаттарда, шы - бын-шіркейлерде болады. Оның күші - мен тастарды ұнтақтауға, метал - ды, басқа да затты материалды те - суге немесе кесуге, матаны жа - быс - тыруға, нашар араласпайтын сұй - ық заттарды араластыруға, тіс - ті емдеуге, денені сылап-уқалауға, хирургиялық операция жасауға, аурудың түрін анықтауға болады. Ультрадыбыстың зиянды әсерінен қорғану үшін жабдықтар мен қон - - - дырғыларды жан-жағын ды - быс өтпейтін материалмен бітеп, жау - ып, дыбыс жібермейтін кедергі қал - қан қойып, немесе бөлек бөл - меге орналастырып, олардың жұ - мы - - сын алыстан басқарып және бақы - лау жасауға болады
Жиілігі 16 Гц - тен төмен толқындар инфрадыбыстар деп аталады. Олар құлаққа естілме - гені - мен адамдар - дың ішкі мүшеле - ріне күшті әсер етіп, жұмыс ырғағын өзгертеді. Тәжірибе жүзінде ин - фра - дыбыстың жиілілік аймағы тө - мен - гі жағынан шектелмеген.
5-9 гц аралығындағы дыбыс тер - белістері бауырдың, қарынның, талақтың тербелімін көбейтіп, кеу - де клеткаларын ауыртады. Тербе - лімі 12-14 гц дыбыстар құлақтың зыңғылын көбейтеді. Амери - кандық ғалым Роберт Вуд спек - так - ль жүріп жатқан залда жиілігі секундына 13 Гц дыбыс таратқан - да көрушілердің бәрі түсініксіз үрей сезінгендерін айтқан. Фран - циялық профессор Гавро мен оның әріптестері кенеттен ойлау, түсіну қабілеттері кеміп, тез шар - шайтын болып, кей уақытта бас - та - ры айналатынын сезіне баста - ған. Оның себебін іздегенде Гавро зертханасының маңында жақын - да салынған зауыттың ауа тазарту жүйесінің жиілігі 7 гц екені анық - талған.
Ғалымдар мен дәрігерлер қала және өндіріс орталықтары тұрғын - дары арасында жүйке ауруының көп таралуын инфрадыбыстың көп болуынан деп есептейді. Бұл дыбыстардың қандай да болсын қалың қабырғадан өте беретінін ескерсек, олардан сақтану үлкен проблемаға айналады. Инфрады - быс - тан құтылу үшін оларды адам құлағы еститін дыбысқа айналды - ру керек. Жабдықтарды, қондыр - ғыларды қатты іргетасқа бекітіп, жаңғырықты өзгертетін тұңшық - тырғыш бөлмелер жасау қажет.
Дыбыс барлық ортада тарала алады. Қарапайым бақылаулар дыбыс әр түрлі ортада белгілі бір жылдамдықпен таралатынын көрсетеді.
Әр түрлі ортадағы дыбыс жылдамдығы. Найзағайдың суретті.
Жарықтың ауада таралу жылдамдығы 300000км/с
Дыбыстың ауада таралу жылдамдығы 330м/с .
Егер ауада дыбыс жылдамдығы 330 м/с болса, онда дыбыс 0,1 с аралығында бөгетке дейін және одан қайтып оралғанша 2s-ке тең жол жүреді. Онда бұл қашықтық шамамен
s = vt/2 ; s = (340м/с :: 0,1с) /2 = 17 м.
Музыкалық дыбыстар - камертондардың немесе басқа гармоникалық тербеліс жасайтын денелердің шығаратын дыбыстары.
Дыбысты сипаттайтын физикалық шамалар:Дыбыс қаттылығы тонның биіктігі тембр
Дыбыс қатылығы дыбыс шығаратын дененің тербелістер амплитудасымен анықталады.
Тон биіктігі тербеліс жиілігімен анықталады.
Тембр - адамның дауысына немесе аспаптың үніне өзіндік бояу беретін дыбыстың сапасы.
Шу әр түрлі жиіліктігі дыбыстардың ретсіз қабаттасуы
Тест жұмысы. 5 минут
1. Жиілігі 16 Гц-тен төмен дыбыстар қалай аталады?
А) инфрадыбыстар Б) акустикалық дыбыстар
С) ультрадыбыстар Д) толқындық дыбыстар
2. Адамның есту мүшесі қабылдайтын дыбыс толқындарының жоғары жиілігі қандай?
А) 20 000Гц Б) 200 000Гц С) 200Гц Д) 2Гц
3. Дыбыс қаттылығының бірлігі қандай?
А) метр Б)герц С)метр/секунд Д)децибел
4. Ауадағы дыбыстың таралу жылдамдығы
А)330м/с Б)50м/с С)1480м/с Д)5600м/с
5. Ұшақтың көтерілу кезіндегі дыбыс қаттылығы
А)100дБ Б)50-60дБ С) 120дБ Д) 10дБ
Есептер шығару
1. Жиілігі 510Гц дыбыс көзінен толқын ауада 340м/с жылдамдықпен таралады. Толқын ұзындығын табыңдар.
2. Бақылаушы найзағайдың жарқылын көрген мезеті мен күннің күркіреуін есту арасындағы уақыт 10с болғанын байқады. Найзағай бақылаушыдан қандай қашықтықта жарқылдаған? Ауадағы дыбыстың таралу жылдамдығы 343 м/с деп есептеңдер.
3. Толқын ұзындығы 2м, бөлшектердің толқындағы тербеліс периоды 0,2с. Толқын қандай жылдамдықпен тарайды?
4. Бөлшектердің толқындағы тербеліс жиілігі 0,6Гц, толқынның таралу жылдамдығы 12м/с. Толқын ұзындығын табыңдар.
Акустика (грек тіліде άχούω, akustikos -- естілетін, тыңдалатын) -- физиканың ең төменгі жиіліктен (шартты түрде 0 Гц) ең жоғарғы жиілікке (1011-1013 Гц) дейінгі аралығын қамтитын серпімді тербелістер мен толқындардарды және олардың затпен өзара әсерлесуі мен түрліше қолданылуын зерттейтін саласы.

Естілетін дыбыстар және оның пайдасы мен зияны
Адам құ - лағы еститін ең әлсіз дыбысты есту табалдырығы деп атайды. Адам - дар 2000 Гц-ден 5000 Гц-ге дейінгі дыбыстарды өте жақсы естиді. Адамдардың есту табалды - рығы бірдей емес. Сондықтан есту та - бал - дырығының үлгілі мөлшері ре - тінде тербелмелі жиілігі 1000 Гц-ге тең дыбысты алған. Адам құ - лағы ести - тін ең жоғарғы дыбыс мөлшері ау - ыртатын түйсік табал - дырығы деп аталады. Зерттеулер көрсет - кен - - дей, ұзақ уақыт шуы көп жерде болған адамдардың денесін - де қолайсыз өзгерістер пайда бо - лып, зат алмасу процесі, рухани күйі, ішкі сезімі нашарлайды. Көз - дің көруі, құлақ - тың естуі төмен - деп, қан қысымы көбейіп, жұмысқа, оқуға, үйренуге ұқыптылық азая - ды.
Әрине, дыбыс жоқ жерде тұ - рып, қызмет істеу де қиын. Ту - ған - нан бері жолсерік болған кісінің дыбыс естілмей қалса бір нәрсе жетпей тұр - ғандай көңіл күйі келіс - пей жүреді. Әңгіме дыбыстың бол - мауында емес, оның күшінде, қат - тылығында, қысымында болса ке - рек.
Осыған мысал келтірейік. Ган - новер қаласында жаңа құрас - тыру бюросы құрылысын жобалағанда сәулетшілер көшедегі дыбыстың жұ - мыс орнына өтпеуі үшін бар - лық шараларды алып, терезеге үш қабат орнатып, қабырғаны дыбыс өткіз - бейтін ойық бетоннан салып, ішін арнаулы пластикалық түс қа - ғаз - бен жабыстырған. Бір жеті өт - кеннен кейін қызметкерлер мыл - қау тыныштықта жұмыс істеу ау - ыр екенін, жүйкелері жұқарып, іс - керлік қабілеттері азайғанын ай - тып арызданатын болған. Магни - тофон арқылы көшедегі үйрен - шікті дыбысты мезгіл сайын қай - талап отырса көңілдері көтеріліп, жұмыстары жақ - сара бастаған.
Рас, әр адамға шудың әсері де әр түрлі. Ол адамдардың жасына, денсаулығына, қоршаған ортаға байланысты болады. Кейбір тұ - рақты немесе жиі қайталанатын ды - быстарға адамның үйренуі, көн - дігіп кетуі де мүмкін. Бірақ олар - дың зиянды әсері кейіннен біліне бастайды, бірте-бірте құлақ естімейтін болады. Үнемі жоғары қаттылықты дыбыстар әуелі құ - лақ - та ызың болып, кейін бас ай - налып, шаршап жүйке жүдеп, жүрек соғысы, қан айналымы бұзылып, асқазанда жара пайда болуына әкеліп соғуы мүмкін. Шу әсіресе, жасы ұлғайған кісілерге көп әсер етеді. Шудың әсері туралы сұрау салғанда 27 жасқа дейінгілердің 48,3 пайызы, 30 жасқа дейінгі - лердің 57 пайызы, 58 жасқа дейін - гілердің 62,4 пайызы, 58 жастан асқандардың 72 пайызы өздеріне шудың қолайсыз екенін айтқан. Ой еңбегімен айналысатын жан - дар жұмысшылар мен шаруа - ларға қарағанда шуға төзімсіздеу келеді. Қаладағы шудың көпшілігін ав - токөліктер, олардың ішінде жүк таситын дизельді көліктер береді. В.А.Токаревтың мәліметтері бой - ынша Алматыдағы жалпы қала - лық үлкен көшелерде дыбыс күші 67-77 дБа болған. Қарағанды қа - ласында терезелері үлкен көше - лер - ге қараған тұрғын үйлерде ды - быс күші көшедегіден тек 4-5 дБа-ға кем болған. Автокөліктердің шуын азайту - қала тұрғындарын шу - дың зиянды әсерінен сақтау - дың бір жолы. Ол үшін қала көше - лерінде көлік жүруді реттеу, жүк таситын көліктерді қала көшелерін аралатпай сыртқы жолмен бара - тын жеріне тіке жүргізу, қала көше - лерінде көліктерді бір бағытта жүр - гізу, олардың бағдаршам алдында тұруын азайту секілді тағы басқа шараларды ұйымдастыру көмек болады. Қалаларда сондай-ақ те - міржол көліктері, трамвай, тролей - бустармен қоса, әуе көліктері де шуының әсері болатыны дәлел - денген.
Зерттеулер көрсеткендей, бү - гінде әлемде 400 миллиондай адам шу деңгейінің көбеюіне байла - нысты есту қабілетінен айырылу алдында тұр. Мәселен, Америка - ның өзінде нашар еститін 28 млн. адам болса, 10 миллионы дәл осы шудың кесірінен естімей қалған. Қазіргі күні балалар мен жасөспі - рімдердің музыканы қатты қойып тыңдауының зияны көп екенін сезіне бермейді. Бостон балалар ауруханасында жүргізілген тексе - рулер көрсеткендей, күніне 90 минут барынша қатты музыка қойып тыңдайтындардың есту қабілеті азая беретіні анықталған. Ал құлағына наушник тағып, күніне 5 минут барынша қатты музыка қойып тыңдайтындардың есту қабілеті екі есе төмендейтіні дәлелденген. Олай болса, бұл жағы - на үлкен мән беруге тиіспіз.
Қатты дыбыстар адамның есту қабілетіне ғана зиянын тигізбейді, жүрек қағысы жиілеп, қан қысымы көтеріледі, ентігуге, терлеуге әкеп соғады. Ол өз кезегінде бас ауруға, шаршауға, ашушақтыққа ұла - сады. Сондықтан тұрмыс-тірші - лігімізде шу мен қатты дыбыстан барынша қорғанып жүруіміз бі - рінші байлық - денсаулық үшін өте маңызды мәселе болмақ.
Дыбыстың әр түрлі кедергілерден шағылуы барысында естілу ұзақтығының артуы реверберация деп аталады.
Жұмсақ жиһаздары бар, кілем төселген және адам көп жиналған бөлмелер дыбыс толқындарын жақсы жұтады, мұндай орындардың реверберациясы аз болады. Сонымен қатар реверберация уақытын өте азайтып жіберуге де болмайды. Өйткені ол кезде дыбыс тез өшеді, олардың жеткілікті дәрежедегі қаттылығы мен айқындығы болмайды. Әншілер мен музыканттар жұмсақ жиһаздарға толы шағын бөлмелерде өлең айтудың, аспапта ойнаудың қолайсыздығын жақсы біледі.
Қызықты сұрақтар
1)Не себепті қылқан жапырақты орман мен жапырақты орман шуылдары әртүрлі?
(Жел әсерінен қылқан жапырақты орман жоғары тондағы ысқырықты дыбыс шығарса,жапырақты орман жапырақтардық тербелісі мен бір - біріне сотығысы мен үйкелісі нәтижесінде төменгі тондағы дыбысты шығарады)
2)Бұлт
Бұлт дыбысты шағылдыра ала ма?
(Дыбыс тек қана қатты денелерден ғана емес бұлттан да шағыла алады.
Жаңғырықты еске түсіріңдер.Дыбыс көрінбейтін бөгеттен де шағылып,қайдан келгені белгісіз жұмбақ дыбыс естиміз.)
3)Түнде
Сакен түнде керуетте дөңбекшіп ұйықтай алмады. Сосын ол тұрды да,біреудің телефоннан қоңырау шалды.Бірнеше ұзын дыбысты естіген соң телефонды орнына қойып ұйқыға кетті.Ол осыған дейін неге ұйықтай алмады?(Қабырға аржағындағы көршісі қорылдап ұйқы бермеген.Телефон дауысын естіген соң оянған)

Мұғалім:Бүгінгі сабақта дыбыс туралы көп мағлұмат алдық.Үйден акустика,дыбыс локациясы,ультрадыбыс, гипердыбыс туралы мәнжазба дайындап келіңіздер.