Сабақтың аяқталуын хабарлау

№ 21 Сабақ жоспары

Пәннің аты:__________________Физика___________________

|Сабақ өткізілетін |Сабақ өткізілетін |Өткізілетін орны |Сабақ өткізілетін |
|күн |топ, курсы, |(аудитория нөмірі) |уақыты |
| |мамандығы | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

І. Сабақтың тақырыбы: Термоэлектрлік құбылыстар. Термоэлектрлік қозғаушы
күш.
ІІ. Сабақтың мақсаты:
а) білімділік: Оқушыларға термоэлектрлік құбылыстар, термоэлектрлік
қозғаушы күш
туралы түсінік беру.
б) ой-өрісін дамытушылық: Оқу материалын талдай білу дағдысын дамыту,
бақылау, салыстыру, оқылған құбылыстар мен фактілерді салыстыра білу,
қорытынды жасай білуге баулу. Жаңа білімді қолдану дағдысын дамыту, ақылға
салу дағыдысын қалыптастыру.
в) тәрбиелік: Жауапкершілікті сезіне отырып жұмыс жасауға, өз жолдасының
пікірін тыңдауға тәрбиелеу.

ІІІ. Сабақтың типі: құрама сабақ.

ІV. Сабақтың түрі: теориялық.

V.Сабақтың өткізілу әдістері: түсіндіру, жазбаша.

VІ. Сабақтың көрнекілігі: презентация, электрондық кітапша, оқулық.
Пән аралық және пән
ішілік байланыс

Қамтамасыз ететін пән және тақырыбы:
Қамтамасыз етілетін пән және оның тақырыбы: медбиофизика, физиотерапия

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, дәрісхананың
тазалығы, сабаққа дайындығына назар аудару-5 минут.

2. Үй тапсырмасын сұрау өткен тақырып бойынша оқушылардың білімін тексеру-
15 минут:
1. Эссе «Аккумуляторлар, олардың қолданылуы»
2. Есеп шығару: А.П.Рымкевичің «Физика есептерінің жинағы» № 851, 852,
695, 881, 883, 885-åñåïòåð.

3. Сабақтың жаңа тақырыбын хабарлау, мақсатын қою: Оқушыларға сабақтың
тақырыбы мен мақсаты хабарланып, тақырып тақтаға жазылады.

4. Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар:
• Термоэлектрлік құбылыстар.
• Термоэлектрлік қозғаушы күш.
• Термопаралар, термоэлементтер, термобатареялар, олардың
пайдаланылуы.

5. Жаңа сабақта қаралатын сұрақтардың қысқаша түсінігі - 40 минут
Термоэлементтер батереясы арқылы күннің энергиясын электр
энергиясына айналдыру жұмысына соңғы кезде көп көңіл бөлінуде. Күн
энергиясын электр энергиясына айналдыратын қондырғылардың саны мен сапасы
артуда.
Егер мыс пен темірден істелінген екі металл сымның ұштарын
ұстатып қосып, ұстатқан жапсар жердің біреуін суық күйінде қалдырып, екінші
ұстатқан жерді жылытса, ондай тізбекте электр тоғы пайда болғанын біз
гальванометрді қосу арқылы байқаймыз.
Тәжірибе жүзінде термоэлектр тогын 1821 жылы Т.Зеебек шығарып
алған. Термоэлементтің Э.Қ.К екі металл сымды ұштастырған жердегі
температураның айырмасы және металл сымның қандай металдан жасалғандығына,
оның физика-химиялық қасиеттеріне байланысты болады.Термоэлементтің Э.Қ.К.
былай табамыз:
E =(((T1-T2) (1)
Мұндағы E-термоэлементтің Э.Қ.К. (-термоэлемент коэффиценті. T1-
жылы жапсардың температурасы.T2-суық жапсардың температурасы.
Термоэлемент жапсарлары температурасының айырмасы 1( С тең
болғанда пайда болғанда пайда болатын термо э.қ.к.-ті термоэлементтің
коэффициенті дап атайды. Оны мкВ/град-пен өлшейміз. Термо э.қ.к.-тің шамасы
термопараның тармақтары қандай элементтен жасалғандығына байланысты болады.

6. Жаңа материалды бекіту – 10 минут

7. Сабақты қорытындылау-5 минут:
Оқушылардың жаңа сабақта алған білімдерін пысықтау, сабаққа белсенді
қатысқан оқушыларды мадақтау.

8. Оқушылардың білімін және сабаққа белсенділігін бағалау-2 минут

|Бағалар |Топтар |
| | | | | |
|5 | | | | |
|4 | | | | |
|3 | | | | |
|2 | | | | |

9. Үй тапсырмасы-5 минут:
1. Эссе «Термопаралар, термоэлементтер, термобатареялар, олардың
пайдаланылуы»

10. Әдебиеттер:
1. Конграт Б.А., Кем В.И., Қойшыбаев Н. ФИЗИКА /Жалпы білім беретін
мектептің жаратылыстану-математика бағытына арналған оқулық/
-Алматы:Мектеп,2006
2. Мякишев Г.Я., Буховцев Б.Б. ФИЗИКА / Орта мектептің 10-11 сыныптарына
арналған оқулық/ - Алматы: Мектеп: 2001
3. Рымкевич А.П. Физика есептерінің жинағы. Алматы: Рауан, 1998г

11. Сабақтың аяқталуын хабарлау: Құрметті оқушылар, осымен бүгінгі
сабағымыз аяқталды. Көңіл қойып тыңдағандарыңызға және сабаққа белсенді
қатысқандарыңызға рахмет. Сау болыңыздар!

Оқытушының қолы:___________________ Тексерушінің қолы:
___________________

Термоэлектрлік құбылыстар. Термоэлектрлік қозғаушы күш.

Гелиотехника ғылымы дегеніміз, ол Жерге түсетін Күн энергиясын
халықшаруашылығында қолданудың жолдарын зерттейтін ғылым мен тахниканың
саласы.
Күн энергиясын пайдалану экономикалық жағынан өте пайдалы бола
тұрса да, гелиотехника ғылымы xx ғасырдың екінші жартысынан бері ғана
екінші алып дами бастады. Ең жас ғылым саласы, қарамай өте тез кең
бағдарламалық маштабпен өсіп келеді.себебі, біріншіден Жер бетіне түсетін
Күн энергиясы өте көп. Екіншіден, Жер шарындағы халық саны мен энергияны
пайдаланудың жолдары қарастырылуда.
Біздің республикамыз орналасқан геогрфиялық орны жағынан Күн
энергиясына бай аудандар болып келеді. Әсіресе Оңтүстік Қазақстан
облыстары. Мысалы, Москвада бір жылда 1454 сағат, Санкт Петербургте 1563
сағат күн ашық болса, Қазақстанның көпшілік аудандарда одан да көп уақыт
күн ашық болады екен.Бұл Москва, Санкт Петербург сияқты солтүстіктегі
аудандарға қарағанда Күн сәулесі екі есе көп түседі деген сөз.
Термоэлементтер батереясы арқылы күннің энергиясын электр
энергиясына айналдыру жұмысына соңғы кезде көп көңіл бөлінуде. Күн
энергиясын электр энергиясына айналдыратын қондырғылардың саны мен сапасы
артуда.
Егер мыс пен темірден істелінген екі металл сымның ұштарын
ұстатып қосып, ұстатқан жапсар жердің біреуін суық күйінде қалдырып, екінші
ұстатқан жерді жылытса, ондай тізбекте электр тоғы пайда болғанын біз
гальванометрді қосу арқылы байқаймыз.
Тәжірибе жүзінде термоэлектр тогын 1821 жылы Т.Зеебек шығарып
алған. Термоэлементтің Э.Қ.К екі металл сымды ұштастырған жердегі
температураның айырмасы және металл сымның қандай металдан жасалғандығына,
оның физика-химиялық қасиеттеріне байланысты болады.Термоэлементтің Э.Қ.К.
былай табамыз:
E =(((T1-T2) (1)
Мұндағы E-термоэлементтің Э.Қ.К. (-термоэлемент коэффиценті. T1-
жылы жапсардың температурасы.T2-суық жапсардың температурасы.
Термоэлемент жапсарлары температурасының айырмасы 1( С тең
болғанда пайда болғанда пайда болатын термо э.қ.к.-ті термоэлементтің
коэффициенті дап атайды. Оны мкВ/град-пен өлшейміз. Термо э.қ.к.-тің шамасы
термопараның тармақтары қандай элементтен жасалғандығына байланысты болады.
Демек, термопара тармақтарының түрі (химиялық элемент)
өзгерісімен ондағы термоэлементтердің бір бірімен жапсарластырсақ оны
термопара дейміз.
Мына 1-кестеден термоэлементтердің әрқайсысы қорғасынмен
жапсарласқанда пайда болатын термо э.қ.к.-ті көріп отырсыздар.Мұндағы
термоэлементтердің бір-бірімен температурасының айырмасы 0-100 С
аралығында.Бұл кестедегі (+) таңбасы термоэлементте пайда болатын термо
э.қ.к., температурасы жоғары жапсардан басталатынын көрсетеді. Егер,
термоэлементтің бірі қорғасын болмай, басқа термоэлемент болса, онда оларда
пайда болатын термо э.қ.к.-ті былай табамыз.Мысалы, темір-константан
термопарасының термо э.қ.к. мынаған тең.
-(-38(=53
Мыс пен Алюмель алсақ,

(=3,2-(-17,3(=20,5
Мұндай термопарада пайда болатын токтың бағыты, термоэлектр қозғаушы
күші көбінен азына қарай жүреді. Мысалы, темір-константаннан темірге
жүреді.Себебі, константанның термоэлектр қозғаушы күші темірге қарағанда
көп. Ал, термопараның пайдалы әсер коэффициенті дегеніміз, термопарадан
алынған электр энергиясының, осы термопаралардың ұштарын жылытуға кеткен
жылу мөлшеріне қатынасын айтамыз.Термопараның П.Ә.К.-ің һ деп
белгілейміз.Ол мына формуламен анықталады.
(=
(2).
Мұндағы , Е-термопарадан алынған электр энергиясы, Q-термоэлементтің
біреуін жылытуға кеткен жылу энергиясы.
1-кесте
Қорғасынмен жапсарласқанда пайда болатын Э.Қ.К.

|Металл және қорытпа |Меншікті Э.Қ.К. коэффициенті |
| |мкВ/град |
|Сурьма |+43 |
|Темір |+15 |
|Мыс |+3,2 |
|Рух |+3,1 |
|Алтын |+2,9 |
|Платина |-4,4 |
|Нихром |-18 |
|Алюмель |-17,3 |
|Константан |-38 |
|Висмут |-68 |

Металдар электр тогын жақсы өткізумен қатар жылуды да жақсы өткізеді.
Сондықтан термопараның жапсарларының арасындағы температура айырмасы да көп
болмағандықтан металдардағы еркін электрондардың шоғырлануы аз болады.
Олардың, металл термопаралардың П.Ә.К. 1 (-ке жетпейді, осы себепті
металл термопараларды электр тогының генераторы ретінде пайдаланады.
Термоэлементтің Э.Қ.К.-нің шамасы жапсарлардың температуралар
айырмасына байланысты болуы термоэлементтерде өте аз және өте үлкен
температуралар айырмасын өлшеу үшін пайдалануға мүмкіндік бередіжәне бұл
өлшеудің дәлдігінің дәрежесі, гальванометр мен термопараның сезгіштігіне
қарай, өте жоғары болады. 2-суретте термопара арқылы температураны өлшеудің
негізгі сызбасы берілген.
Термопараның контактісін (1) жабық қоршау ішіне орнатады да, оны
температурасын өлшегелі отырған дененің ішіне (мысалы, пеш ішіне) қояды.
Сымның бос ұштарына (2) градуирленген гальванометр (3) жалғастырылады.
Платиналы термометрмен -200(С-ден бастап +600(С-ға дейінгі шекарадағы
температураларды 0,0001(С-ға дейінгі дәлдікпен өлшеуге болады.Термоэлектр
қозғаушы күшті үлкейту үшін бірнеше термопараларды біріктіріп, батария
жасайды.3-суретте көрсетілген.
Мұнда жұп номерлі жапсарларды бір бөлек температурада, ал тақ
номерлі жапсарларды екінші бір температурада ұстайды.
Термометрлердің де температура деңгейіне байланысты өлшейтін түрлері
көп.Олар тек белгілі бір интервал аралығындағы температураларды ғана
өлшейді.Мысалы, темір-константан термометрі арқылы 500(С дейінгі
температураны өлшеуге болады.
Металл термопаралармен температураны өлшеу басқа сынапты, спиртті
т.б. термометрлерге қарағанда артықшылығы бар.
1.Металл термопаралар өте әлсіз (10 град) жылуды да сезе
алады.
2.Нысанның температурасын термопараның жәрдемімен қашық жерде тұрып-
ақ өлшеуге болады.
3.Металдардан жасалынған термопаралар батериясы арқылы әр түрлі
нысандардың температурасын өлшеумен қатар, күн радиациясының қарқындылығын
да өлшеуге болады.