Мелиоративтік режимнің көрсеткіштері

СУҒАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРДЕ ТОПЫРАҚТЫҢ СУ-ТҰЗ РЕЖИМДЕРІН РЕТТЕУ ЖӘНЕ МЕЛИОРАТИВТІК ПРОЦЕСТЕРДІ БАСҚАРУ.
Б.Ш.Ахишев
Мақтарал аграрлық колледжінің арнайы пәндер оқытушысы

Тәжірибелік-өндірістік суғармалы жерлер Арал теңізінің маңайында соңғы 30- 35 жыл ішінде пайдалануға енгізілген, жаңадан игеріліп отырған жерлер ретінде теңіздің бүкіл аумағында таралып отыр.
Бұл суғармалы жерлердің басым бөлігі Қуаң дала мен Қаршы даласында және Сырдария (Қазақстан) мен Амудария (Хорезм облысы және Қарақалпақ Республикасы) өзендерінің төменгі ағыстарында шоғырланған.
Су бөлу, су бөлуді нормалау, суғаруды жоспарлау және жаңа жерлерді игеру, суды және тұзды басқаруды жоспарлау секілді барлық су шаруашылығы шаралары өзендермен байланыстырылған, мұнда зерттеу нәтижелері бойынша жоспарларды түзету және жобалық параметрлерді дәлдеп тексеру жүргізіледі.
Бұл суғармалы жерлердің аумағы табиғи-климаттық, геоморфологиялық, гидрогеологиялық-мелиоративтік жағдайлары бойынша біршама ұқсас болып келеді, осыған орай зерттеу нәтижелерін өзендердің әр телімінің шегінде тарату оңайға соғады. Сондықтан пилоттық жобалар бойынша зерттеу нәтижелері су шаруашылығы аудандарына байланыстырыла отырып, дренаждаудың ірі аймақтары (суғару массивтері) бойынша дифференциацияланған. Қазақстан территориясы бойынша суғару массивтері Сырдария өзенінің бассейні бойынша төменгі ағыста - Қазақстан Республикасының Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында шоғырланып отыр.
Тәжірибелік-өндірістік суғармалы жерлердің гидрогеологиялық - топырақтық - мелиоративтік сипаттамалары.
Сырдария өзенінің бассейнінде дренаждаудың үш ірі аймағы - Ферғана, Қуаң дала және Сырдария өзенінің төменгі ағысы бөліп бөлінеді. Біздің зерттеп отырған аймақ, яғни Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы және пилоттық жобалардың геоморфологиялық гидрогеологиялық-топырақ-мелиоративтік жағдайларының жалпы сипаттамасы төменде келтірілген.
Сырдария өзенінің төменгі ағысының дренаждау аймағы тек бір тәжірибелік- өндірістік теліммен көрсетілген. Климаты жауын-шашынның аз мөлшерімен (орташа жылдық норма 210 мм аспайды), жоғары термиялық режиммен (ауаның оң температураларының қосындысы 4800° С жетеді) ерекшеленеді. Ауаның орташа жылдық температурасы шамамен 12° С, ал салыстырмалы ылғалдылығы - жаз айларында 31-33%-дан бастап, қыс айларында бұл көрсеткіш 77-82%-ға дейін өзгере отырып, шамамен 54 % жетеді.
Топырақ қабаты негізінен алғанда саздақ шөгінділерден қалыптасқан. Жапқыш шөгінділердің қуаты 1,45 м/тәу фильтрация коэффициентімен телім бойынша орташа алғанда 2,1 м құрайды. Негізінен алғанда қуаты 60 м болатын, ұсақ кесекті қүмдардан құралған, төсеп жатқан жыныстардың фильтрация коэффициенті 12 м/тәу құрайды. Игергенге дейін грунт суларының деңгейі күндізгі бет жағынан 4-5 м тереңдікте жатты. Грунт суларының минералдануы орташа алғанда 4,4 г/л қүрады. Судың химиялық қүрамы - хлоридті-сульфатты. Тәжірибе телімінің топырақ грунттары зерттеу басталғанға дейін тұзданудың күшті дәрежесіне ие болды. Топырақ грунттарының үш метрлік қабатындағы тұздардың мөлшері 0,313 - 2,094 %, хлор иондарының мөлшері - 0,045 - 0,182 %, сульфаттардың мөлшері - 0Д15 - 1,195% құрады. Катиондардың арасында натрий - 0,032 - 0,26 % және кальций - 0,021 - 0,346 % басым болды. Топырақ грунттарының түздану түрі - хлоридті-сульфатты. Тәжірибе телімінің топырағы суғаруға дейін шөлдену сипатына ие болды. Топырақтың көлемдік салмағы 1,38 - 1,51 г/см[3], үлес салмағы -2,62 - 2,72 г/см[3] құрады, ең аз дымқылдық - 18,5 - 22,7 % болды. Топырақ бетінен фильтрация коэффициенті - 0,37 м/тәу.
Суғару, су беру режимі және дренаж су ағысының қалыптасуы.
Зерттеудің көрсетілген материалдарын талдау дренаж су ағысының уақыт бойынша қалыптасуы, оның сандық және сапалық сипаттамалары пилоттық жобалардың аумағының табиғи, инженерлік-мелиоративтік және агромелиоративтік жағдайларына байланысты екендігін көрсетіп отыр.
Табиғи жағдайларға: литологиялық қима, жапқыш ұсақ топырақтың қуаты және су өткізгіштігі, топырақ грунттарының бастапқы тұзданғандығы және грунт суларының минералдануы, қоректену жағдайлары, жерасты суларының тегеурінділігі және т.б. жатады.
Инженерлік-мелиоративтік жағдайларға - дренаждың құрылымдары, жоспарда орналасуы, дренаж желісінің барлық элементтерін дұрыс пайдалану, жиналатын суды дер кезінде бұрып әкетуді және пайдалануды ұйымдастыру жатады.
Агромелиоративтік шараларға - жоспарлауларды және шаюларды дер кезінде жүргізу, суғару және су беру режимі, ауыспалы егістіктерді өңдеу жүйесі, тыңайтқыштар енгізу жүйесі және т.б. жатады.
Факторларды бағалау телім аумақтарының қандай да бір дренаждау аймағына тиесілігін анықтайды және дренаж су ағысының сандық және сапалық сипаттамаларын анықтауға мүмкіндік береді. Өзге тең жағдайлар кезінде дренаж су ағысы ауылшаруашылық дақылдарын суғару режиміне және шаю нормасына су беру режиміне байланысты болып келеді.
Пилоттық телімдердегі суғару және су беру режимі осында орналасқан шаруашылықтарға ұқсас етіп қабылданған. Арнайы суғару режимдері іс - тәжірибеде қолданылмаған және шаруашылық іс-әрекеттерде енгізілмеген, сондықтан су беру ұйымдық-шаруашылық жағдайларға және аумақтың сумен қамтамасыз етілгендігіне байланысты өзгеріп отырады. Дренаждау аймақтары бойынша орташа алғанда, су беру мақтаның ауыспалы егістігінде 6,5 - 13,6 мың м[3]/га және күріштің ауыспалы егістігінде 21-33 мың м[3]/га шегінде өзгеріп отырды (1-кесте).
Су беруге байланысты дренаж су ағысы мақтаның ауыспалы егістігінде 1,5 - 7,4 мың м[3]/га және күріштің ауыспалы егістігінде 2,5 - 13,5 мың м[3]/га шегінде өзгеріп отырды. Дренаж су ағысының сапасының (минералдануының) және мөлшерінің өзгеруі, грунт суларының минералдануының өзгеруі бірінші жақындасуында су беру көлеміндегі дренаж су ағысы үлесінің шамасымен, яғни Д/С қатынасымен сипатталады. Осы шама неғұрлым көбірек болса, грунт суларының минералдануының төмендеуі, дренаж су ағысының тұздан арылуы және су-тұз алмасудың белсенді қабатынан тұздардың шығарылуы соғұрлым қарқындырақ жүреді.
Д/С қатынасы аумақтың игерілгендігіне, дренаждың бар болуына және түріне, суғармалы жерлердің гидрогеологиялық және су шаруашылығы жағдайларына байланысты 0,11 - 0,20 бастап 0,5 - 0,6 дейін үлкен шектерде өзгеріп отырады. 0,4 - 0,6-ға тең салыстырмалы түрде үлкен шамалар жерасты сулары қысымға ие телімдерде (Фергана және Шу аңгарлары) байқалады. Бүл аумақтарда дренаж су ағысы грунт суларының фильтрациялық қоректенуінен гана емес. Жерасты суларының шеттен және төменгі су сақтағыш көкжиектерден ағып келуінен де қалыптасады.
Дренаж су ағысының минералдануының өзгеруі.
Дренаж су ағысынын минералдануы жерлердің мелиоративтік күйін бағалаудың негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табылады, оның өзгерістері бойынша топырактын тұздан арылуының қарқындылығы және аумақтың шегіне шығарылатын тұздарын процесі (көлемі) бағаланады, мұнымен қоса, ол тұздар өзеннің су ағысына енгізілген кездегі көлемді анықтайды.
Дренаж cv ағысының минералдануының өзгерістері грунт суларының минералдануына, топырак грунттарының тұз профиліне және жүргізілетін мелиоративтік шаралардың (ауылшаруашылық дақылдарын суғару режимі, шаю нормалары, дренаждың жұмысы және суғарылатын жерлердің топырақ - мелиоративтік жағдайлары көлеміне байланысты болып келеді.
Жабық дренаждың аясында суғарудың және агротехникалық шаралардың қабылданған режимі кезінде грунт суларының минералдануы барлық жерде айтарлықтай азайды. Жабық дренажды пайдаланудың 4-10 жылы ішінде оның бастапқы деңгейіне байланысты минералдану 2-З есе азайды. Оның үстіне қарқынды тұщылану пайдаланудың алғашқы 2-5 жылында жүрді, ал одан кейінгі жылдары өзгеріс баяуырақ жүрді (1-кесте) және минералдану іс жүзінде шаруашылыққа қолайлы деңгейге дейін (4-8 г/л) төмендеді. Дренаждау аймақтары бойынша орташаландырылған мәліметтерді талдау дренаж су ағысының тұщыланғандығын көрсетіп отыр. Зерттеу кезеңі ішінде дренаж су ағысының минералдануы оның бастапқы шамасына байланысты 1,5 - 2,0 есе азайды.
1 кесте Жабық дренаждың пилоттық телімдеріндегі мелиоративтік режимніц орташа көрсеткіштері.
Мелиоративтік режимнің көрсеткіштері
Көрсеткіштердің дренаждау аймақтары бойынша өзгеру шектері

Амудария өзенінің бассейні
Сырдария өзенінің бассейні

Амудария өзенінің жоғарғы ағысы
Бұхара- Карши
Амудария өзенінің төменгі ағысы
Фергана
Қуаң дала
Сырдария өзенінің төменгі агысы
1
2
3
4
5
6
7
Су беру, мың м[3]/жылына
8,8 - 9,4
9.1-9.9
10.4-13.6 (20.2-33.6)
6.4 - 9.3
6.9-9.9 (21.0-27.5)
(17.0-25.0)
Дренаж су ағысы, мың м[3]/жылына
1,9-3,0
1,5-4,1
5,4-7,4 (6,3 -13,5 )
2,6 - 3,6
1,7-2,7 (2,5 - 8,9)
(2,1 -7,3)
д/с
0,29 - 0,32
0,19-0,23
0,37-0,48 (0,29 - 0,47)
0,32 - 0,43
0,25 - 0,29
(0,12-0,32)
Дренаж су ағысының минералдануы, г/л
4,96-7,77
1,9-21,4
4,13-13,7 (1,4-6,9)
4,5-13,6
9,6 - 23-4 (6,6-15,5)
(2,2 - 3,2)
Грунт суларыньщ ми - нералдануы, г/л
Бастапқы
8,0-17,67
23,0 - 25,0
8,17-14,17 (8,4-27,3)
5,66-19,0
13,25 - 32,5 (22,2 - 32,0)
(4,4)

Ақырғы
3,16-12,0
2,4 - 8,33
3,77-4,28 (6,3 - 9,5)
4,76 - 8,8
7,66-11,0 (3,5-6,5)
(2,3)
Дренаж су ағысының мине - ралдануы, г/л
Бастапқы
7,5
12,67
8,03
8,16
18,0

Ақырғы
4,97
7,25
5,6 (5,15)
3,8
9,5

Ескерту: Жақша ішіндегі сандар күріш жүйелеріне жатады.
Дренаждың аэрация аймағының және қаныгу аймағының топырақ грунттарының cv-түз режиміне әсері.
Топырак грүнттарынын cv-тұз режимінің қалыптасуы нысанның табиғи - шаруашылык жағлайларына және суғарудың шаю режимін жүзеге асыру үшін дренаждың жүмысына байланысты болып келеді.
Ашық және жабық дренаждың аясында (салыстырмалы) күріш егістіктеріндегі су-түз балансының қалыптасуы 1971-1976 ж,ж. Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданында зерттелді. Тәжірибе телімдерінің су баланстарын салыстырмалы талдау ашық горизонталь дренаждардың (АГД) дренаж су ағысы зерттеу жылдары бойынша 2960 м[3]/га-дан 2070 м[3]/га дейін (баланстардың бөліктерінің шығын баптарының қосындысынан 9,1 -11,6 %) озгергендігін көрсетіп отыр, дәл со л кезде жабық дренаждардың (ЖГД) дренаж су ағысы 5330-7100 м[3]/га аралығында (25,8-30,5 %) озгеріп отырған.
Шығын бөліктің қалған бөлігін мыналар құраған: жиынтық булану ашық горизонталь дренаждар телімінде 12690-13630 м[3]/га және жабық горизонталь дренаждар телімінде 11750-13880 м[3]/га, грунт суларының кері ағуы, тиісінше, 3520- 9800 м[3]/га және 1340-7300 м[3]/га. Баланстардың кіріс бөлігінің 89-95%-ын құраган су беру ашық горизонталь дренаждар вариантында 25170 м[3]/га бастап 17710 м[3]/га дейін және жабық горизонталь дренаждар вариантында 5070 м[3]/га бастап 19000 м[3]/га дейін өзгерген.
Телімдерде теріс тұз балансы құрылган. Тұздың сугарылатын сумен келіп түсуі АГД және ЖГД тәжірибелік-өндірістік телімдерінде тиісінше 20,0 - 24,6 және 20,6 -27,6 т/га, ал тұздардың дренаж сулармен шығарылуы 10,4 - 18,4 және 24,7 - 36,1 т/га және грунт суларының кері ағуымен шыгарылуы - - 17,3-49,6 және 6,2-39,2 т/ га құраган. Бұл кезде жабық горизонталь дренаждардағы тәжірибелік-өндірістік телімдерде 50-60 ц/га, ашық горизонталь дренаждардағы тәжірибелік-өндірістік телімдерде - 41-46 ц/га құраған.
Негізгі қорытындылар және ұсыныстар.
Орталық Азия елдерінде, 1960 жылдан бастап, жаңадан суландырылатын жерлерді қарқынды игеру және дренаждың жетілдірілген (жабық горизонталь және тік) түрлерінің көмегімен бүрыннан сугарылып келе жатқан жерлерді қарқынды жақсарту ісі жүргізіліп келді. Ол жылдары жобалаудың және құрылыс салудың көптеген қырлары, ең алдымен, дренаждың әр алуан түрлерінің қандай да бір гидрогеологиялық аймақтарда қолдангыштыгы, мелиоративтік тиімділігі, құрылымдық ерекшеліктері, құбырлар мен сүзгілердің материалдары белгісіз болды. Дренаждың әр алуан түрлерін және қүрылымдарын әртүрлі геологиялық- литологиялық, топырақтық-гидрогеологиялық-мелиоративтік жагдайларда сынап кору үшін сугарудың және игерудің ірі массивтері үшін жобалау шешімдеріне түзету енгізіп отыру үшін, тәжірибелік-өндірістік телімдер салынды.
Пилоттық телімдерде зерттелетін мәселелердің құрамы нақты нысандарды немесе аймақтарды жобалаудың, салудың және пайдаланудың сол кезде бар проблемаларына сүйене отырып анықталган болатын. Зерттеулер төмендегідей негізгі мәселелерді қамтыды:
жобаларга салынган геологиялық-литологиялық, гидрогеологиялық- мелиоративтік параметрлерді және топырақ параметрлерін дәлдеп анықтау;
дренаждың жетілдірілген жүйелерін жобалау кезінде егжей-тегжейлі топырақ-гидрогеологиялық зерттеулердің қажеттігін негіздеу;
әртүрлі құрылымдық элементтердің (дренаждардагы құбырлардың, сүзгілердің, құрылгылардың) салыну технологиясы, жұмысқа қабілеттілігі және дренаждың негізгі параметрлерін (салыну тереңдігі, дренаралық қашықтық және т,б,) дәлдеп анықтау;
жобага салынган сугару режимдерін және шаюларды дәлдеп анықтау;
табиги жагдайлардагы (дренаж жүйесін салганга дейінгі) грунт суларының және пьезометриялық қысымның режимі;
2-кесте. Тұздан арылудың әртүрлі бастапқы тереңдіктері кезіндегі суғарудың шаю және есептік режимі кезіндегі тұздан арылудың (түзданудың) динамикасы.
Бастапқы тұздан арылу тереңдігі,
м (тығыз қалдықтың 0,3 %-ына дейін)
Суғарудың шаю режимі, тұздардың шығарылуы
Суғарудың есептік режимі, тұздардың шығарылуы

бірінші жылы, т/га
үш жылдан кейін
бірінші жылы, т/га
үш жылдан кейін

0-100 см
аэрация аймағы 0 - 300 см
0-100 CM
аэрация аймағы 0 - 300 см
0-100
CM
аэрация аймағы 0 - 300 см
0-100 см
аэрация аймағы 0 - 300 см
0,6 - 0,7
9,11
12-15
20-25
30-40

1,0-1,1
5-7
8-12
10-13
20-25
+(7.10)
+(10„15)
+(15-12)
+(25..30)
1,5 -1,6
3-5
5-8
6-9
10-15
+(5..7)
+0-Ю)
+(10-15)
+(15..20)
2,5-3,0

6-8
10-13

+(8,10)
+(10. 15)

3 кесте. II бағыт бойынша жабық горизонталь дренаждың тәжірибелік-өндірістік телімдеріндегі су-тұз балансының кұрылымы
Дренаждау аймағы
Тәжірибелік-пилоттық телімнің коды
Топырақ-климаттық аймақ
Гидромо дульдық аудан
Су балансының элементтері мың м3/га
Тұз балансының элементтері
Тұздардың балансы +-т/га
Топырақтың судан арылуы т/га

Кіріс баптарының жиынтығы
оның ішінде су беру
Шығын
баптарының
жиынтығы
Дренаж су ағысы
Тұздардың келуі
Шығарылуы

метрлік аймақ
аэрация аймағы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Сырдария бассейні
Ферғана
02,7 Өзб,
Ц-И-А
V
16,2- 18.6
11,5-14,0
16,4-18,5
5,1-6,1
23,0 142 I -19,0 1108 I

02,1 Тәжік,
Ц-М-Б
VIII

39,7 1 19,6 1 +16,1 1 - 1

02,2 Тәжік,
Ц-Н-Б
IV,V
29,8- 39,6
9,8-14,0
29,8-39,6
16,7- 26,8
сортаңдалмаған топырақтар

02,5 Қырғ,
Ц-И-Б
IV
8,12- 41.6
7,6-40,9
8,12-41,6
1,84- 7.61
4,7-24,0
20,1-89
-(15,4-65)
69-279

02,2 Қырғ,
Ц-Н-Б
IV
4,11- 10.19
1,1-3,25
4,11- 10.19
0,09- 16.5
60,4-75,2
54,4-73
+6... (+2,2)

02,3 Қырғ,
Ц-Н-Б
IV
8,59- 11.81
5,02-7,59
8,59- 11.81
1,41- 1.71
16,2-20,9
16,2-20,9
0

9
Қуаң дала
02,35 Өз
Ц-Н-Б
IV,V
7,8-13,6
4,5-10,92
7,9-12,8
0,12-2,7
5,4-22,1
4,7-54
+0,7... (-31,4)

до 57

02,27 Өз
Ц-И-Б
VI
9,07- 17.3
6,8-9,0
2,38- 15.31
1,3-2,97
9,6-27,8
15,7-51,6
-6,1... f-23.8)
191

02,12 Өз
Ц-Н-Б
IV,V

4,6

1,2
5,1
13,5
-8,4

-

02,2 Қаз,
С-П-А,
IV

8,4

4,0

-(8...10)
-10
-

02,4 Қаз,
С-11-А,
V

10,2

2,8
4,0
18
-14
-107
-110
Сырдарияның төмен- гі ағысы
02,6 Қаз,
Ц-1-А:

жгд
VI
21,3- 28,3
19,7-22,9
21,3-28,4
5,3-7,1
20,6-27,6
30,9-75,3
-(10,3... 47,7)
97,14
124

АГД
VI
19,8- 28,3
17,5-25,2
23-28,0
2,1-3,0
20-24,4
27,7-68,0
-(7,7... 43,6)
88,80 (2 жыл- да)
145 (3 жылда)
грунт суларының деңгейлерінің және пьезометриялық қысымдардың динамикасы (дренаж жұмысының гидродинамикалық схемаларын орнату);
шаюлар және вегетациялық суарулар барысындағы аэрация аймағындағы топырақ грунттарының ылғалдылығының динамикасы;
дренаж модульдердің дренаждық шығындары, су ағыстары және динамикасы;
коллекторлық-дренаж желісінің техникалық жағдайы;
суғарылатын, дренаждық сулардың және грунт суларының минералдану режимі және химиялық құрамы;
топырақ грунттарының су балансының және тұз режимінің құрылымы;
горизонталь дренаждың вегетациялық сугарудың және шаюлардың әсерімен тұздан арылу әсері;
жабық дренаждың техникалық-экономикалық көрсеткіштері;
- эксперименттік мәліметтерді үлкен аумақтарға көшіру мүмкіндігі және т,б. Алайда, зерттеулер барлық пилоттық телімдерде толық құрамында жүргізіле қойған жоқ. Жабдықтың, материалдық ресурстардың және қаржы ресурстарына байланысты, зерттеулердің міндеттері жекелеген кейбір мәселелермен шектеліп отырды.
Тәжірибелік-өндірістік телімдердегі зерттеулер нәтижесінің негізгі қорытындылары мен ұсыныстары төмендегідей болды:
табиғи-шаруашылық, геологиялық-литологиялық, гидрогеологиялық- мелиоративтік жағдайлар және топырақ жағдайлары мүмкіндік беретін жабық горизонталь дренаж дренаждың басқа түрлерімен (тік және құрама) салыстырғанда ең коп мелиоративтік әсер береді. Дренаждың осы түрін қолдану облысы болып, бірінші кезекте, жапқыш ұсақ топырақтың қиын өтетін қабаттарымен және фильтрацияның томен коэффициентімен ең көп қуатқа ие болатын аумақ болып табылады; грунт сулары шет жақтан және төменгі қабаттардан қоректенуге ие емес; тұздардың бөлінуі жапқыш үсақ топырақтың бүкіл профилі бойынша бірқалыпты немесе профиль бойынша тереңге қарай артады;
жабық горизонталь дренаж жүйесін салу су пайдалану мәдениетіне елеулі әсерін тигізді - суғару алаңдарынан суғармалы судың ағызылуы іс жүзінде жойылып отыр. Пайдалану бағытындагы шаюларды ылгал зарядтау сугаруларымен (немесе томендетілген нормамен) алмастыру есебінен және аумақтың дренаждалуын арттыру есебінен сугару нормасының шаю үлесін қысқарту есебінен суғарылатын егістіктерге су беру айтарлықтай қысқарды. Орталық Азия республикаларының облыстары бойынша орташа, пилоттық телімдерде байқалатын нақты су беруді салыстырып қарау дренаждың жетілген түрлерін, оның ішінде жабық горизонталь дренажды енгізу сугарылатын судың айтарлықтай үнемделетіні көрсетті. Қазірде барлық су шаруашылыгы жагдайларында егістіктің шекарасына келтірілген үлестік су беру 1,0 мың м/га-дан 6,0 мың м[3]/га дейін қысқарады. Алайда, жекелеген облыстарда (Сырдария, Джизак, Оңтүстік Қазақстан және т,б,) судың үнемделуі болган жоқ. Бұл су ресурстарының тапшылыгына орай топырақ грунттарының су-тұз режимін ұстап тұру үшін қажетті колемнен айтарлықтай азырақ су колемі берілетіндігімен түсіндіріледі.
жерлердің қолайлы мелиоративтік күйі жасалады. Жабық горизонталь дренаждың жұмысының аясында тұздардың қарқынды шыгарылуын қамтамасыз ететін теріс су-тұз балансы есептелді (3-кесте). Топырақтың тұздан арылуы жүреді. Шаюдың және сугарудың шаю режимінің аясында дренаж жұмысының алгашқы 3-4 жылы ішінде іс жүзінде барлық жерде қатты тұздалған топырақтар және сортаңдар жоғалып кетті. Жерлер әлсіз тұздалган және тұздалмаган санатқа көшті.
Топырақ грунттарының бастапқы тұздануына, су беру және су бұру көлемдеріне байланысты тұздардың шыгарылуы үлкен шектерде ауытқып отырады. Бастапқы жогары тұздану кезінде, топырақтың тұздан арылуының бірінші кезеңінде, әсіресе алгашқы 2-3 жыл ішінде тұздардың шыгарылу қарқындылыгы оте жогары болады, ал содан кейін төмендейді. Жыл ішінде аэрация аймагынан тұздардың шыгарылуы 10,0 т/га-дан 110 т/га дейін ауытқиды, а л 1 тн тұз шыгаруга судың үлестік шыгындары 90 т/м[3]-тен 1080 т/м[3] дейін озгеріп отырады.
бұрыннан сугарылатын дренаж жүйелерін қайта құрган кезде де, тұздалган жаңа жерлерді игерген кезде де жабық дренаж салудың техникалық-экономикалық мақсатқа лайықтылыгы дәлелденді. Жылдық экономикалық әсердің молшерлері 3000 тг/га-дан 3350 тг/га дейін құрайды. Әртүрлі табиги-шаруашылық жагдайлар үшін және құрылыс технологиясы үшін дренаждың ұзындыгының 1 км-не шекті шыгындар анықталды.
экономикалық әсердің негізгі құрамдас болігі ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің артуы болып табылады. Өнімділіктің артуы мелиоративтік күйдің жақсаруы есебінен, ең алдымен топырақ грунттарының тұздан арылуының есебінен жүреді. Жабық дренаждың фонында мақтаның бастапқы 10-15 ц/га өнімділігі кезінде шамамен 25-30 ц/га тұрақты өнім алынды. Құрылыс технологиясына байланысты, осылардың игерілуі дренажды салғаннан кейін 2-4 жылдан кейін анықталатын, дренаж үстіндегі жолақтарды игеру есебінен қосымша өнім алу мүмкіндігі анықталды. Дренаж үстіндегі жолақтарды игеру есебінен сугарылатын алаңдардың артуы 3-5 % қүрады.
Шаю режимінің коэффициенті 1963 жылы анықталган, шамамен 1,25-1,3 құрайтын, сортаң топырақтардың су-тұз режимін ұстап тұру үшін су беру көлемін анықтайды.
Тәжірибелік-өндірістік телімдердегі көпжылдық зерттеулер осы шаманы дәлдеп анықтап алуга және грунт суларының минералдануына байланысты ұсынып отыруға мүмкіндік берді. Дренаждаудың барлық аймақтары үшін грунт сулары 5,0 - 7,0 г/л дейін тұщыландырылғаннан кейін шаю режимінің үлесін 1,05 - 1,1 дейін, ал минералдануы 3-5 г/л тұщыландырылған грунт суларында - 1,0 - 1,05 дейін төмендетуге болады, бұл жылдық су тұтыну нормасын 10-15 %-га төмендетуге мүмкіндік береді. Бірақ суы мол жылдары одан кейін орнын толтыра отырып, суы аз жылдары уақытша 1-2 жылга 0,9-0,95 дейін төмендетуге болады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Мустафаев Ж. С. Почвенно-экологическое обоснование мелиорации сельскохозяйственных земель в Казахстане.- Алматы: <<Тылым>>, 1997.-С57
2. Шомантаев А.А. Гидрохимический режим водотоков и сельскохозяйственное использование сточных и коллекторно-дренажных вод в низовьях р.Сырдарьи.- Кызылорда, 2001