Дауыстың бұзылуы

Тобы
МДТ-11/11

Күні
14.03.14

Сабаққа жіберілді ____________________ ____________________

Мамандығы: 010100 <<Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту>> Біліктілігі: <<Мектепке дейінгі мекемелердің тәрбиешісі>> Пәні: Логопедия негіздері
Сабақтың тақырыбы: Дауыс кемістігінің түрлері
Сабақтың мақсаты: Білімділік: Оқушыларға мектеп жасына дейінгі балаларда кездесетін дауыс кемістігі және оның жіктелуі мен жүргізілетін түзету жаттығулары жайлы түсінік беру. Дамытушылық: Дауыс кемістігінің жіктелуін түсіндіре отырып, олардың пайда болу себептері жайлы түсініктерін кеңейту, олардың айырмашылықтарын ажырата білу іскерліктерін қалыптастыру. Тәрбиелік: Сабақ барысында оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттыра отырып, әсемдікке, ұқыптылыққа, іскерлікке, тапқырлыққа тәрбиелеу
Сабақтың типі: Аралас сабақ
Сабақтың түрі: Таным сабағы
Оқытудың инновациялық әдістері: Түсіндіру, баяндау, сұрақ-жауап, әңгімелесу, ой қозғау
ОТҚ және көрнекі-дидактикалық материалдар: Үлестірмелі материалдар, суреттер, тірек-сызбалар, ойын материалдары
Пайдаланған әдебиеттер: Қ.Қ.Өмірбекова, Г.С.Оразаева, Г.Н.Төлебиева, Г.Б.Ибатова. Логопедия. Алматы 2012
Сабақтың кезеңдері:І Ұйымдастыру кезеңі:
Оқушылармен амандасу.Аудиторияның сабаққа дайындығын тексеру. Қажетті көрнекіліктер мен құралдарды дайындау.
ІІ Өткен тақырып бойынша үй жұмыстарын тексеру
1. Балалардың сөйлеу тілінің дамуын қайсы ғалымдар зерттеген ?
2. Баланың тілінің дамуы неше кезеңге бөлінеді?
3. Былдыр дегеніміз не?
4. Сөйлеу тілі шыққанға дейінгі кезең балада қалай өтеді?
5.Сөйлеу тілі шыққан кезең бала өмірінің қай жас аралығын қамтиды?

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру
Жоспар: 1. Дауыс кемістігінің түрлері
1. Дауыс кемістігінің түрлері
Оқытушының іс-әрекеті: Тірек-сызба арқылы жаңа тақырыпты түсіндіріп, баяндау.Көрнекіліктермен жұмыс. Оқушының іс-әрекеті: <<Түртіп алу>> стратегиясы бойынша жаңа тақырыпты жазып, тірек-сызбаны түсіріп алады.
Жоспар:
1. Сөйлеу тіл кемістіктерінің жіктелуі.
2. Клинико-педагогикалық классификация
3. Психолого-педагогикалық классификация
Сөйлеу тіл кемістіктерінің жіктелуі.
Логопедия ғылымында көп уақытқа дейін шешілмей келе жатқан мәселелердің бірі- жүйелі ғылыми тұрғыдан тіл кемістіктерін жіктеу (классификация) болып табылады. Оған бөгет болатын жағдайлар, біріншіден, тіл кемістіктерінің көптеген түрлерінің кездесуі және олардың таза, нағыз күйінде кездеспей, күрделі түрде болуы. Сонымен қатар сөйлеу тіл бұзылыстарының себептеріне деген ғалымдардың көзқарастары әр түрлі болуы. Осының бәрі тіл кемістіктерін ғылым жүзінде дәлелдеп, жіктеуді қиындатады. Сондықтан қазіргі таңда сөйлеу тілінің бұзылыстарын жіктеу мәселесі әлі де өзекті деуге болады. Логопедия өзінің алғашқы қалыптасу кезінде жеке классификациясы болмаған және осы классификация жайында мәселе көтерілмеген де. Өйткені сол кезде логопедия еуропалық медицинаның тіл кемістіктерін зерттеуіндегі үлкен жетістіктерінің әсерінде болды және ХІХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында солардың қалыптасқан классификациясына сүйенетін. Алғашқы классификациялардың бірін Куссмауль (1877) қарастырған. Ол тіл кемістіктерінің түрлері жайында бұрыннан қалыптасқан көзқарастарға сындық талдау жасап, тіл кемістіктері туралы түсініктерді жүйелеп, терминологиясын ретке келтірді. Бұл жіктеу кейіннен клиникалық деп аталды. Осы топтастыру ХХ ғасырдың басында көптеген шетелдік, ресейлік ғалымдардың жүргізген зерттеу жұмыстарының модификацияларының негізіне алынды: В.Олтушевскийдің, Г.Гуцманның, Э.Фрешельстың, С.М.Доброгаевтың. Бұл классификациялардың көптеген ортақ белгілері болды: клиникалық көзқарас, бұзылыстардың түрлерін белгілі бір сырқаттың түрлерімен байланыстыру (тіл кемістіктерін белгілі бір аурудың симптомы ретінде қарастыру), ортақ терминдерді қолдану (көптеген терминдер әлі күнге дейін қолданылуда). Классификациялардың арасында көптеген сәйкессіздіктер де кездескен. Олардың тіл кемістіктерді жіктеу кезінде әр қайсысы әр түрлі принциптерге сүйенуі және белгілі бір критерийдің, тіл кемістіктерін жіктеудің қажеттілігіне бір ыңғай көзқарастың болмауы. Бір де бір автор белгілі бір принципке сүйене отырып жіктей алмады. Осыған байланысты сөйлеу тіл бұзылыстарының көрінісі толық емес, кейбір жағдайда бір-біріне қарама-қайшы көрсетілген болды. Бір топқа жататын бұзылыстар әр түрлі топта, ал әр түрлі көріністер тір топқа жатқызылды. Балаларда кезедесетін тіл кемістіктерінталдаудың жаңа принциптерін Р.Е.Левина құрастырып, логопедияда бір-бірін толықтыратын тіл кемістіктерін жіктеудің екі түрін көрсетті: клинико-педагогикалық және психолого-педагогикалық. Клинико-педагогикалық классификация <<жалпыдан жалқыға>> принципінде негізделген, сөйлеу бұзылыстарының формаларына, бөлшектену түрлеріне бағытталған және сөйлеу бұзылыстарының алдын алуда дифференциалды бағытты өндеу (Л.С. Волкова, С.Н. Шаховская және т.б., 1999). Ауызша сөйлеу дамуының бұзылыстары екі түрге бөлінеді: фонационды (сыртқы) айтуды рәсімдеу, сөйлеудің айтылу жақтары. Осыған байланысты логопедияда дәстүрлі бекітілген терминдермен аталған келесі сөйлеу тілі бұзылыстары ажыратылады: Ауызша сөйлеу тілінің бұзылыстары а) Дауыстың бұзылуы. (дисфония, афония,фонестения) Дауыстың бұзылуы дауыс аппаратының патологиялық өзгерістерің салдарынан болуы мүмкін. Афония-фонацияның мүлде болмауы Дисфония-дауыс күшінің, тембрінің, биіктігінің бұзылуы Фонестения- дауыстың шаршағыштығының, оның қырылдап, сырылдап, бәсең шығуы. ә) Сөйлеу тілінің жылдамдығы мен ырғақтылығының бұзылуы (тахилалия, брадилалия, тұтықпа) Брадилалия -- сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс болуы. Синонимі: брадифазия. Сөйлеу жылдамдығы баяулағанда сөз сөз босаң, бірқалыпты, созыңқы шығады. Сөйлеу жеделдеген кезде сөз шапшаң, екпінді шығады да сөйлемдер құрастырғанда қателер кездеседі. Тахилалия -- сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс тездетуі. Ол оратлық, органикалық немесе функционаллдық деп бөлінеді. Сөйлеу тілінің темпі жеделдеген кезде аграмматизмдер кездеседі. Сөйлеу тілінің фонетикасы, лексикасы және грамматикалық құрылымы сақталған болады. Тұтықпа -- сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерінің тартылу салдарынан сөйлеудің ырғақтығының, жылдамдығының бұзылуы. Синонимдері: логоневроз. Тұтықпа органикалық немесе функционалды болып келеді, көбінесе ол баланың тілінің жедел даму кезеңінде пайда болады.
б) Тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы (дислалия, ринолалия, дизартрия) Дислалия -- есту қабілеті мен сөйлеу мүшелерінің иннервациясы дұрыс сақталғанда кездесетін тіл дыбыстарының бұзылып айтылуы. Синонимдері: тіл мүкістігі, тіл дыбыстарын айту кемістігі, фонетикалық кемістік. Дислалия сөйлеу тілінің даму кезінде пайда болады. Дыбысты алтастырып, шатастырып, бұзып айтуы байқалады. Анатомиялық ауытқушылықтар болса органикалық, жоқ болса-функционалды деп аталады. Ринолалия -- сөйлеу мүшелерінің анатомиялық-функционалдық кемістіктерінің салдарынан дауыс әуезділігінің /тембрінің/, тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы. Синонимдері: мұрыннан сөйлеуі палатолалия. Дизартрия -- жүйке тамырларының сөйлеу мүшелерінің жұмысын толық қамтамассыз ете алмауына байланысты сөйлеу қабілетінің бұзылуы. Дизартрияының ауыр түрі анартрия деп аталады. Ондай жағдайда адам дыбыс айту мүмкіншілігінен айырылады.
Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылыстары Дислексия-оқу процесінің спецификалық жартылай бұзылуы Дисграфия-жазу процесінің спецификалық жартылай бұзылуы Дизорфография- орфографиялық дағдылары қалыптасып, оларды меңгере алмаудың салдарынан жазуда байқалатын тұрақты, ерекше қателердің түрлері.
Психологиялық-педагогикалық классификация кейіннен сөйлеу тілінің бұзылыстарын клиникалық тұрғыдан қарастырып, талдау нәтижесінде пайда болған.Бұл жіктеудің негізіне сөйлеу тілі жүйесінің құрылыс компоненттері мен сөйлеудің ауызша және жазбаша түрі ескерілген. Осы жіктеу бойынша сөйлеу тілінің бұзылыстары екі топқа бөлінеді: 1.Қарым-қатынас құралының бұзылуы. -Фонетикалық бұзылыстар.Балалар кейбір дыбыстарды бұзып айтады немесе мүлдем айтпайды -Фонетико-фонематикалық сөйлеудің дамымауы - әр-түрлі сөйлеу бұзылыстары бар балалардағы қазақ-тілінін айтылу құрылымы жүйесінің бұзылыстары. -Бір дыбысты екінші дыбыспен алмастыру. Мысалы, л дыбысы р дыбысының орнына қолданылады, ф дыбысы ш дыбысынжазу мен оын орнына қолданылады. Кейбір балаларда ызың және ысқырық дыбыстары т және д дыбыстарымен алмастырылады. Сағат - Тағат. -Дыбыстарды араластыру. Бала бір сөздерде дыбысты дұрыс атаса кейбір сөздерде дыбысты ұқсас дыбыстармен араластырып алуы мүмкін. Мысалы бала <<Строрял ағашты аларайды>>, яғни <<столяр ағашты аралайды>>.
2.Қатынас құралының қолдану кезінде бұзылуы. Бұған тұтықпа жатады. Тұтықпа жалпы сөйлеу тілі дамымауымен тіркесіп, байқалуы да мүмкін.

Ү Жаңа материалды (білімді) бекіту Бекіту әдістері (ауызша, графикалық, практикалық жұмыстар) Бекіту сұрақтары:
1. Сөйлеу тіл кемістіктері неше топқа жіктеледі?
2. Клинико-педагогикалық классификация қалай жіктеледі?
3.Дизартрия дегеніміз не?
4. Психологиялық-педагогикалық классификация қалай жіктеледі?
5. Фонетикалық бұзылыстар дегеніміз не?

ҮІІ Үй тапсырмасы
1.Тақырыпты оқу, тақырып бойынша тірек-сызба дайындау 2. Мектеп жасына дейінгі балалардағы сөйлеу тіл кемістіктерін түзетуге арналған жаңылтпаштар, ойындар, тапсырмаларды дәптерге жазу.