Адам көркі - ақыл

Тәрбие -жат жұрттан әкеліп жаба салатын жабу емес!

<<Біздің білім беру жүйеміз, қоғамдық ғылымдар әлі күнге еуроцентристік рельспен жүріп келеді. Сол модельден шықпаймыз. Біз Тәуелсіз елміз, өзіміздің салт-санамызға негізделген ұлттық білім беру жүйесін қалыптастырып, жаңа модельде білім беруіміз керек. Егер Еуропаның педагогикасы мықты болса олар азбас еді. Біз балаларымызды әлі сол Еуропаны аздырып, тоздырған педагогикасымен оқытып келеміз. Дереу арада педагогикамыз ұлттық шығыстық рельске түсуі тиіс. Түптің түбінде біз бұған саналы түрде барамыз>>.Мекемтас Мырзахметұлы
<<Тәрбие дегеніміз баланың үстіне кигізе қоятын дайын киім емес. Тәрбие жұмысының мыңдаған түрі мен қыры бар. Олар тәжірибеде сынала келе нәтижеге ие болады>>. Мәлік Ғабдуллин
<<Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды>> Мұстафа Шоқай <<Адам баласы жан жемісін татпай, өмірдің терең мағынасында шын мақсатын түсіне алмайды Мұхтар Әуезов
<<Санадағы сасық ойлар мен салттағы сорақы сырқаттарды тазалайтын рухани дәрі табылар ма екен, шіркін!Мұндай дәрі дәрмек,қазақта болып па еді? Жәй ғана дәрі емес,іргелі ілім де болған.Амал нешік,оның бәрі,алақаныңда тұрғанымен,оны қашан игеріп,керектеніп,көріп едің?Енді немене,түс көрдің бе,Аруақ аян берді ме?Кешір,көке!?...Жастар тәрбиесі уысымнан шығып бара жатқан осынау шақта шыққан жан айқайым ғой!Көріп-білген,жаратып жаныңа түйгенің болса,қағида етіп мұрат тұтқаның болса,тәлім етіп бауланған өнегең болса,айтып кет,беріп кет,көрсетіп кет, ағатай!?>>(Жас қазақтың жалбарынуынан)
Бүгінгі адамдар кісілік болмысқа тән мінез-құлықтан ауытқып, адамдық қалыптың сыртынан көрінетін жайлар қомақтырақ көрінетіндіктен ғылым мен білім шың басына шыққан ғасырда адамзат қолы жеткен ақыл-ой, материалдық жетістіктерге барынша қуанғанымен <<сауатты жабайылық>> деңгейінің көтерілу себептері мен салдарына адам-зат алаңдаулы. Әлемдегі барлық елдер мұны ертерек(өткен ғасырдың ортасында) аңғарып,тығырықтан шығар жолды жанталасып іздеп,әр ел өз хал- қадерінше шешіп келеді.Мысалы,Японияда,Кореяда,Англияда, Финляндияда,Америкада т.б.елдерде кәзірдің өзінде басқаға үлгі боларлық үрдістер қалыптасты.
Осы кезең Қазақ елі үшін тәуелсіздік алу,өтпелі шақты дұрыс басып өту,жаңа тұрпатты мемлекет құру қатарлы тым күрделі міндеттерді бастан кешкен мезгілмен сәйкес келді.Екінші жағынан,қоғам өзгерді,заман өзгерді дегендейін адамдардың өткен шақтағы сенім-нанымы,ой-санасы,мұрат тілегі өзгеріске ұшырап,олардың жөні бірден жұрт жүре-гіне қонып,миына сіңіп болғанша,санада кейбіреу үшін тұрақсыз ойлар туындады, кей-біреу үшін қоғамдық сана сүзгісінің жоқтығынан нелер ой-сана,түйсік-түйін орын алды. Ал,жастар жағының ортасында,ата дәстүрімен ісі жоқ,иен кеңістік,жеңіл-желпі құмарлық сезім басымдылық алды.Міне мұның бәрі,санамызға сасық ой туғызды, салтымызға сорақы қылықтар әкелді,.мінезімізді бүлдірді,жанымызды күйдірді.
Тәрбие жүйесінде жаһандану процесіндегі шиеленіспен байланысты бірқатар проблемалар байқалады:-балалар мен оқушы жастардың бұқаралық мәдениет құндылық-тарына, сапасы төмен бұқаралық ақпарат құралдары ақпаратына және интернет- сайттарға бағдарлануы;-қатыгездікті насихаттау, балалар мен жасөспірімдердің темекі шегуге, алкоголь және есірткі қолдануға әуестенуі, оқушылар арасындағы жезөкшелік немесе <<балалы балалар>> пайда болуы:-еңбек тәрбиесі рөлінің төмендеуі;-отбасылық құндылықтар мен отбасылық тәрбие дәстүрлері рөлінің төмендеуі;-әлеуметтік жетімдік, балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицид, нашақорлық, бүлдіргіш секталарға қатысу және т.б. Мұндай жағдайдың бірден бір себебі тәрбиені әлеуметтік құбылыс және мақсатты процесс ретінде жете бағаламаушылық,оны басқаруға,бақылауға тиісті міндет екенін,мемлекет тұрғысынан,әлеумет тұрғысынан мойындамаудың кесірі болып табылады.Сонымен, қазіргі жағдайда тәрбиенің <<кеңестік>> үлгісі тиімсіз болып қалды және адами құндылықтарға негізделген, жаңа жағдайлар мен талаптарға жауап беретін тәрбиенің мұраттары мен қағидаларын алға шығарып, ғылыми негізде жасақталған әдіс тәсілдерді қолдану арқылы,тәрбиелеу амал-айласын өзгерту керек.Бұл өзгерістің теориялық негізі-тәрбиелеу қазақ ілімі екені белгілі.
Білім берудегі шет елдердің озық тәжірибесі мен технологияларын,әдіс - тәсілдерін игеру өте дұрыс-ақ.Бұл жағынан оқу-ағарту жүйесіндегі оңды өзгерістер мен табысты технологиялардың бере бастаған нәтижесі оның келешегі зор екенін аңғартады. Тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта білім-ғылым саласында неше түрлі өзгерістер мен түрлдендірулер болып жатыр.Олардың іске асырылу жолында,кедергілер мен кемшіліктер,адасулар мен ауытқушылықтар,абайсыздық пен асығушылықтар да көп кезігуде.Оның басты себебі-Әлемдегі білім беру,тәрбие жүйесін тиянақтандыруда өзіндік ерекше заңдылығы бар.Соның бірі-.әрбір онжылдықта,білім беру мазмұнын жаңартып отыру қажеттігі.Жаңарған білім мазмұнын игертуге сәйкес келетін мектептерді қайта құрып,оларды оқу-құралдар мен материалдық тұрғыдан қанымдау тақауырланады.Осы әрекет, қоғам дамысынан,оқу-ағарту ісін үнемі кейін тарта береді.Одан құтылудың жалғыз жолы ғылымды жылдам қарқынмен,алда болатын реформаларға бағыттап,дамытып отыру қажет.Кәзіргі Қазақстан Республикасының ғылым-білім саласындағы реформалар,ешбір ғылми негізі жоқ,қотарма болғандықтан нәтижеге жете алмай келеді.Ал,Қазақстанның педагогика ғылымы он-онбес жылмен ілгері жүруіден қалып,кейін кеткен.
Оқыту мен тәрбиелеу қаншама біте қайнасқан бірлікте болғанымен,дәл тәрбиелеу ісі- шет жұрттан көшіріп әкеліп, жаба салатын жабу емес.Мәлік атамыз: <<Тәрбие дегеніміз баланың үстіне кигізе қоятын дайын киім емес. Тәрбие жұмысының мыңдаған түрі мен қыры бар. Олар тәжірибеде сынала келе нәтижеге ие болады>>.десе, тәрбие хәкімі М.Мағжан:<<Әрбір ұлттың бала тарбия қылу туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар.Ұлт тарбиясы баяғыдан бері сыналып,көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан,әрбір тарбияшы,сөз жоқ,ұлт тарбиясымен таныс болуға тиісті.Және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, ұстаз баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті>>-дейді.
Қоғамдық тәрбиенің күллі саласындағы тәрбиелеу үрдісіне негіз боларлық,тәрбиелі жұрттың үлгі-өнегесімен иық тіресетін,терезесі тең келетін ілім қазақта барма еді?
Тәрбие оқулықтарын жазған Ж..Баласағұн,Ы,Алтынсарин, Қ.Абай,Ж.Жұмабаев, Б.Момышұлы, М.Әлімбаев т.б ғұламалар ешбір ілімге,қағида, ережеге сүйенбей жаза берді деп ойлайсыз ба?Олар өздерінен бұрыңғылардың айтып,жазып кеткен тәрбиелік ілімдеріне сүйенумен қатар өздері де жаңа ілім жасап,оны ғылыми тұрғыдан негіздеп отырған.Соның бірі,әрі бірегейі,бүгінгі біздің тәрбиелеу жүйемізді тығырықтан алып шығар,іргелі ілім-<<Адам болу>>-Абай ілімі.
Абай негізін салған,Шәкерім дамытқан,Жүнісбек жүйеге келтірген,Мағжан мадақтаған, Мұхтар қолдаған <<Адам бол>>-Абай ілімінің түп тамыры мен даму өрісіне өз деңгейімде түсінік бергенім дұрыс шығар.Алайда менің сөзімді,кім-елеп ескерсін. Сондықтан, зерттеушілердің түйіндерінен үзінді келтіргенім жөн.Бұл ілімнің түп-тамырына үңілгенім-оның тірегінің мықты әрі тереңде екенін,даму өрісін шолғаным-Әлемдегі тәрбиелік ілімдердің ешқайсысынан кем емес екенін,барлығымен иық тіресіп,терезесі тең түсетінін аңғарту болмақ.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана"Атаның баласы болма, адамның баласы бол... жақсылығың көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін" деген гуманистік ой-пікірді қуаттауы еді. Оның жастарды тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика классиктері Ж.Руссо,Конфуций,: К.Д.Ушинскийдің ой-пікірлерімен терең қабысып жатыр. Абайда да адам жаратылысының жан сыры туралы жүйелі де, жемісті таным бар. Ол өзіне дейінгі Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қ. Яссауидің кемел адам жайлы ой-пікірлерін әділет пен ақылдың сын таразысына салып, тұжырымдар жасады. VIII-IX ғасырда түрік халықтарының мінез-құлықтары, ой-танымын жолға салу әрекеті Әл-Фараби ұстанған моральдық-этикалық ілімінде парасатты адам (инани фазыл) туралы танымында жатты. Әл-Фараби өзінің <<Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары>> атты философиялық трактатында <<Қайрат>>, <<Ақыл>> және <<Жүрек>> сияқты ұғымдарға түсінік бере келіп: <<Жүрек-басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес>>-дейді. Әл-Фараби түрік әлемінде өз танымының негізі ретінде жүрекке шешуші мән беруі-Абай негізін қалаған <<толық адам>> ілімінің түп төркіні қайда жатқандығын білдіретін құнды дерек көздеріне жатады.Ал,Әл-Фарабидің бұл ілімінің түп-төркіні қайда жатыр?<<Адамзат ойшылдарының әр кезең, дәуірлерде айтылып жүрген тұжырымдарының түпкі түйіні, темірқазығы - Аристотель жасаған қорытынды.Аристотельдің пікірінше, ең басты мәселе, ең биік игілік, қасиетті құндылық - ізгілік пен қайырымдылық. Бұлар - кісіліктің өзегі мен өзі. Өзінің ғана қамын жеу өзімшіл, қайырымсыз адамдар мен жан-жануар, жәндік, құс атаулыларға тән болса, өзгеге жақсылық, қайырым жасай білу - адамдықтың белгісі. Демек адам болу қайырымды болу арқылы келеді.Дәлірек айтқанда,ең басты мәселе, ең биік игілік, қасиетті құндылық - қайырымдылық. Ал қайырымдылық пен адамгершілік егіз, бірінсіз бірінің бар болуы, болмысқа айналуы мүмкін емес. Әр нәрсе де өзінің мәнімен, өзіндік қасиетімен қадірлі, құнды әрі бар бола алады. Яғни адам өзінің мәні, қасиеті - адамгершілігімен, қайырымдылығымен қадірлі әрі абзал болмақ. Адамзат баласы шыр етіп дүние есігін ашқаннан әуелі ауаны, одан қоректі, кейін киімді, есі кіре келе ақыл-ой, білімді, дүние, мансапты, тағы басқа өзі қажет етіп тұтынатын әр түрлі игіліктерді іздеумен болады. Адам өмірі әр түрлі арнайы таңдап алынған игіліктерсіз жалғаса алмайды. Өйткені Алла ғана ешнәрсеге мұқтаж емес, адамзат баласы материалдық, рухани игіліктерсіз өмір сүре алмайды. Осы орайда адамзат баласы Абай айтатын жан қалауы, тән қалауымен түрлі-түрлі игіліктерді қажет ету, тұтыну, иелену әрекетімен өмір сүреді. Ал адамның қалауына ерік берер болсақ, ондай игіліктер жүздеп саналады. Мәселе өмірді мәнді, адамды абзал, абыройлы ететін игілікті танып, таңдап, сол оңды, жөнді игілікпен өмір сүре білуде. Аристотель адамзат баласының қажет етіп тұтынатын көптеген игіліктерін жинақтап үш-ақ топқа бөледі. Бір ерекшелігі, Аристотельдің игіліктерді жанға қатысты және тәнге қатысты деп жүйелеуі Абайдың жан қалауымен, тән қалауы туралы іргелі ойына негіз болғанға ұқсайды. Сөйтіп Аристотель игіліктерді жанға қатысты, тәнге қатысты және сыртқы игіліктер деп үш топқа бөледі. Жанға қатысты игіліктерге Аристотель ақыл мен қайырымдылықты жатқызады да, тамақ, киім, байлық, мансап, атақ-даңқ т.б. секілді өзге екі топқа кіретін игіліктерді ақылдылық пен қайырымдылыққа жеткізер баспалдақ, көмекші санайды әрі жанға қатысты ақыл мен қайырымдылықты барша игіліктердің ішіндегі ең абзалы, ең биігі, ең қадірлісі деп біледі. Ал ақыл мен қайырымдылықтың адамдық болмыс пен адамгершілікті жасайтыны белгілі. Адамның ділін, болмысын құрайтын ақыл мен қайырымдылықтан өзгелердің бәрі де қосымша, жанама түрде қажет болғанымен, адамның болмысы мен қасиетін танытатын адамгершілігін қалыптастыра алмайды. адамзат қауымында киелі, қасиетті саналатын құт-береке, бақыт ұғымы Аристотель пікірінше, қайырымдылық, адамгершілік ілімімен табысады.
Әл-Фарабидің жоғарыды көрсетілген философиялық тұжырымы Абайдың <<Он жетінші>> қара сөзінде өзінің логикалық жалғасын тапқан. Абайдың осы сөзінде <<Қайрат>>, <<Ақыл>> және <<Жүрек>> үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры <<ғылымға>> келіп жүгінеді. Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:-Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ-менің ісім,-депті. Бірақ билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді: жақсылық айтқанына жаны-діні құмар болады.Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады. Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді.Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін жүрекке билет,-депті. Осы үшеуің бір кісідей менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен <<Жүректі>> жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды>>-деген қорытындыға келеді. <<...Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,-деп Абай айтқандай, жүректің жылуы, махаббат, ар-намыс, қайрат-жігер деген сезімдері бар рухтың мекені-тәлімгердің жүрегі болуға тиіс Бір қызығы <<он жетінші>> қара сөз бен <<Әсемпаз болма әрнеге>> өлеңіндегі ақыл, қайрат, әділет, шафқат (жүрек) секілді басты ұғымдардың барлығы да Жүсіп Баласағұнның <<Құтты білігіндегі>> <<жауанмәрттілік>>(ақыл) деп аталатын төрт түрлі кейіпкерге балама ретінде суретте-летінін байқауға болады:1.Әділет-Күнтуды2.Дәулет(қайрат)- Айтолды уәзір3.Ақыл-Өгдүлміш уәзір 4.Шафқат-Одғұрмыш (қанағат, рахым).Ал А.Ясауи ілімінде: << Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Халыққа, ұлтына қызмет етудің шарты-топырақ сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау кемелдікті білдіреді.Осылайша А.Ясауи дүниетанымында <<дертті адам>>, <<топырақ адам>>, <<кемел адам>>, сондай-ақ, <<ғарип адам>> тұлғалары дәріптеледі. Хикмет жолындағы <<дертсіз адам>> адамдық сезімнен жұрдай, қара басының қамын күйттейтін жан. Дертті адамның А.Ясауи іліміндегі алатын орны ерекше.Ол хикметінде "Білімің-шырақ, халің -пілте, көз жасың-жағатын май" болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, қайрат-жігерімен одан шығар жол іздейді.А.Ясауи ілімінде адамның жаратылыс мақсаты - Хаққа құлшылық ету (ибадат). Бұл ибадат - Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Өйткені А.Ясауи ілімі - дін, мәзһаб аясына сыймайтын шексіз ашық (махаббат) жол. Ғарип адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы өкілі, ізбасары ретінде бағалайды.Сондықтан да А. Ясауи <<Қай жерде ғарип көрсең һәм дем болғын>> дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте дегені еді Міне, Абайдың <<толық адам>> туралы танымы да Сократтан басталатын Платон, Аристотельдегі <<сүюді сүйеніш еткен адам>>, Қытайлардың дао іліміндегі <<әбден жетілген адам>>, Шығыс ойшылдары мен суфизмдегі <<пенделіктің кәмалаттығына ұмтылған адам>>, атап айтар болсақ, Әл-Фарабидегі <<Кемел адам>>, Ж.Баласағұнның дастанында көрініс тапқан <<Жауанмәрттілік>> ілімі және А. Ясауи дүниетанымындағы <<дертті адам>>, <<топырақ адам>>, <<ғарип адам>> секілді тұлғаларымен сабақтасып жатыр. <<Адам болу оңай іс емес. Тек ерік-жігері мықты адам ғана адамдықтың шыңына жете алады>>(Иоганн Вольфганг фон Гёте) Осы жерде Мекемтас Мырзахметұлының мына сөзі еріксіз ойға оралады. <<Абай неге өмір бойы зарлап өтті? Пенделік көзбен қарағанда, олай ететін жөні жоқ еді ғой. Ештеңеге мұқтаж бол - ған емес, сонда неге зар иледі? Оны қын - жылтқан халқының қасіреті, бодан - дық тағдыры. Он сегіз жыл би, болыс бол - ған ол биліктің ішкі құпиясын, бізді сор - латқан саяси әдісін терең танып білген. Содан кейін патшаға телеграмма жіберіп: <<Мынау сайлау елді бүлдіріп жатыр. Сіз генерал-губернаторларға бұйрық беріңіз, болыстарды тағайындап қойсын>>, деген ойын жеткізді. Патша олай істемейді, өйткені ол <<сексеуіл әдісін>> қолданып отыр. Бұл әдісті Ба - тыс Сібірдің генерал-губернаторы Сперан - ский ұсынған. Ол патшаға жазған қыз - мет хатында: <<Қазақтың даласында сек - сеуіл деген ағаш өседі екен, балталаса жарылмайды, шеге қақса кірмейді, бі - рақ сексеуілді сексеуілге ұрса быт-шыты шығады. Осы сексеуіл әдісін қазаққа қолданайық>> депті. Міне, Ресей империясының бізге қолданған басты сая - саты осыған негізделген. Әр болыста 12 ауыл болады, ол 12 ауыл әр түрлі рудан болуы шарт, содан кейін 4 ауылнай, 4 би сайланады, тағы да онбасы, елубасы лауазымдарын қосқанда, шамамен 270-тей қызмет орны болады. Қазақтарды соған таластырады. Аш иттерге майлы сүйекті лақтырып жібергенде бәрі бірден бас салады емес пе?! Дәл осы секілді қазақтар да қызмет үшін итше таласты, осыдан келіп қазақтың мінезі бұзылды. Мұны көріп, сезген Сұлтанмахмұт Торайғыров:Абай тұсы қазақтың бұзылғаны, Қаралыққа айналып қызыл қаны...Ақ пейіл бауырмалдық қалып кетіп,Желбуаз <<сұрқия>> боп қызынғаны.Мас болып партияға қызып алған,Даланың табиғатын бұзып алған,Елдігіне, жеріне әм дініне,Құрылды талай тұзақ, талай қақпан>>-, деп қамыға жырлады. Мұндағы тұзақ дегені - миссионерлік саясат. Яғни шо - қын - дырып, орыстандыру болды. Ал қақ - - пан дегені - бізді қасіретке ұрын - дыр - - ған сексеуіл әдісі. Мінез-құлқымыз түзе - лер емес, Абай осыны көрді. Қалай еліме жәрдем етемін деп, халқына ем үшін толық адам ілімінің негізін сала бастады, бірақ аяқтай алмай кетті. Тек ру - хани өзегін жүйелеуге ғана үлгерді. Әуезов білсе де айта алмады, себебі бұл ілім тікелей дінмен байланысты болатын.
Абай адамдықтың биік деңгейін иманмен өлшеген. Өзінің қара сөздерінде <<Толық мұсылман болмай - толық адам болмайды>> деп, кесіп айтқан. .А.Болатбекқызының мына бір ой түйінін келтіруді жөн көрдім. << Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз. Тілеуің, өмірің алдыңда, Оған қайғы жесеңіз. Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер малшашпақ - Бес дұшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым, ойлап қой - Бес асыл іс, көнсеңіз>>-деп,жаман мен жақсының ара жігін бөліп, талдау жазған Мүмкін дәл солай қабылдау керек шығар...? Бірақ мен өзімше бір талдау жасадым. Өлеңде бір реттілік заңы байқалады. Мысалы: Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер мал шашпақ... Бәрі осы өсектен басталады. Әңгіме болсын деп өсек айтамыз. Ал өтірік қосылмаса өсектің дәмі келмейді. Өсек пен өтірікті қатар айтқан адам мақтанудан да құр қалмайды. Осы үшеуі негізі еріншек, жалқау адамның әрекеті. Тірлігі бар адамның өсек айтуға да уақыты болмасы сөзсіз! <<Жұмысы жоқтық, тамағы тоқтық, аздырар адам баласын>>. Тағы да Абай!Жұмысссыз, жалқау адам <<бекер мал шашпағанда>> қайтеді. Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рахым ойлап қой... Таудай талапсыз армандарға жету екіталай. Талап бар, енді мақсатқа жету үшін еңбек, жай еңбек емес, терең оймен ұштасқан еңбек керек.Осы үшеуі болған жерде нәтиже де болуы сөзсіз. Сол нәтижеге қанағат етіп, адамдарға қол созып, рақым ойлап қоюды да ұмытпау керек. Әрине, бұл тек менің өз ойым ғана...!Адам болу туралы ой танымын <<Ғылым таппай мақтанба>> өлеңінде көп нәрсенің төркінінен хабар беруі себепті М. Әуезов бұл өлеңді <<Абайдың, әсіресе, көп ой қорытпай айтқан мағыналы да програмдық бір өлеңі>>, - деп ерекше мән бере бағалауында үлкен сыр жатыр. Осылайша Абай жас өркеннің бағдар түзер айқындамасы ретінде талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахымды атайды. Абай атаған бес қасиет негізінен толықтықты танытатын үш қасиетті құрайды: талап пен еңбек - қайратты танытса, терең ойыңыз - ақыл, ал қанағат пен рахым - жүректен туатын қасиеттер. Адам бойындағы осы үш қасиетті ерекше танып білуге тұратын таным екенін ақын <<Малға достың мұңы жоқ малдан басқа>> өлеңінде: Үш-ақ нәрсе - адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек, - деп нақтылай түседі. <<Ыстық қайрат>> - бұл үнемі ізденіс үстінде болу, тек қана алға ұмтылу, жасампаз болу. <<Нұрлы ақыл>> - елге сәуле түсіріп, ізгілікті іс істеу, алла берген ақылды тек жақсылыққа жұмсау. Ал, <<жылы жүрек>>-иманды, иман жүзді болу, адамдарға құрметпен қарау, олардың мұң-мұқтажын, көңіл-күйін ұға білу. Міне, осы үш қасиет ізгілікті мақсатта пайдаланылған жағдайда ғана толымды адам деген мәртебеге ие болуға болады. Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек.>> - дейді. Олай болса, Абай үшін дүниенің басты құндылығы - адам, жәй ғана адам емес, рухани тұрғыда кемелденген толымды адам. Абайдың арманындағы толық адамның іргетасы дінмен ұштасып, дінмен дамиды және дінмен жетіледі. Адамзат өркениетіндегі барлық игі қасиеттер: дін, иман, ғылым, білім, тәрбие, әдеп, өнер, құқық, іскерлік, тапқырлық, қайраткерлік, азаматтық, жомарттық, әділеттік, т.б. бойында жетілдіре білген, дамытқан адам - Абай ұсынған <<толық адам>> концепциясы. (Болатбекқызы А. Абай шығармаларындағы <<толық адам>> мәселесі // Молодой ученый.2015.-№8.1.- С. 53-55.//)
Абай қазақтың мінін, жаман әдет-мінезін айнадан көргендей, терең психологиялық дәлдікпен жіктеп, талдап береді. Қазақ арасындағы бірлік деген қастерлі ұғымның жойылғанына жаны жылап, мұңаяды. Қазақтың өз арасында бітім, келісім деген жақындық, намыс атымен жоқ. "Орыссыз жерде топ болса, Шақырған кісі бармайды. Бас қосылса орысқа, Кім шабады намысқа? -- дейді , Абай. Бұл өте терең құлдық психология, "бас басына би болып, өздерінен шыққандарды көзге ілмей, жатқа паналау, өз ішіндегі мәселені шешу үшін орысты төреші қылып сыйынудан асқан халыққа, мәдениетке, ұлтқа қиянат жоқ.Абай "Имансыз елден ұят қашады" деген Хз.Мұхаммед пайғамбардың хадисін келтіріп, қазақтың хәлі осы - имансыздық"-дейді.Көп ішінде жалғыз қалып күңіренген, "Ішім толған у мен өрт, сыртым-дүрдей" деген Абайдың мұңы "...көкірегімді тесіңдер, қан мен мұңға толды әбден" деген Иасауидің жанайқайымен үндесіп жатыр. Абай осындай дертке шалдыққан елге дауа іздейді. Оның дауасы - <<Құран>>, түгел сөз, адам бойына имандылық дарытатын ар түзейтін ғылым. Абайдың түзу сөзі - <<әуелі аят, хадис - сөздің басы",яғни, елді түзейтін сөз әрі қисынды, әрі өлеңмен (бәйіт-мысал) жазылған Алланың сөзі- <<Құран>>. <<Құран>> - ақылды сөз бен терең ой, терең ғылым-ның көзі, сондай-ақ ынсап, ұят,ар, намыс, сабыр, талап сияқты адамдық құндылық-тардың кені.<<...мақтанқұмар, малқұмар, арамдық, ұрлық, пайдакүнем, нені ұға алсын"- дейді. <<Иман сақтауға - қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босамас буын керек. Құдайдан- қорық, пендеден-ұял: балаң бала болсын десең оқыт, мал аяма!>>
Ислами тәрбие көре алмай, ұлттық құндылықтардың мөлдірінен сусындай алмаған ұрпақ кез-келгеннің қолшоқпарына айналып кете барады. Оның дәлелі, әлемде болып жатқан азғындық, мейірімсіздік, қатыгездік имансыз тәрбиенің нәтижесі. Жүрегінде иманы жоқ адам-бақылаусыз адам.<<Күзетшісіз, ескерусіз иман тұрмайды>> (Абай). Құдайдан қорықпаған, имансыз адамға сенім артуға болмайды.Ал иманды адамның жүрегінде әрбір әрекетін қадағалап,бақылап тұратын ішкі сенім бар.<<Әрбір ақылды адамға иман парыз, әрбір иманды адамға ғибадат парыз " Абай.
Абай өзінің атақты <<Қара сөзінде>> болмыстың мәндік қабаттарын өзінің қайғы мен бақытқа толы өмірлік тәжірибесі арқылы ашады. Бізге солай көрінетін, бірегей тұтас мәтін ретінде түсінілетін, қазақтың дәстүрлі мәдениетіне Абай герменевтикалық түсіндіру береді. Осындай өнімді тәсіл Абай философиясының ұлттық төлтумалығын айқындай алады, бұл оның мұрасын дүниежүзілік мәдениет кең мәтінінде айрықша маңызды етеді. Абай-<<адам-әлем>> қатынасының тұтастығына негізделген, қазақ ділінің көрсет-кіші. Осында - ерекше тұлғалық тип те, ақыл мен жүректің арасындағы айырылудың жоқтығы да, жүрекпен ойлау шеберлігі де тұр.Жүрекпен ойлау дағдылығын қалыптастыру - ХХІ ғасырдың маңызды міндеті..Ол ағартушылыққа, ғылымдардың негіздерін оқып-үйренуге шақырады. Бірақ ол сол уақытта, ар-ұят және жүрек жарығынан ажыраған, ғылымның қауіптілігі туралы да ескертеді. Оның ұстыны-ақылды жүрек немесе арлы ақыл. <<Кімде махаббат пен әділеттілік сезімі билік жүргізсе - сол дана.>>Ал,Шәкерім,бұл ілімді қалай дамытты?
<<Шәкәрімнің танымдық әлеміне Абай мұрасы арқылы кіру-ұтымды боларына айрықша ден қою керек, өйткені бұл жол жантану ілімін танып білуде адастырмас темір-қазығымыз.Екі ой алыбы өз туындыларында қазақтың қоғамдық ой санасындағы шешуші әрі күрделі философиялық тақырыпты көтеріп, оның өзегіне айналған жантану ілімін танып білу жолында толассыз ізденіске түскен. Алдымен, Абай өз поэзиясында 1889 жылдан өмірінің соңына дейін түп иені танып білу жолында жүрек культін көтере жырлау арқылы толық адам ілімінің негізін салуға батыл қадам жасауға ұмтылды. Бұл ұмтылысты Шәкәрім дәстүрлі жалғастыра дамыту арқылы XІX ғасыр аяғы мен XX ғасыр басындағы әдебиетте философиялық лириканы классикалық биік деңгейге көтере білді.Ұстазы хакім Абай мен шәкірті Шәкәрім түп иені (хақиқатты) танып білуге жантану ілімі арқылы бару жолын ұстанды. Әсіресе, бұл өте күрделі, шешуі қиын, салмағы зіл батпан мәселені Шәкәрім XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің ояну дәуірінде мүлде тереңдей зерттеп, соны таным, тың ойлар желісін тартты. Әрі оны философиялық лирика табиғатына сай молынан қамтып, зерлеп, зерттеп терең мән бере қарады>>.(Мекемтас Мырзахметұлы)

Шәкәрім <<Үш анықта>> Ақиқат деген не? деген сұрақ қояды. Оған өзі <<адам ақиқатты ақыл - ес көзімен көріп, қабылдауы керек. Ақиқат - әрбір адамның жанында болады не ол өзіндік өмір сүреді>> - деп қорытынды жасайды. Жанның ең негізгі қажет ететіні - ұждан. <<Адамның нысап, әділет, мейірім - үшеуін қосып, мұсылманша айтқанда, ұждан, совесть орысша айтқанда совесть бар>> дейді.Шәкәрім ар-ұжданды адамгершілік этикалық жағынан ғана емес, оны философиялық категория, әлем құрылымының негізгі болатын субстанция ретінде жоғары қарастырған.Ол адамның рухани өсуіне мықты тірек болатын үш анықты атайды: Бірінші-мәңгі өзгерістегі Универсумда барлығына себепші жаратушы ие. Екіншісі - бұл жаратушы барлық тірі мен тірі емеске жан береді, адам өлген соң, одан әрі тазарып, жоғарылайды, өздігінен өмір сүреді.Үшіншісі -жанның жоғарылап, тазаруы үшін адам ұжданға сай арлы өмір сүруі керек. Шәкәрім адамдарды осыған шақырады,Абай ілімін осылай тереңдетті.А.Байтұрсынов: <<...Үкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болуы, әр халыққа керегі - өз дінін, тілін, жазуын сақтау>>-дей отырып,ұстазы Абайдың ілімін басшылыққа алып <<Қазаққа білім-тәрбие беру ұлттық жүйесінің ғылыми негізін қалыптастырды>>және оны сол дәуірде жүзеге асырып,қолдана білді.Ж.Аймауытов білім негіздерінің ана тілі арқылы меңгерілетінін айта келе: "Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілі халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы болып, өсіп-өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерек. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын мол қазынасы- халықтың тілі" - деп оның қоғамдық рөлін, адамзат баласы жасаған бар рухани-мәдени байлықты меңгерудің басты құралы екендігін, оны жан-жақты және терең меңгерудің қажеттігін баса көрсетеді.
Сондай-ақ,Абай ілімінің психологиялық астарын талдап берді.Ал,Ж.Жұмабаев,тәрбиелеу ұлттық ілімінің педагогикалық тоериясын негіздеп берді.Мұнда,Абай ілімінің,барлық қырлары толық қамтылумен қатар,оны европалық педагогикаға жалғастыорарлық жол салып кетті.
Ал, Жүсіпбек: <<Күн көру тәсілін сырттан жұқтырып үйрене беруге болады. Рух мәдениетін бөтеннен қарызға ала беруге болмайды. Алса да, халықтың көкейіне көпке дейін қонбайды. Ендеше, өзіміздің бар дәулетті жарыққа шығарып, іске жаратуға талпыну керек".<<Білімді орнына жұмсайтын не? Ол - тәрбие". Сонымен, білімнің адамзат игілігіне жұмсалуы, жұмсалмауы тәрбиеге байланысты екен. Тәрбиесіз білімді адам сол білімін адамзаттың игілігіне де, сорына да оңды-солды жұмсай беруі мүмкін. Тәрбиелі адам, яғни иманды адам, толық адам ондайға бармақ емес, ол білімін өз орнына, игілікке, адамзаттың гүлденуіне жұмсайды...>>-деп,Абайдың толық адам ілімін,сол күннен бастап,ұрпақ тәрбиелеуде ұтымды пайдалана беруге болатындығын нұсқаған.Ал,Мұқтар дана: <<Қай істің болсын өнуіне үш шарт бар: ең әуелі -ниет керек, одан соң - күш керек, одан соң-тәртіп керек. Азамат сыны - ерлік, ерлік сыны-елдік. Адам көркі-ақыл. Жігітті жылы сөз ширатпайды, қатты сын ширатады. Адам баласының жақсы құлқы жаратылысынан емес, өскен ортасында көрген үлгі-өнегесінен. Тумай жатып-толдым деме, толмай жатып-болдым деме.Маңына ұрық шашпаған жақсылық жапанда жалғыз өскен бәйтерекше тұл болады да қалады.Білім-бақтың жібермейтін қазығы, Білімсіз бақ-әлдекімнің азығы. Көгенкөз қазағыма қаратып, мінбе құрып, сол мінбеге шығарып:"Ақырғы діліңізді айтыңызшы, Мұхтар!"-десе, тілімнің ұшында жүрген сөз төмендегіше: тас үгітіліп құмға айналады, темір тозады, ұрпақ озады, дүниеде өлмейтін сөз ғана, халқымызбен бірге жасасып келе жатқан мұра сөзімізді арзандатып алмайық. Жалған намыс-қасиет емес, ар сақтаған-қасиет. Халық пен халықты, адам мен адамды теңестіретін нәрсе-білім. Ар жазасы-бар жазадан ауыр жаза. Жауға-жалынба, досқа-тарылма. Бас асауға-жез ноқта.>>-депТолық адам ілімін осылай тереңдетеді.Бұларда ешбір таптық,топтық пиғыл жоқ таза ұлттық мүддеге негіздеп педагогикалық,психологиялық ғылым негінде қорытылған тұжырымдар!лар. Сонда айтпағың не?
1.Қазақстан Республикасында жүріліп келе жатқан,оқу-білім беру,тәрбиелеу ісі осы <<Адам бол!>>-Абай іліміне негізделіп жүрілуі қажет.Себебі оның ғылыми негізі толық қаланған,әрі бізге бүгінгі күндері кез болған келеңсіз жағадай,тәрбиелік тығырықтан алып шығар ең сенімді басты теория.
2.Кәзіргі кезде Батыста және Шығыста пайда болып жатқан философиялық-педагогикалық ілімдер Қазақ елінің білім-ғылым кеңістігінде келер шақта белгілі мөлшерде орын иеленсе де,Абай іліміне,тұғырлық түйін,табан тірер тірек бола алмайды.Тек.шамалы түзетулер мен толықтыру жасауға итермелеуі мүмкін.
З.БІлім беру,тәлім - тәрбие өнеге көрсету ісіміздегі,әулет,балабақша,орта мектеп,арнаулы мектеп,ЖОО т.с.с. білім беру саласындағы: ғылыми негізі толық тиянақталмаған,өмірлік қажеттігі дұрыс тексерілмеген,белгілі нәтижеге жетпеген <<Өзін-өзі тану>>, <<Дінтану>>,Валелогия,ОБЖ,Құқықтану т.б.пәндерді бір жүйеге келтіріп, <<Адамтану негіздері>> атты пәнді <<Адам бол>> ілімінің негізінде әулеттен-академияға дейін оқылатын оқулықтар санатында пән болдырып жасалуы дұрыс деп ойлаймыз.Себебі , <<Адам бол>>
ілімінің мазмұны аталған пәндер мазмұнын толық сидырғандықтан,тәрбие машық-дағдысын игертуге бағытталғандықтан,оларды бөлшектеудің қажеті жоқ..Мысалы,жібек мінез,биязы әдеп,толық иман,пәк тазалық бұрынғыдай <<адамгершілдік білім беру>> сипатында емес әр күн,әр сабақта машық,дағды игерту негізінде үйренетін болу керек.

Қобдабай Қабдыразақұлы (Ғалым-жазушы)
30.03,2017