Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Қазақ тілі - мемлекеттік тіл
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Атырауский институт нефти и газа
Факультет Экономика
Кафедра Казахского и русского языка
Учебно-методический комплекс дисциплины студента
Дисциплина «Казахский язык»
Для всех специальностей
Атырау – 2005
Учебно-методический комплекс по дисциплине «Казахский язык»
для студентов АИНиГ по специальности «для всех специальностей»
Учебно-методический комплекс дисциплины студента разрабатывается в
соответствии с содержанием ГОСО РК, квалификационной характеристикой,
типовым и рабочими учебными планами специальностей и направлений подготовки
с учетом языка обучения и отражает основное содержание преподаваемой
дисциплины. Учебно-методический комплекс дисциплины студента предназначен
для конкретизации методов и средств учебной деятельности студента по
достижению поставленных образовательных целей и задачи дисциплины,
обеспечивает формирование базовых знаний, умений и навыков студента,
необходимых для усвоения им инженерно-технических дисциплин по избранной
специальности.
Учебно-методической комплекс дисциплин студента состоит из разделов:
1. глоссарий;
2. конспект лекционных занятий;
3. лабораторные занятия;
4. практические занятия
5. самостоятельная работа студентов под руководством преподавателя (СРСП)
6. самостоятельная работа студентов (СРС);
7. экзаменационные вопросы;
8. список рекомендуемой литературы;
Атырауский институт нефти и газа, 2006 г.
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Атырауский институт нефти и газа
Лист согласования
Утвержден на заседании Методического совета АИНиГ
Протокол № __от «____» ______________2006 г.
Председатель Метод совета АИНиГ
первый проректор, проректор по УМР Джумамухамбетова Н.Г.
Согласовано:
Начальник отдела УМД: Исмагулова А.И.
Рассмотрено на заседании Методического бюро________________________
___________________________________________________факультет (а)
«_____»___________ 2006 г.
Председатель метод бюро факультета, доцент: Жанбирова Б.А
Ф.И.О. (звание, степень)
Рассмотрено и одобрено на заседании кафедры «__________________
________________________________________»
«_______»_____________ 2006 г.
Зав кафедрой; доцент: Кульжанова Н.Х.____________________
Ф.И.О. (звание,
степень)
Разработал: _____________________________________________
Ф.И.О. (уч. звание, степень)
Глоссарий
Ауызша және жазбаша коммуникативке байланысты басты түсініктер.
Өмірбаян- іс қағаздарының түрі,адамның өз өмірін баяндауы, әңгімелеуі.
Аннотация-түсініктеме,андатпа,(кітап,мақала мазмұнының қысқаша
сипаттамасы.
Анкета (сауалнама) – белгілі бір мәліметтер жинақтаудағы сауалдар жинағы.
Анықтама-мазмұны белгілі бір фактіні я оқиғаны дәлелдейтін, растайтын,
сипаттайтын ақпараттық-анықтамалық іс қағазының түрі.
Әңгіме- ауызша хабарлау, белгілі бір оқиғаны баяндау.
Рецензия – ғылыми, шығармашылық жұмыстардың (қойылым, кинофильм) сыни түрде
бағалануы.
Суреттеу – белгілі бір шығарманы, оқиғаны, мазмұндаманы суреттеу.
Шығарма – 1) әдеби, ғылыми туынды. 2) жазбаша жұмыс; берілген тақырып
бойынша шығарма жазу.
Мазмұндама – берілген тақырып бойынша (өз сөздерімен) әңгімелеу, жазбаша
түрде бейнелеу.
Конспект- белгілі бір тақырыптың қысқаша, жазбаша мазмұны.
Ақпарат – мәлімет, ауызша хабарлама беру, басты ақпарат туралы мәлімет
беру.
Мәнжазба – белгілі бір кітап, мақала және баяндаманың қысқаша сипаттамасы.
Морфология – сөздердің құрылысы (тұрпаты), сөздердің өзгерілуі туралы ілім.
Ол сөздердің морфологиялық құрамын талдайды, сөздерді таптастырады,
сөздердің өзгерілу ережелерін белгілейді.
Мінездеме – түрлі мекеме, ұйым, бірлестік, оқу орындарында белгілі бір
адамды өмірбаяндық, біліктілік, кәсіптік, адамшылық тұрғыда жазбаша
сипаттау мақсатында жиі жазылатын іс қағазының бір түрі.
Арыз – ұйым басшысының, лауазымы жағынан жоғары тұрған адамның атына
белгілі бір ақпаратты, өтінішті, мәліметті жеткізу мақсатында жазылатын іс
қағазының бір түрі.
Стиль – латын сөзі, қазақ тіліне аударғанда жазу құралы деген мағына
береді. Жазу мәнері сөзге сендіру тәсілі, мәнерлі сөйлеу және белгілі бір
әдеби жанрға тән тілдік құралдар жүйесі деген сияқты көптеген мағынада
қолданысқа түседі.
Сенімхат – белгілі бір тұлғаның өз өкілеттігі мен құқын екінші бір тұлғаға
берілгенін жазбаша растайтын іс қағаздың бір түрі.
Аргумент – дәлел, негіз (белгілі бір деректің дәлелденуі).
Мақала – ғылыми, публицистикалық шығарманың ықшамдалған түрде жинақ, газет,
журнал бетінде жариялануы.
Тақырып – белгілі бір оқиғаның, әңгіменің атауы.
Тезис – шығарманың, баяндаманың, лекцияның қысқаша желісі.
Мәтін – жазылған шығарма, баяндама, лекция немесе солардан үзінді.
Комментарий – түсіндірме, мәтін, мақала бойынша түсінік беру.
Жинақтау, қорыту – жалпы тұжырым, белгілі бір құбылыстың, оқиғаның, істің
нәтижесі.
Баяндама – белгілі бір мазмұны бар тақырып бойынша көпшілікке арналған
хабарлама түрі.
Диалог – бір немесе бірнеше адамдардың бір-бірімен сөйлесуі.
Жоспар – белгілі бір мазмұндаманың қысқаша бір бағдарламасы (баяндама
жоспары).
Конференция – жиналыс, қоғам өкілдерінің мәжілісі, белгілі бір сұрақтарды
шешу және талқылаудағы ғылыми ұйымның түрі. (студенттердің ғылыми
конференциясы).
Интервью – баспасөзге, радиоға, теледидарға берілетін тілшілердің
сауалдарына қайтарылған жауап.
Диспут – ғылыми немесе қоғамдық маңызы бар тақырыпқа көпшілік алдындағы
пікірталас.
Үзінді – шығарманың қажетті бөлігінің мәтіні өзгертілмей жазылған, қолға
берілетін нұсқасы.
Кіріспе – 1) кітаптың, шығарманың кіріспесі. 2) ғылыми пәннің алғашқы
беташар, түсіндірме бөлімі.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
1 – сабақ
Қазақ тілі – мемлекеттік тіл
Мақсаты: студенттерге ана тілінің қадыр-қасиетін ұғындыру, тілге құрметін,
сүйіспеншілігін арттыру, тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен
жұмыс жасау.
Тіл – халықтың жаны, ажары, кескін- келбеті. Халық өзінің ғасырлар бойына
жасаған асыл мұраларын ұрпақтан- ұрпаққа, алдымен, ана тілі арқылы табыс
етеді. Тіл арқылы кез-келген ұлт Отанын, халқын, оның тарихы мен салт-
дәстүрін танып біледі және соларға деген өзінің перзенттік махаббатын тілі
арқылы жеткізеді. Тіл – тек қарым – қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге
дүниетану кілті. Тіл – халықтың ұлттық мәдениетінің сақшысы және достық пен
түсіністік елшісі.
Қырғыздың ұлт жазушысы Шыңғыс Айтматов : «Халықтың мәңгі ғұмыры –
оның тілінде . Әрбір тіл өзінің халқы үшін Ұлы» - деп баға берсе, Халық
қаһарманы Бауыржан Момышұлы : «Тіл дегеніміз – қай халықтың болмасын
кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, ертеңгі, бүрсүгіні де тағдыры..
Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – ата-бабамыздың,
тарихымызды ұмыту» - деп толғанады.
Тілдің тілге жаулығы жоқ. Өзге тілді құрметтеу, алдымен, өз тіліңді
құрметтеуден басталады. Ана тілін жанындай сүйген ұлы жазушы Мұхтар Әуезов
дағыстан ақыны Расул Гамзатовқа «Өлеңіңді авар тілінде оқышы» деп тілек
білдіріпті. Расул өлеңін ойға шомып тыңдаған Мұқан : « Тілің күңгірлеп
жатқан тастардың үніне ұқсайды екен»,- деп тебірене теңеу айтыпты. Ал
Расул Гамзатовтың өзі « Егер ертең тілім болса құрымақ. Мен дайынмын
өлуге де бүгін-ақ»- деп жырлап кеткен жоқ па ?!
Ана тілі ... Бұл туралы қаншама айтылып келеді. Ал ана
тілінің құдіретін қанша айтсақ та түгесу мүмкін емес. Бала кезіңде
балдай сорып , ана сүтімен бойға сіңген қасиетті туған тіл жаныңа
шуақ әкеледі, жүрекке ұлттық мақтаныш ұялатады. Қазақ халқының кешкен
өмірі, аңыз ертегілері, өлең-жырлары, дүние жайындағы ұғым- түсініктері,
ойы, сезімі ана тілімізде дамып, атадан-балаға мұра болып келеді.
Қазір қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алып, қоғамдық өмірдің
барлық саласында: мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдарда,білім беру,
мәдениет, ғылым, экономика, медицина мекемелерінде, қызмет
көрсету,бұқаралық ақпарат құралдарында белсенді түрде қолданылып келеді.
Кәсіпорындарда, мекемелер мен ұйымдарда іс қағаздарын мемлекеттік тілде
жүргізу қолға алынды. Есеп-сынақтық, қаржылық және техникалық құжаттар да
қазақ тілінде жүргізіледі. Осылайша қазақ тілін қолдану мен дамытудың
бағдарламасы жүзеге асырылып келеді.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
2 -сабақ
Қазақ жазуы туралы
Мақсаты: Қазақ жазуының тприхы туралы, мағлұмат беру, сөздікпен жұмыс
жасату. Қазақ халқы VII-VIII ғасырларда туысқан түркі халықтарына тең
ортақ Орхон – Енесей, Талас және көне ұйғыр жазуларын қолданған, олар
тасқа қашалып жазылған. Кейін араб жазушылары мұсылман дінін енгізуіне
байланысты араб жазуын пайдаландық. Осы жазуды халқымыз 1924 жылға дейін
қолданды. 1924 жылы араб әріптеріне реформа жасалады. Қазақ халқының
абзал ұлы Ахмет Байтұрсынов араб жазуына негізделген алфавит ұсынды, оны
«жәдид» (жаңа) деп атады. Оны 1929 жылға дейін қолданып келдік. 1929
жылдан 1940 жылға дейін латын әрпін қолдандық. 1940 жылы орыс графикасына
негізделген әріпке көштік.
Фонетика. Тіл дыбыстары
Мақсаты: Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі бойынша мәлімет беру.
Фонетика тіл дыбыстарын зерттейді. Қазақ әліпбиінде 42 әріп (таңба), 36
дыбыс бар. 12 – дауысты дыбыс, 24 – дауыссыз дыбыс.
Дауысты дыбыстар: а, ә, е, э, о, ө, ы, і, ү, ұ, и, у.
Дауыссыз дыбыстар: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ, с, т, п, ф, к, қ, н, ң, м, л,
р, й, ч, ш, щ, х, ц.
Қазақ тілінің төл дыбыстары: ә, ө, і, ү, ұ, қ, ғ, ң, һ.
Мысалы: ән, өлең, ілгіш, ұя, қалам, ғылым, аң, жиһаз
Дауысты дыбыстар:
1. Жуан: а, э, о, ы, ұ, у.
Жіңішке: ә, е, і, ү, и, у.
1. Ашық: а, е, э, о, ө.
Қысаң: ы, і, ү, ұ, у, и.
2. Езулік: а, ә, е, э, и, і, ы.
Еріндік: о, ө, ү, ұ, у.
Дауыссыз дыбыстар:
1. Қатаң: с, т, п, ф, к, қ, ч, ш, щ, х, ц, Һ.
2. Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з,
3. Үнді: н, ң, м, л, р, й, у.
Буын дауысты дыбыстарға байланысты бөлінеді:
1. Ашық буын: ә-ке, а-на, ба-ла, қа-ла.
2. Тұйық буын: ас, он, ән, ақ, ел, от.
3. Бітеу буын: нан, бес, жүз, қор.
Екпін қазақ тілінде соңғы буынға түседі: мұнай-шы-лар-дың.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Тапсырмалар тізімі:
1. Берілген сөздерге фонетикалық (дыбыстық) талдау жасаңыз: нарық,
экономика, сауда, бәсеке, салық, пайда, табыс, қаражат
2. Сөздерді буынға бөліп, қандай буын екенін ажыратыңыз Мұнайшыларың,
өндіру, Атырау, кеніштерде, байлық, теңіз.
3. ә, ө, і, ы, ү, ұ, қ, ң, ғ қазақтың төл дыбыстарының әрқайсысына бес
–бестен мысал жазыңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
3-сабақ
Тақырыбы: Буын (Слог)
Мақсаты: Буынның түрлерімен таныстырып, студенттердің тіл байлығын арттыру.
Қысқаша сипаттама:
Қазақ тілінде буынның үш түрі бар:
1.Ашық буын. Дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталады, не тек
дауысты дыбыстан тұрады. Мысалы: а-на, ә-же, қа-ла, ба-ла, ша-на т.б.
2.Тұйық буын. Дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа
аяқталады. Мысалы: ас-та-на, ек-пін, еш-кім. т.б.
3. Бітеу буын. Дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа
аяқталады. Мысалы: бал-шық, бат-пақ, бөл-шек, таң-дау, сақ-тау, т.б.
Тапсырмалар:
1. Мына сөздерді буынға бөліп, жазыңдар.
Жасырынбақ, жаңалық, екінші, қайық, қоңыз, ұйықтау, дайындық, күндер,
жазда, ысиды, пішен, орады, жаңбыр, жапырақ.
2. Шешендік сөздерді мәнерлеп оқып, жаттап алыңыз.
Әр сөзді буын түрлеріне талдаңыз.
Көбей шешен сөздері
Тау белгісі тас болар,
Май белгісі ас болар
Алған жарың жаман болса,
Тазалық жоқ нас болар
Алған жарың жақсы болса,
Қартайғанша жас болар...
Зер ұстаған зердің жайын біледі,
Жақсы басшы елдің жайын біледі.
Басынан көп өмірді өткізген жан,
Қайғы менен шердің жайын біледі.
3. Мына сөздерді буынның үш түріне бағанаға бөліп, жазыңыздар.
Образец: (үлгі):
Открытый Полузакрытый Закрытый
слог
әже отан
жолдас
ала оқ
дәптер
мә еп
қарт
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Жолдас, дәптер, ата, кеме, аса, төрт, боз, бет, бота, бөле, бір, дерт, тау,
жар, қант, құс, мазмұн, маза, мақала, мақсат, мәсі, мұз, мұрт, міндет,
озат, оқ, оң, орын, өнім, пана, сақина, тары, үкі, шөже, шөп, ене, тор.
т.б.
4. Бір буынды төрт дыбыстан тұратын 10 сөз жазыңыз, ол сөздермен сөз
тіркесін жасап, сөйлем құраңыз
Үйге тапсырма: Буынның түрлеріне мысал келтіру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
4 - сабақ
Тақырыбы: Үндестік заңы (Закон сингармонизма)
Мақсаты: Үндестік заңы туралы толық мағлұмат беру.
Үндестік заңы 2-ге бөлінеді.
1. Буын үндестігі (Гармония гласных)
2. Дыбыс үндестігі (Гармония согласных)
Түбір мен қосымшаның және сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне ықпал
жасап, өзара үйлесіп айтылуын үндестік заңы (сингармонизм) дейміз.
Қазақ тіліндегі сөздердің басым көпшілігі не жуан буынды, не жіңішке
буынды болып келеді. Сөздің соңғы буынының жуан, жіңішке болуына қарай
қосымшалардың да бірыңғай жуан, не жіңішке түрде жалғануын буын үндестігі
немесе сингармонизм деп атайды. Мысалы: жазу-шы-лар-ға, ән-ші-лер-ге, оқу-
шы-лар, мек-теп-тер, т.б.
Дыбыс үндестігі бойынша дауыссыздар бір-біріне ықпал етіп, өзара үндесіп
айтылады. Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі екі сөздің жігінде
дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер ету нәтижесінде өзгеруін дыбыс
үндестігі немесе ассимиляция деп атайды.
Тапсырмалар:
1. Сөздерге қалаған қосымшаларыңды жалғап көшіріңдер.
Кір. Мектеп. Көңіл. Қала. Баспасөз. Қазық. Акт. Кенші. Бұлбұл. Пошта.
2. Төменде берілген сөздер мен сөз тіркестерін құрамына қарай талдап,
бұлардың араларындағы дыбыс үндестігін табыңдар.
Бұрынғы. Аймангүл. Он бес. Орманбай. Тұзсыз. Көре алмадым. Көз сала жүр.
Есенгелді. Амангелді. Досжан. Тас жол. Бос жүрмен.
3. Берілген сөздердің жазылуы мен айтылуын салыстырып, айтылудағы
ерекшеліктерін байқаңдар.
Торы ала ат. Жаңа ауыл. Қара күрең. Ала кет. Көк ала. Үлкен ғалым. Жүз
жылқы. Бас штаб. Сенбі. Сәрсенкүл. Қазанқап.
Үйге тапсырма: Үндестік заңын қайталау.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
5 - сабақ
Тақырыбы: Дыбыс үндестігінің түрлері.
Мақсаты: Дыбыс үндестігі туралы жалпы түсінік берумен қатар, түрлерін
ажырата білуге үйрету.
Қысқаша сипаттама:
1Дыбыс үндестігінің екі түрі бар. Ілгерінді және кейінді ықпал.
Прогрессивная ассимиляция и регрессивная ассимиляция.
Түбір мен қосымшаның немесе сөздердің аралығындағы көршілес дыбыстардың
алдыңғысының кейінгі дыбысқа әсер етіп, өзіне ұқсатуын ілгерінді ықпал
дейміз.
а)Сөздің соңғы дыбысы дауысты, я үнді, я ұяң дауыссыз дыбыстардың бірі
болса, дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы не үнді, не ұяң
болады.
Мысалы: бала-лар (бала-дар не бала-тар емес), күздік(күз-тік емес).
ә )Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, не сөз б,в,г,д, дыбыстарының біріне
аяқталса, оған қатаң дыбыстан басталатын қосымша жалғанады.
Мысалы: от-пен, космосқа, Ленинград-қа.
б)Біріккен сөздердің, сөз тіркесінің алғашқы сыңары қатаң болып, соңы
сыңары ұяңнан басталса да ол қатаңға айналады, бірақ жазғанда түбірі
сақталады.
Мысалы: айтылуы: жазылуы:
Қоныспек Қонысбек
Тыныспек Тынысбек
Тас пер тас бер
Сөз ішінде немесе сөздер аралығында кейінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа
әсер етіп өзгертуін кейінді ықпал дейміз.
а) Сөздің соңғы дыбысы қатаң п,қ,к болып, жалғанатын қосымша дауыстыдан
басталса, олар ұяң сыңарларына (п-б, к-г, қ-ғ болып) айналады, кейде п
дыбысы у-ға айналады.
Мысалы: күрек-күрегі, доп-добы, тарақ-тарағы.
Кейінді ықпалдың жазуда ескерілмейтін түрі де бар:
а) Сөздің соңғы дыбысы н болса, жалғанатын қосымшалар қ, ғ,г,б,п
дыбыстарынан басталғанда,н өзгеріп ң не м болып айтылады, бірақ жазғанда
түбірі сақталды.
Мысалы: айтылуы: жазылуы:
Жампейіс Жанпейіс
Ермағамбет Ермағанбет
Тапсырмалар:
1.Көп нүктенің орнына көрсетілген қосымшалардың )жалғаудың немесе
жұрнақтың) фонетикалық (дыбыстық) түрлерінің тиістісін қойып, олардың
түрліше жалғану себебін түсіндіріңдер.
1) –ның,(-нің,-дың,-дің,-тың,-тің) бала.... ойыншығы, колхоз... малы,
есік.... тұтқасы, өзен... жағасы, күн.... ыстығы, қуаныш.... белгісі.
2) –ға, (-ге, -қа,-ке); тау.... шығу, белес...көтерілу, қағаз... жазу,
кеме... міну, завод... бару, аэроклуб.. кетті.
3) –нан,(-нен, -дан,-ден,-тан,-тен); бетеге... биік, жусан.. аласа, тас..
қатты, сүт.. таза, жүн... тоқылған, қырман.. қайтты, өзен.. өтті.
2. Бір сөз (біріккен сөз) ішіндегі және сөздердің аралығындағы көршілес
дыбыстардың айтылуда өзгеру себебін, қалай үндесіп тұрғанын
түсіндіріңдер.
Әлдеқалай, әлдекім, әлдеқашан, әркім,әрқалай, өнеркәсіп, боз кеуде,әр
күні, әл кету, ала көз болу(араздасу), айтып бар, ала кел, қара қоңыз
алып бер, кісі, отыра қал, бұлтты күні, жазып бер.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
6 - сабақ
Лексика
Мақсаты: Тіл білімінің лексика саласы бойынша мағлұмат беру, сөз
мағыналарын ажырата білуге үйрету.
Лексика сөз мағыналарын, сөз байлығын зерттейді. Кез – келген сөздің
мағынасы болады.
1. жаңбыр, жел – табиғат құбылысының атауы
2. ақ, қара – түс атауы
3. екі, бесінші – санды білдіреді.
4. келу, бару – қимылды білдіреді.
5. ертең, бүгін – мезгілді білдіреді.
Тура мағына
Ауыспалы мағына
Қара шаш
қара жүрек
Суық тамақ
суық хабар
Қисық ағаш
қисық адам
Ұзын жол
ұзын хабар
Ақ көйлек
ақ сезім
Антонимдер – мағыналары қарама –қарсы сөздер: ақ – қара, аласа – биік,
жоғары – төмен, жақсы – жаман, бүгін – ертең, алыс – жақын, қою – сұйық.
Синонимдер: мағыналары жақын сөздер. Мысалы: әдемі – сұлу, ажарлы, көркем,
көрікті, келбетті.
Алыс – шалғай, қаһарман
Тез – шапшаң, жылдам, лезде.
Омонимдер: жазылуы, айтылуы бірдей, мағыналары әр түрлі сөздер:
Түс – 1. Бояу (ақ түс)
2. Ұйқы (түс көру)
3. Мезгіл (түс мезгілі)
4. Қимыл (аттан түсу)
Ара – 1. Құрал (ағашты аралау)
2. Жәндік (бал арасы)
Сыр – 1. Бояу (сырмен сырлау)
2.Құпия (сыр бөлісу)
Фразеологизмдер (тұрақты тіркестер):
Ит өлген жерде – алыста
Төбе шашы тік тұрды – қорықты, шошыды
Жүрек жалғау – ас ішу
Төбесі көкке жетті – қатты қуану
Беті қызарды – ұялу
Қолы ұзарды – көмекші табылды
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Тапсырмалар тізімі:
1. Тура және ауыспалы мағынаға бес мысал жазыңыз
2. Антонимдік жұбын жазыңыз: тез, бейбітшілік, өмір, күн, аспан, үнемдеу
3. Синонимдерін жазыңыз: жай, адам, дүние, бала, көз, бет, салмақты.
4. Омонимдерін жазыңыз: ор, бас, шаш, жүз, сана, көш, бөлме, көрме
5. Фразеологизмдерге бес мысал жазыңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
7 - сабақ
Тақырыбы: Қазақ тілінің сөздік қоры. Терминдер. Неологизмдер. Архаизмдер.
Кірме сөздер. Кәсіби сөздер.
Мақсаты: студенттердің сөздік қорларын байыту, тілін дамыту танымдылығын
арттыру.
Сабақтың жоспары мен жүру барысы.
Қысқаша сипаттама.
Қазақ тілі – ғасырлар бойы дамып жетілген, қолдану аясы кең бай тілдердің
бірі. Өйткені қазақ тілінің құрамындағы сөздердің саны шексіз. Қазақ
тілінің сөздік құрамы өзінің даму барысында басқа тілдерден енген сөздер,
байырғы сөздермен толысып, дамып отырады. Қазақша сөйлеуге және жазуға
қатысатын барлық сөздердің жалпы жиынтығы қазақ тілінің сөздік қоры
немесе лексикасы деп аталады.
1. Мамандыққа және ғылым мен техниканың әр түрлі салаларына ғана қатысты
сөздерді терминдер дейді. Мысалы: сюжет, бейне, теңеу, композиция,
идея, шумақ, азимут, компас, глобус, метосфера, астрономия, медицина,
этнография.
2. Кірме сөздер
а) ескі грек, рим мәдениетінен: республика, милиция, грамматика.
ә) латын тілінен: геометрия, физика, экономика.
б) ағылшын тілінен: чемпион, клуб, вокзал.
4. Қазақ тілінің кейбір сөздері халық тұрмысының дамуына байланысты
ескіріп, қолданудан шығып қалады.
Мысалы: шоқпар – (дубина с утолщенным концом, оружие)
найза – копье
айбалта – (секира)
болыс – (волостной управитель)
пері –(волшебное (сказочное) существо в образе
прекрасной женщины, фея, русалка).
Бұлар белгілі бір дәуірдің, тарихи кезеңнің тілдік көрсеткіші
ретінде жұмсалуы мүмкін. Оларды көнерген сөздер деп атайды.
Тілімізде көнерген сөздердің екі түрі бар: историзмдер және
архаизмдер.
Кейбір сөздер көнеріп, тілде қолданбайды. Мұндай сөздерді
историзмдер дейді.
Мысалы: сұлтан, ояз, атшабар.
Бұрынғы атаулары ескіріп, қазірде басқа атаулармен беріліп жүрген
сөздерді архаизмдер дейді. Мысалы: жасақ-әскер, жатақ-отырықшы, бірлесу-
серіктік.
Қоғамның дамуына, халықтың санасының өсуіне байланысты жаңа сөздер пайда
болады. Мұндай сөздерді неологизмдер дейді.
5. Белгілі бір мамандық пен кәсіп түріне байланысты қолданылатын сөздерді
кәсіби сөздер деп атайды.
Мысалы: таутан - (ерш)
атыз – (грядка, поливное поле)
күнбағыс – (подсолнух)
6. Сұрақ – жауап.
а) Қазақ тілінде қандай тілдерден енген сөздер бар?
ә) Кәсіби сөздерге мысал келтір.
б) Неологизм деген не?
7. Үйге тапсырма: Өнеркәсіп, бесжылдық, қолөнер, телефон, химия
сөздерін қатыстырып сөйлем жазып келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
8- сабақ
Тақырыбы : Атырау мұнайлы өлке.
Мақсаты: Студенттерді елін, жерін сүюге, қазба байлықтарын
бағалауға,
қорғауға баулу.
Грамматикалық тақырып: Лексика. Сөз бен мағына.
Сабақтың жоспары мен жүру барысы.
1. Қысқаша сипаттама. «Атырау мұнайлы өлке».
2. Лексика – бір тілдегі барлық сөздердің жинағы деген ұғымды білдіреді.
Сөз және оның мағынасы
(слова и его значение)
Сөздің ауыспалы мағынасы Сөздің тура
мағынасы
Кітап - білім кілті
Есіктің кілті
Омонимдер – жазылуы бір, мағынасы басқа сөздер.
Мыс : Ай – луна, Ай – месяц
Синоним – жазылуы әртүрлі, мағынасы ұқсас сөздер.
Мыс: Әдемі киім, Сұлу қыз.
Антоним – мағынасы қарама- қарсы сөздер.
Мыс : Алыс – жақын, ұзын – қысқа.
3.Мәтінмен жұмыс.
4. Сұрақ – жауап.
Сұрақ қою арқылы студенттердің тіл байлығын дамыту.
1. Мұнай кеніштерін ата?
2. Атыраудағы шетелдік компанияларды ата ?
3. Облысымыздағы мұнай – газ өндіру зауыттарын ата?
5.Сөздердің қандай мағынада қолданып тұрғанын айтыңыз?
1. Солтүстіктен соққан суық жел күшейе түсті.
2. Суық хабарды естіп, оның көңілі бұзыла бастады.
3. Қисық біткен ағаш.
4. Сөзге түсінбейтін қисық шал екенсің.
6. Мәтіндерді аударып, синоним сөздерді тап.
7. Синоним сөздерді тап.
Атам Сембай биік, мығым денелі, сұлу жүзді, әдемі бурыл сақалды адам.
Ол қандай қиыншылық кездессе де қайыспайды, мойымайды, қайғырмайды. Өмірде
не қилы жақсы адамдар толып жатыр ғой. Біреу мейірбан, біреу жомарт, біреу
адал, біреу турашыл болады.
8. Антоним сөздерді тап.
Ауыр киім, ыстық жел, ұзақ жол, алыс жер, биік өкше, қысқа жіп, ерте ояну,
қалың қар, жас жылқы.
Үйге тапсырма : Омоним сөздер.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
9 - сабақ
Тақырыбы: Морфология. Сөзжасам. Сөз құрамы. Қосымша, оның түрлері.
Мақсаты: Студенттерге морфология туралы толық мағлұмат беру және сөздік
қорын, тіл байлығын арттыру, өз ойын анық айта білуге баулу.
Қысқаша сипаттама:
1. Морфология – сөздің құрлысын, тұлғасын зерттейді. Сөз таптарын
қарастырады.
2. Сөзжасам – деп жаңа сөздердің пайда болуын айтамыз.
3. Сөз түрлі бөлшектерден құралады, ол бөлшектер сөз құрамы деп аталады.
Сөз құрамы деген ұғымға қосымша деген бөлшек кіреді.
Қосымша (Аффикс)
1. Жұрнақ (Суффикс) – Түбірден кейін тұрып, жаңа сөз тудыратын қосымшаны
жұрнақ дейміз.
Жұрнақтардың екі түрі бар:
1.Сөз тудырушы жұрнақ-өзі жалғанған сөзге жаңа лексикалық мағына
тудыратын жұрнақ сөз тудырушы жұрнақ деп аталады
Мысалы: заман-дас, жер-лес, ерін-шек, біл-гіш, балық-шы.
2.Сөз түрлендіруші жұрнақ -өзі жалғанған сөзге (түбірге) сәл де
болса жаңа мағына
үстейтін,бірақ негізгі лексикалық мағынасын өзгертпейтін жұрнақ сөз
түрлендіруші
жұрнақ деп аталады.
Мысалы: үй-шік, кітап-ша, сұр-сұр-ша, кел-келер.
2.Жалғау (окончание)-сөздерді бір-бірімен байланыстырып,оларға
грамматикалық мағына үстейтін қосымшаны жалғау дейміз.
а) Көптік жалғау – зат есімге жалғанып заттың көптігін білдіреді.
Олар :
лар,-лер,-дар,-дер,- тар,-тер.
б). Тәуелдік жалғау- бір заттың екінші затқа немесе біреуге (адамға)
тәуелді,меншікті екенін білдіреді.
|жақ |Дауыстыдан соң |мысалы |Дауыссыздан соң |мысалы |
| |жуан |жіңішке| |жуан |жіңішке|жуан |жіңішке|
|І |-м |-м |Атам |әжем |-ым |
| |Мыз |Міз |Атамыз |әжеміз |Ымыз |
| | | | | | |
|ІІ |-ң |-ң |Атаң |әжең |-ың |
| |-ыңыз |Іңіз |Атаңыз |әжеңіз | |
| | | | | | |
|ІІІ |-сы |-сі |атасы |әжесі | |
| | | | | | |
| | | | | | |
| | | | | |-ыңыз |
| | | | | | |
| | | | | |-ы |
11.50-60, Алатау. Жетпістей. Жүздеген. Мыңыншы. Біреу. Бес-бестен. 242.
Бірер. Қырықтай. 40-50. Отыз шақты. 5527. 1924. Жетінші. Екеу. Жиырмаға
тарта. Төртеу. Сексен. Тоқсандай. Алпыстай. Он-оннан. 10. Бестен үш.
Алтыдан төрт.
Үйге тапсырма: Сан есім бар мақал – мәтелдерді жазып, жаттап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
6. К. Аханов Қазақ тілі оқулығы
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
19 – сабақ
Тақырыбы: Есімдік (Местоимение).
Мақсаты: Тақырыпты өрбітіп, есімдік түрлерін ажырата білу, сөйлемдер
құрауға жаттықтыру,ауызекі сөйлеуге үйрету.
Сабақтың жоспары мен жүру барысы:
Есімдік-есім сөздердің орнына жүретін (зат есім,сан есім,сын есім ) сөз
табы.Есімдік –сөйлем мүшелері (бастауыш, толықтауыш, анықтауыш) ретінде де
қолданысқа түседі.
Мыс: Біз саған келдік.
Бұл кітапты оқығанмын.
Оны мен оқыған жоқпын
Қазақ тілінде мағынасына қарай есімдіктің 7 түрі бар.
1.Жіктеу есімдіктері – Личные местоимения.
2.Сілтеу есімдіктері – Указателъные мест.
3. Өздік есімдіктері – Возвратные мест.
4. Жалпылау есімдіктері – Определителъные мест.
5. Сұрау есімдіктері – Вопросителъные мест.
6. Белгісіздік есімдіктері – Неопределенные мест.
7. Болымсыздық есімдіктері – Отрицателъные мест.
1.Жіктеу есімдіктері – негізінен заттық мағынаны білдіреді, соның қызметін
атқарады. Сұрақтары: кім? кімдер? не? нелер?
Мыс: мен, сен, сіз, ол – көпше, жекеше түрі.
2.Сілтеу есімдіктері – бұл, мынау, мына-этот, эта, это.
осы- этот
самый
қай? қайсы? – сұрақтары сол – тот самый
ол, анау,
ана – тот, та.
әні, міне,
сонау, әнеки.
3.Өздік есімдіктері - өз-сөзі (сам - себя)
Өздік есімдігі мынадай жұрнақтардан (суффиксы) тұрады.
а) –нікі, - дікі, -өзімдікі- мой, свой.
ә) –ше, -нше, өзімше – по своему.
4.Жалпылау есімдіктері. –бәрі, барлық, барша, күллі, бүкіл, күллі, бар,
бүтін,
түгел. Мысалы: Бәріміз театрға бардық. –Мы все ходили в театр.
5.Сұрау есімдіктері –кім? (кто?) не? (что?) неше? (сколько?) нешінші?
(который по счету?) қанша? нешеу? (сколько?) қандай? қай? (какой?) қайсы?
(который?) қайдан? (откуда?), қашан? (когда?), қалай? (как?), қайтіп?
(каким образом?), немене? (что такое?), қайда? (где? куда?).
6. Белгіздік есімдіктері: - біреу кто-то, бірдеме что-то, бірнеше
несколько, әлдеқайда где-то, куда – то, кейбір некоторый\ -ая, кейбіреу
қайсыбіреу – где-то, что-нибудь, әрқалай-әрбір, әркім, әрне, әрқайсысы –
каждый, всякий, әлдене – кое-что, әлдекім кто-то, әлдеқандай какой-то,
әлдеқашан, әлдеқалай, әлденеше, әлдебір, кейбіреулер.
Мысалы: Біреу есік қағады. Кто – то дверь стучить!
7.Болымсыздық есімдіктері – ешкім –никто /ешнәрсе- ничто,
ештеме -ничего,
ешқандай – никакой,
ешқашан – никогда,
ешқайда – никуда,
ешқайдан –
ниоткуда, ешқалай – никак,
ешбір – ничего,
ешқайсы- никакой,
ешбіреуі – ничей,
ештеңе – ничего.
Мысалы: Ешкіммен сөйлеспейді, ешкімнің қасына бармады.
Ол ештеңе білмейді.
Тапсырмалар:
І. Сілтеу есімдігін табыңыз.
1. Мұнан басқа сөз айтып та үлгерген жоқ. 2. Не ексең, соны орасың
(мақал). 3. О шеті мен бұ шеті көз жетпейтін, бауырдай ілінген қоңыр
топырақ.4. Күлтайдың баяғы оқыған ағасы осы ауылға қызметке келді.
5. Мұныңыз адамшылық, енді Назгүлдің мұнда екенін тез барыңыз да
айтыңыз, ана жүрегін қуантыңыз. 6. Омардың оқыған інісі бар деуші еді,
сен солмысың ? – Иә, солмын ! 7. Анау Абай ағаға жүгінгенмін.
ІІ. Алматы көлі. Мәтіні.
Берилл – меруерт тастың бір түрі. Меруерт - жемчуг.
Мәтіннен есімдіктерді тауып, түрлерін ажыратыңыз.
ІІІ. Күллі, бәрі, бүкіл есімдіктерін келтіріп үш сөйлем жазыңыздар.
ІV. 5 жаттығу.
V. Сөйлемді көшіріп жазып, жақша ішіндегі еш сөзін тиісті жеріне өзінен
кейінгі сөзбен біріктіріп, тиісті емес жерінде бөлек жазыңдар.
1. Бірақ Көксерек әлі күнге (еш) бір уақытта қыңқ етіп, ауырсынған
дыбысын шығарған жоқ.
2. Тыңдамаса (еш) адам, өз жүрегім толғансын.
3. Жүз жасап, жүз жыл көрген бұл Жамбылды, (еш) қайда кетпе, -деді
Катя.
4. Сенен басқа (еш) жерден таба алмадым орнымды.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
VI. Ештеңе, ешбір, ешқайсысы, ешқайда деген болымсыздық есімдіктерін
қатыстырып сөйлем құраңдар.
VII. Есімдіктерді мағыналарына қарай, топ – топқа ажыратып, бөліп
жазыңдар.
Ешкім, бәрі, әлдеқашан, әркім,қайда, кейбір, қашан, барша, ешбір,
қайсы, күллі, қалай, анау, біреу, ешқашан, қандай, бар, қай тіл, неше,
әлденеше, қайсыбір, барлық, ешқандай, ешкім, ештеңе, бүкіл, өз, мына,
әлдеқалай, әлдекім, әлденешеу, әрбір, қай , қанша, бірнеше, қайбір,
нешеу, біреу.
Үйге тапсырма: Есімдіктің түрлеріне мысал келтіру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
20 - сабақ
Тақырыбы: Етістік-Глагол
Мақсаты: Етістік туралы жалпы түсінік беру, жаттығу жұмыстары арқылы
толықтай меңгерту және студенттерді өз бетімен сөйлем құрастырып, сауатты
жазуға дағдыландыру.
Қысқаша сипаттама:
Заттың қимылын, ісін, күй-жайын білдіретін сөз табы етістік деп аталады.
Етістік сөйлемде көбінесе баяндауыш болады, не істеді ? не қылды? не
істелінді? қайтті? Деген сұрақтарға жауап береді.
Етістік істің белгілі бір уақытта болатынын білдіреді. Мысалы мен бардым,
мен барғанмын, мен барып едім (өткен шақ),мен барамын,мен барармын,мен
бармақпын(келер шақ), мен оқып отырмын, ол көріп тұр(осы шақ).
Тұлғасына қарай(По способу образования) :
1.Негізгі (непроизводные)---оқы(читай), жаз(пиши), бар(иди), кел(приходи),
бер(дай)
2.Туынды (производные)----тұзда(соли), гүлде(цвети),
ойна(играй),ойла(думай)
Мағынасына қарай (По значению):
1.Негізгі (Основные)----ал(бери), қал(останься), көр (смотри), әкел
(принеси)
2.Көмекші ( Вспомагательные)---бол(быстрей), әкет(унеси), тұр (вставай),
шық(выйди)
Құрамына қарай(По составу):.
1. Дара (Простое)---жаз(пиши), оқы(читай), ойна(играй), гүлде(цвети)
2. Күрделі (Сложные)—барып кел(сходи), кіріп шық(зайди), келіп
кет(приходи),алып бар(отнеси),алып қайт(принеси на обратном пути)
Тапсырмалар:
1. Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістік
жасаңыз.
1)-ла,-ле,-да,-де,-та,-те
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Бас,аяқ,ой, іс, су, тіс, таза, шеге, баға, әңгіме,із,көзде.
2)-лас,-лес,-дас,-дес,-тас,-тес:
Ақыл, қате, тіл, ұйым, үн, шарт, ым, сот, серт , сәлем.
3)-а, -е:
Ат, түн, тең, бос.
4)-қар, -кер,- ғар,-гер,-р:
Бас, ес.
5)-ар, -ер:
Ақ, көк, қысқа, жас.
2. Көп нүктенің орнына төмендегі сөздердің тиістісін қойып, сөйлемді
толықтырыңыз.
Біз бірінші курста ........ Бос уақытымызда түрлі үйірмелерге .........
Бірінші семестірді тобымыз жақсы....... Бір жылдың ішінде бір-бірімізді
жақсы......, тіпті достасып та ......
Керекті етістіктер: танып, қатысамыз, аяқтады, үлгердік, оқимыз
Үйге тапсырма: Дара және күрделі етістіктерді қатыстырып 6 сөйлем жазып
келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
21 -сабақ
Сабақтың тақырыбы : Етістіктің болымды және болымсыз түрлері
Мақсаты : Студенттерді етістіктің түрлерімен және олардың жасалу
жолдарымен таныстыру. Мамандықтарына байланысты мәтінмен
жұмыс.
Етістік іс әрекеттің жүру барысына орай болымды және болымсыз болып екіге
бөлінеді. Болымды етістік (положительные глаголы) іс - әрекеттің жүзеге
асатындығын білдірсе, болымсыз етістік (отрицательные формы глагола) іс-
әрекеттің жүзеге аспайтындығын білдіреді. Болымсыз етістік түбірге ма-ме,па-
пе,ба-бе жұрнақтары жалғану арқылы және жоқ, емес
көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады.
Отрицательная форма глагола образуется путем присоединения к исходной форме
суффиксов ма-ме, ба-бе, па-пе и присоединением служебных слов емес, жоқ.
Отрицательные суффиксы ма-ме , ба-бе, па-пе пишутся вместе со
словами, а служебные слова пишутся отдельно.
Оқыған жоқ (не читал)
Сөйлеген жоқ (не говарил)
Келген емес (не приходил)
Айтқан емес (не сказал)
Оқы (читай) Оқыма (не читай)
Сөйле (говари) Сөйлеме (не разговаривай)
Айт (скажи) Айтпа (не говари)
Көш (переезжай) Көшпе (не переезжай)
Сен (верь) Сенбе (не верь)
Көн (повинуйся) Көнбе (не повинуйся)
Жаттығулар 11, 13, 15
Қазақ тілі для начинающих Ш.Бектұров, А. Бектұрова
Әдебиеттер:
1. Рысбаева. Г.К. « Қазақ тілі (грамматикалық анықтағыш)
2. К. Джунусбекова. «Казахский язык »
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
22 - сабақ
Сабақтың тақырыбы: Етістер (Залог)
Мақсаты: Етістер туралы білімдерін толықтыру, тіл байлығын дамыту.
Қимыл - әрекеттің іс істеуші адамға қатынасын білдіретін етістіктің түрін
етіс деп атайды.
Етістің төрт түрі болады: өздік етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс және
ортақ етіс.
Өздік етіс -ын, -ін, - н.
Мысалы: жу+ын, ки+ін, тара+н, т.б.
Өзгелік етіс - дыр, - дір, - тыр, - тір, - ғыз, - гіз, - қыз, -кіз, -
ыр, -ір, -т.
Мысалы: ойлан+дыр, киін+дір, ас+тыр, кес+тір,
жай+ғыз, бер+гіз, арт+қыз, жет+кіз, бат+ыр, кет+ір, боса+т т.с.с.
Ырықсыз етіс -ыл, -іл, -л.
Мысалы: ас+ыл, кес+іл, есепте+л т.б.
Ортақ етіс -ыс, - іс, -с.
Мысалы: Біз сенімен айтыспаймыз. Біздер хат
жазысып тұрамыз. Достар бір-бірімен құшақтасып амандасты.
Тапсырмалар:
Төмендегі сөйлемдерден етістіктердің етіс түрлерін (өздік етіс, ырықсыз
етіс, өзгелік етіс, ортақ етіс) ажыратыңыз.
1.Вена маңынан құс ұялары табылады. Олардың бірі ұсақ металл сынықтарынан
жасалыпты. Құстар бұл «құрылыс материалын» осы маңға жақын жерде салынған
теміржол станциясынан тасып жасапты.
(Зерде журналы)
2.Колхоз егістігін жағалай түзу ағаш отырғызылады, яғни егіс алқабы
жасалады. Қазақстанның дала аймағында көбіне қайың егіледі. (Ғ.Мұст.)
Сырғалы бұтағынан гүл төгілген.
Өркені – жібек шашақ күлтеленген.
Қойғандай кесте тігіп ақ жібекке.
Теңбілін таң қалады адам көрген. (Д.Ә.)
Үйге тапсырма: Етістердің жұрнақтарын қатыстырып сөйлем құрап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
23- сабақ
Сабақтың тақырыбы: Көсемше ( Деепричастие)
Мақсаты: Көсемше бар сөздер арқылы ойларын жеткізіп, ерекшелігін түсіндіру.
Етістіктің бір түрі - Көсемше.
Көсемше мынадай 3 түрлі жұрнақтар арқылы жасалады:
1. -а, -е, -й ;
күл+е/ күле береді/, жаз+а (жаза салды), сөйле+й (сөйлей берді) т.б.
2. –ып, -іп, -п;
ал+ып (алып қойды), іл+іп (іліп алды), сана+п (санап берді) т.с.с.
3. - қалы, -келі, -ғалы, -гелі,
ұсын+ғалы, бер+гелі, жап+қалы, кет+келі т.с.с.
Көсемше пысықтауыштың және баяндауыштың қызметін атқарады.
Мысалы: Асығып (қалай?) сөйледі. Ол жымиып (қалай?) күлді.
Ол үйіне барып келді. Ол сөйлескелі келді.
Тапсырмалар:
1. Сөйлемдерден көсемшені тауып, ауызша түрде орындаңыз, қай түрі
екенін ажыратыңыз.
Жібек үйге сөйлей кірді. Менің әкем жатып оқиды. Сәуле бір топ адамды
бастап келді. Мен кітапты оқып бітірдім. Мен институтқа келіп едім, сен
кетіп қалыпсың. Ол үйге келе кітап оқыды. Саған мен бірдеңе айта келдім. Ол
кино көргелі келді. Ол менімен сөйлескелі келді.
2.Етістіктердің мағыналарын анықтап, бұлардан көсемше жасаңдар.
Үлгі: сал-сала, салып, салғалы.
Сал. Тер. Ойла. Құр. Бекіт. Сөйле. Айт. Жүр.Тұр. Көрсет. Жат. Жаз. Жан.
3.Төмендегі көсемшелерден сөйлемдер құраңыз.
Көргелі, сөйлескелі, амандасып, ойланып, тыңдай, жазып, күліп.
4. Жақшадағы етістіктерді көсемшеге айналдырыңыз.
Мен саған (бару) жатырмын. Самат маған (айту) отыр. Ләззат хат (жазу) отыр.
Сені (көрмеу) көп болды. Бала кереуетте (ұйықтау) жатыр. Мен мына кітапты
(оқу) отырмын. Студенттер емтиханды (тапсыру) жатыр. Меруерт әжесіне көйлек
(алу) жатыр. Бала (ояну) қалды. Мұғалім бізбен (сөйлесу) келді.
Қорытынды: Берілген сөйлемдер арқылы студенттердің жаңа тақырыпты
қаншалықты түсінгендерін байқау.
Үйге тапсырма: Қазақстан экономикасы. (Мәтінмен жұмыс)
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
.24- сабақ
Сабақтың тақырыбы: Есімше (Причастие)
Мақсаты: Студенттерге есімшенің ерекшелігін түсіндіріп, білімдерін
жетілдіру.
Есімше түбір етістік бола тұра, есімдерше тұлғаланатын етістіктің түрі.
Есімше мына жұрнақтар арқылы жасалады:
1) –ған, -ген, -қан, -кен: ал-ған, көр-ген, айт-қан, кет-кен;
2) –ар, -ер, -р: бар-ар, кел-ер, оқы-р;
3) –атын, -етін, -йтын, -йтін: айт-атын, кел-етін, тыңда-йтын, сөйле-
йтін.
Тапсырмалар:
Төмендегі мәтіннен есімшені тауып, морфологиялық талдау жасаңыз.
1. Иранда әлемдегі ең ірі мұнай – химия зауыты салынады. Асалуех қаласына
салынады деп жоспарланған зауыт жылына 1,9 миллион тонна олефин өндіретін
болды. Зауыттың құрылысына 1,3 миллиард доллардан астам қаржы қажет. Бұл
жоба конкурсына қатысуға француз, неміс, иран компанияларын шақырған.
Мұнымен қоса бірқатар шетелдік және Иран компанияларымен Илам және Харк
қалаларында екі мұнай – химия кәсіпорындарын салу келісімі жасалған.
2. Төмендегі етістіктерден есімшілер жасап, үлгі бойынша олардың
жұрнақтарын сызықшамен бөліп жазыңдар.
Үлгі: тіз-ер, тіз-ген, тіз-етін
Қара, Сөйле, Бар, Жаз, Тексер, Күре.
Үйге тапсырма: Есімшелердің жұрнақтарын қатыстырып, сөйлем құраңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
25 – сабақ
Сабақтың тақырыбы: Етістіктің рай түрлері (Наклонения глагола)
Мақсаты: Студенттерге етістіктің райлары және олардың жасалу жолдарымен
таныстыру. Мамандықтарына байланысты мәтінмен жұмыс.
Етістіктің іс-әрекетті орындаушымен, уақытпен байланысты жаққа, шаққа
түрленуін етістіктің райы деп атайды.
Етістіктің төрт райы болады: бұйрық рай, шартты рай, ашық рай және қалау
рай.
Іс-қимылды орындауға міндеттейтін райдың түрін бұйрық рай дейді.
Мысалы: сал, тыңда, бар.
Іс-қимылдың үш жаққа да, үш шаққа да байланысты орындалатынын білдіретін
райдың түрін ашық рай дейді. Мысалы: сеземін, сезесің, сезесіңдер.
Іс – қимылдың орындалатынының немесе орындалмайтынының шартын білдіретін
райдың түрін шартты рай дейді.
Шартты рай етістіктің түбіріне –са, - се жұрнақтары жалғанады.
Мысалы: ұсынсам, ұсынсаң, ұсынса.
Іс-қимылды орындаушы адамның тілегін, ынтасын білдіретін райдың түрін
қалау рай дейді. –қы, -кі, -ғы, -гі, -ғай, -гей, -қай, -кей.
Мысалы: сұрағым келеді, қайтқым келеді, жәрдемдескісі келеді,
байқағайсың, әкелгеймін, ескергейсіңдер т.с.с.
Тапсырмалар:
Берілген сөйлемдерден райларды тауып, түрлеріне ажыратыңыз.
1. Жұмабай келсе, кітап басталып оқылса, күлімсіреп Ыбекең де жетеді.
–Сабыр етіңіз, рұқсат алайын, -деп тағы бір есікті шырылдатып, әйелдің
әрі кеткен дыбысы естілді.
-Бол, бол, баста. Сен французша күресті үйрет.
- Өткен күнді есіме түсіре бергім келмейді, Шолпан, - деді өз ойынан сөз
қозғап. – Ажалың жоқ болса, алпыс айдаһар жабылса да өлмейсің, - деп мен
күлімсіредім. – Айтыңыз, тыңдайын, - дедім.
- Ата, ала кетіңізші. Кек іздесең, жас төкпе – жылағандар жыласын, біз
жас төкпейміз бұндай өлімге, - деді. Жанқия апай айқайлап – Ата, балықты
мен күзете тұрайын, сіз қосқа барыңыз. Батса екен деп едім, бірақ тілек
болмады. Қараптан-қарап елегізген жүрегінің алаңы саған көрінбегей
2. Сөйлемдерді оқып, етістіктердің қайсысы қай райында екенін, олардың
қалай жасалғанын айтып беріңдер.
Алға ұмтыл. Үйрен де жирен. Батыр туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер
ырысы. Оқып білім алуға, жетілуге аянба. Ақылды мақтанса, істі тындырар.
Ақымақ мақтанса, аяғын сындырар. Денсаулығыңды сақтап, өзіңді - өзің
күтіп жүргейсің. Гүлі сұлу орманды, жүзі жылы жандарды сусатпағым келеді,
құшақтағым келеді.
3.Төмендегі ашық райлы етістіктерді қатыстырып, сөйлем құрастырыңдар.
Оқыды, айтыпты, тыңдап отырмыз, озар, жазған.
Үйге тапсырма: Етістіктің рай түрлеріне мысал келтіріп, оқып келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
26- сабақ
Сабақтың тақырыбы: Етістіктің шақтары. (Времена глагола)
Мақсаты: Студенттерге етістіктің шақтары және олардың жасалу жолдарымен
таныстыру.
Іс - әрекеттің, қимылдың мезгілге, уақытқа байланыстылығын көрсететін
етістікке тән категорияны етістіктің шақтары деп атайды.
Етістікте үш шақ болады: өткен шақ, келер шақ және осы шақ.
Іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уақыттан бұрын орындалғанын білдіретін
етістіктің шағын өткен шақ (прошедшее время) дейді. Мысалы: Ол кеше
келген. Біз сөйлескенбіз.
Іс-қимылдың сөйлеп тұрған мезгілден кейін орындалатынын білдіретін
етістіктің шақтарының бірін келер шақ (будущее время) дейді.
Мысалы: Ол қаладан ертең шығады. Ертең сабаққа бармақшымын.
Іс – қимылдың сөз болып жатқан уақытта орындалып жатқанын білдіретін
етістіктің шағын осы шақ (настоящее время) дейді. Мысалы: жазып жатыр,
сөйлеп тұр, ойланып отыр.
Тапсырмалар:
1. Етістікті тауып, қай шақ екенін ажыратыңыз.
Қаз ұшып жүр. Қаз ұшып кетеді. Қаз ұшып кетті. Шам жағулы тұр. Шам
жағылады. Шам жағылды. Ойын басталады. Ойын басталды. Ойын басталып
жатыр. Қара бидай дәнін тастар, Құстар топ-топ болып ұшып жүрер. Аяңдап
күз де келер.
2. Мәтіннен етістіктерді жазып, олардың қай шақты білдіретінін айтыңдар.
Ертең ат шабады, балуан күреседі. Әр алуан бәйгелер болады... Байдалы,
Сүйіндік, Ызғұттылар келушілерді тосып тұрғалы бірталай уақыт болды.
Қонақтар төрт тараптың бәрінен лек-лек болып, жылжып келе жатыр. Әр
топтың алдынан күтушілер шауып шығып үлкендер тұрған төбеге қарай
бастайды. Олар өзді-өзі үйлеріне алатын қонақтарын алдын ала білетін.
Абай жігіттері: Жиренше, Ербол, Базаралы, Мырзахандар да сол қонақ
тосушылардың тобында жүр. Абай өзі қонақ үйлерінің қасында, қырық-отыз
жігітімен, Жетісу жағының қонақтарын тосып тұр. Жігітек, Бөкеншілер
тіккен үйдің бірталайы өз қонақтарын қарсы алып жатыр. Абайдың қонақтары
ымырт жабылар кезде ғана көрінді. (М.Ә.)
3. Оқып шығып, осы шақ және келер шақ мәніндегі етістіктерді теріп
жазыңдар.
Жыл мезгілдері өз қалпында дөңгеленіп өтіп жатыр. Заман көріністері,
тұрмыс салттары біртіндеп өзгеруде. Танабай ауылында да едәуір өзгерістер
болған. Екі-үш шикі қыштан салынған үйлер тұр.
Мектептегі татар қызы мұғалима мен Ғайни әйелдерді ұйымдастырушы болып
істейді.
Міне, мұғалима бір топ ересек балаларға есеп үйретіп тұр. Балалардың
шетінде Ғайни де мұғалиманың шығарған есебіне тесіле қарап отыр. (С.С.)
Маңдайдан жасаған шабуылдың зор шығынға ұшырататынын Ержан сезіп келеді.
Жау оғының шеті Ержан взводының тура алдынан жарқылдайды. Ержан бөлім
командиріне тура солға бұрылуға әмір етті. Жүгіріп бара жатқан солдаттар
арасынан әлбіреудің тұлғасы Ержанның назарын тарта берді. Оның қимылында
өзге жауынгерлерге ұқсамайтын бір сыпайы қозғалыс байқалады. (Т.А.)
Үйге тапсырма: Қазақстандағы оқу жүйесі (Мәтінмен жұмыс)
Етістіктің шақтарын қайталап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
27- сабақ
Тақырыбы: Үстеу (Наречие)
Мақсаты: Үстеу туралы мәлімет беру, алған білімдерін бекіту, сөйлемдер
құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге баулу.
Жүру барысы:
1. Студенттердің сабаққа қатысын түгендеу;
2. Өткен сабақты қайталау;
3. Жаңа сабақ;
4. Жаттығулар жұмысы;
5. Жаңа сабақты қорытындылау;
6. Үйге тапсырма;
Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі сынын, мезгілін, мекенін, мөлшерін,
күй-жайын білдіретін сөз табын үстеу дейміз. Сұрақтары: қалай ? қашан ?
қайдан ? қайтіп ? не мақсатпен ?
Наречие- это часть речи, которая обозначает признак действия и его
состояния, признак и степень качества, а также различные обстоятельство при
которых совершается действие. Вопросы: как ? когда ? откуда ? каким образом
? с какой целью?
1.Үстеулердің тұлғасына қарай түрлері:
1. Негізгі үстеулер (основные) – кеш (поздно) , ерте (рано), әрі (туда),
бері (сюда), дәл (точно)
2. Туынды үстеулер (производные)
|Жұрнақтар (Аффиксы) |Мысалдар (Примеры) |
|-ша, -ше |жаңа (новый)+ша- (по-новому) |
| |неміс (немец)+ше- (по-немецкий) |
|-лай, -лей, -дай |осы+лай (так), гүл+дей (как цветок) |
|-дей, -тай, -тей |құс+тай (как птица), қыз+дай (как |
| |девушка) |
|-сын, -сін |Кеш+кі+сін (вечером),ертең+гі+сін |
| |(утром) |
|Жатыс септік жалғаулары |Жаз+да (летом), түн+де (ночью), |
|-да, -де, -та, -те, -нда, -нде |қыс+та (зимой), осы+нда (здесь) |
|Барыс септік жалғаулары |Арт+қа (назад), ал+ға (перед) |
|-қа, -ке, -ға, -ге, -на, -не |Айы+на (в месяц), күні+не ( в день) |
Тапсырмалар:
1.Сөйлемнен үстеуді табыңыздар:
Биыл Атырау мұнай және газ институтына – 25 жыл. Осы үлкен мерекеге
күнбе-күн дайындық жұмыстары жүруде. Егеменді еліміздің білікті де білімді
жастарын тәрбиелеуде бүгіндері оқу орны едәуір жұмыстар атқарды. Іскер
азаматтардың тікелей басшылық етуімен бірті-бірте жаңа оқу ғимараттары
салына бастады.
2. Мына сөйлемнен үстеулерді тауып, астын сызыңыз.
Дәл қазіргідей, уақыт баяу жылжыған емес. Ақыры көп күттірген сағат тілі
нүктеден сызықшаға қарай секірді де, енді ғана он бес минөтсыз бес болды.
Титімдей ай ұзынша сымға бекітіліп, жерді төңіректеп жүзеді. Қасқыр тура
соған қарай бет қойды... Ақыры, жәмшік қызды тауып алды. Ол өзінше
қиалданып, иығынан мылтығын алған болып, көздеді де. Бах!.. деп айқайлады
ол. Бұл елде ылғи әулетті, көрікті адамдар тұрады. Жаңбыр алдыңғы күні
жауып ашылған. Кеудесіне қысты да ақырын ғана жерге түсірді. Қайтадан қайғы
қаптап, көңілі құлазып, жүрегі сызданып көзіне жас келді.
Үйге тапсырма: Төмендегі үстеулерді кірістіріп төрт сөйлем ойлап, сөйлем
мүшесіне талда.
Жаз. Күз. Қыс. Осы. Басқа. Түлкі. Қасқыр.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
28 - сабақ
Тақырыбы: Үстеу (Наречие)
Мақсаты: Үстеу туралы мәлімет беру, алған білімдерін бекіту, сөйлемдер
құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге баулу.
Жүру барысы:
Үстеулердің құрамына қарай түрлері:
|Дара (простые) | Күрделі (сложные) |
|Ерте (рано), кеш (поздно), тым |Биыл (в этом году), бүгін |
|(слишком), ерекше (особенно), |(сегодня), анда-санда (временами), |
|басқаша (по другому), қыстай (всю |қысы-жазы (зимой и летом), |
|зиму), кешке (вечером) |алдын-ала (заранее), күні кеше |
| |(только вчера) |
1. Үстеулердің мағынасына қарай түрлері:
|Түрлері |Сұрақтары |Мысалдар |
|Мезгіл үстеуі |Қашан? қашаннан? |Бүгін, былтыр, биыл, |
|(наречия времени) | |ертең, кешке, қазір |
|Мекен үстеуі |Қайда? қайдан? |Ілгері, кейін, мұнда, |
|(наречия места) | |әрі, бәрі, төмен |
| Сын –қимыл үстеуі |Қалай? қайтіп? |Әрең, ақырын, бірден, |
|(наречия образа и |қалайша? |сөйтіп, бірге |
|способа действия) | | |
| Мөлшер үстеуі |Қаншама? қанша? |Онша, сонша, соншалық, |
|(наречия количества |қаншалық? қаншалап? |неғұрлым, соғұрлым |
|и меры) | | |
| Күшейткіш үстеуі |Қалай? қайдан? |Әбден, тым, ең, ылғи, |
|(наречия усиления) | |тіпті, нақ |
| Мақсат үстеуі |Қалай? не мақсатпен? |әдейі, әдейілеп, жорта |
|(наречия намерения) | | |
| Себеп –салдар үстеуі |Не себепті? неге? |Босқа, бекерге, |
|(наречия причины) |қалай? |құрбосқа, амалсыздан |
Тапсырмалар:
1. Төмендегі үстеулерді қатыстырып, сөйлем құраңыз:
Кеше (вчера), бірталай (немало), әдейі (специально), нағыз (настоящий),
жаңаша (по-новому),
2.Үстеулерді тауып, астын сызыңыздар.
Әрі – беріден мылтық дауысы естілгенде, үйдегілер елең ете қалды. Шыдамы
таусылған милиция: «Айтпасыма қоймадың ғой, қарағым, ол жігіт бағана
таңға салым жан тәсілім етті», - демесі бар ма. Әрлі – берлі дөңбекше
беруге серіктерімді оятып алармын деп тағы қысылды. Әнеугүні келетін
ақтар әскерлерінің бастығы түсіп, орнына жаңа бастық келді деп есіттік.
Үйге тапсырма: Таңертең, бекерге, құстай, анда-санда, алдыңғы күні деген
үстеулерге морфологиялық талдау жасаңдар.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
29 - сабақ
Тақырыбы : Одағай –(Междометия)
Мақсаты : Одағай туралы ойларын жаңғырту, көңіл – күйге байланысты
одағайларды меңгерту.
Одағай
Көңіл – күй Жекіру
Шақыру
(Эмоциональные) (Императивные)
аһ,- уһ,- ой,- алақай, -тәйт, - тек, - жә маһ-
маһ, кә- кә,
бәрекелді,- апыр-ау,
шөре- шөре,көс-көс,
-ойпыр-ай,- ойбай – ай,
құрау- құрау.
-әттең,- әттеген- ай,
- пай- пай,- қап, -әй.
Толық мағынасы жоқ, сондықтан затты, құбылысты, әрекетті нақтылы білдірмей
тек адамның әртүрлі көңіл- күйін, сезімін білдіреді немесе жан- жануарларға
қаратылып айтылатын сөздер одағай –деп аталады.
Тапсырмалар:
I. Одағайларды табыңыз.
– Түу, есім жаңа кірді ғой, – Ой, обал – ай ! Баласын да тоса алмады.
– Уһ, кішкене бел жазайыншы... – Апыр – ай, мына дүлей тіршілік те көк
мұздай тас бауыр екен-ау !- Е, бәрекелді, үйірімен үш тоғыз !
- О-о ! – деді князь болмашы тағзым жасап. О, ғажап ! Жат адам қатарласа
шауып, қолын шылбырға соза берген. Япыр – ай, сонау Сүйіндіктен осы араға
келіп жүргені.
ІІ. Мына одағайларды қатыстырып, сөйлем құраңыз.
Алақай, бәрекелді, ойпырмай, әттеген- ай, шөре- шөре, көс- көс, жә, тәйт.
ІІІ. Өздерің оқып жүрген көркем әдебиеттен одағайдың түр- түріне мысалдар
келтіріп, жазыңыз.
IV. Оқып шығып, одағайларды табыңыздар.
Борсық Досекеңді борбайдан алады. Досекең сескеніп, қопаң еткенде,
борсық сып етіп еніп кетеді інге.
- Қап, - деп тағы да күлді алма...
-Пәлі! Шаңғы теуіп жүрген кезімде Досекеңнен түлкі де байланған. Япырау,
осы өмірдің бәрі қызық па?
V. Үйге тапсырма: Одағайды табыңыздар
Генералдың келе жатқанын көрдім де: «Апыр-ау, бұған не деп рапорт
берсем екен?»-деп ойланып қалдым.
- Ойпыр –ай! Өрт болмағай еді, - деген Әшімтай досының сөзін естігінде,
Маралбектің тұла бойы дірілдеп қоя берді.
- Ойбай – ай, қойлар мен қошақандар өртенді-ау! – деді, Әшімтай сыртқы
көйлегін жалма-жан шеше бастап.
- Алақай, мама мен де Дауыл ағамдай суретші боламын! Әттең, бүгін
жаңбыр жаумағанда, саяхатқа шыққан болар едік! Шырағым-ай, әншейін
бір қиял да! Тәйт, далаға әкет атыңды! Төңіректі екеулеп қарай
бастап, серкені шөре-шөре деп кезек шақырысады.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
30 - сабақ
Тақырыбы : Еліктеу сөздер (Подражательные слова).
Мақсаты : Еліктеу сөздер туралы жалпы түсінік беру. Дыбыс және бейне
еліктеуіштерінің айырмашылығын меңгерту.
Қысқаша сипаттама:
Еліктеу сөздер екіге бөлінеді.
1.Дыбыстық еліктеуіш (есту) –(звукоподражательные слова)
Табиғаттағы әртүрлі дыбыстарға еліктеуге байланысты сөздер – дыбыстық
еліктеуіш сөздер -деп аталады.
Мыс : сықыр – сықыр(скрип-скрип), шыр- шыр (шуршать), салдыр-гүлдір (трах-
таратах), сыбдыр- сыбдыр (шорох), тық- тық (тук-тук,стук-стук),тырс – тырс
(тик- так).
2.Бейнелеуіш сөздер(көру) – (образоподражательные слова)
Табиғаттағы құбылыстардың сыртқы көрінісін елестетумен байланысты еліктеу
сөздер – бейнелеуіш сөздер –деп аталады.
Мыс : маң – маң, жылт- жылт (миг- миг), дір – дір (дрожь), селк- селк (дерг-
дерг), бүрсең- бүрсең (трус- трус), талтаң – талтаң.
Ол асықпай талтаң- талтаң етіп келеді.(Он идет, не спеша, качаясь из
стороны в сторону). Оның екі иығы селк – селк етті. (Плечи его дерг -
дерг).
Тапсырмалар:
1. Еліктеуіш сөздерді табыңыз.
Дәл сол кезде түп қарағаннан аса бере алдына жас қызыл қозы топ ете
түсті. Қасқыр тыпырлап жатқан қозыны көре сала ырр етіп барып бас салды.
Шарт – шарт шапалақ, былш- былш тиіп жатыр.
Тиянақсыз, байлаусыз байғұс қылпың,
Не түсер құр күлкіден жыртаң – жыртаң.
2. Жұмбақтарды шешіп, еліктеуіштердің астын сызыңыз.
1. Жардай дәулер соғысты,
Жарқ- жарқ етіп оқ – ұшты.
2. Жылт-жылт етеді,
Жүгіріп өтеді.
3. Арқан байлап беліме,
Сүңгіп кетем көліңе.
Тиіссе кеп кімде –кім,
Шап береді ілгегім.
4. Жылт – жылт еткен,
Жырадан өткен.
1. Төмендегі мәтіннен дыбыстық еліктеуіш сөздерді бір бөлек, бейнелеуіш
сөздерді бір бөлек көшіріп жазыңдар.
Жел күшейе бастады. Бір кезде сатыр-күтір сынған бұтақтардың дауысы
естілді. Бақшадағы ағаштар суылдап, азан-қазан болды. Бір кезде аспан жарқ
етті де, қараңғылық қайта басты. Шарт ете түсіп, бүкіл аспан құлағандай
болды.
Ол шаршайтын да, сескенетін де емес, бүгжең-бүгжең басады. Қарға сатқын
қарқ етті. Қаршыға келіп шап етті. Ителгі жарқ етті. Қырғи сап етті.
Тоқылдақ тоқ етті. Ағаш біткен солқ етті. Жұмыр білектердің түйін-түйін
бұлшық еттері бұлт-бұлт ойнайды. Қар тағы түсті. Ұстасаң, жеп-жеңіл күмісше
жалт-жұлт етеді. Баяғы жартас – бір жартас. Қаңқ етер, түкті байқамас.
Аттар борт-борт желеді.
Үйге тапсырма: Еліктеуіш сөздерін қайталап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
31 - сабақ
Тақырыбы : Көмекші сөздер (Служебные слова)
Мақсаты : Көмекші сөздер туралы толық мағлұмат беру, түрлі
салыстырмалы жаттығу жұмыстары арқылы пысықтау.
Сабақтың жүру барысы:
Көмекші сөздер үшеу : 1. Көмекші етістік (Вспомогательные глаголы )
2.Көмекші есімдер (служебные
имена)
3. Шылау (союзы)
Көмекші етістік – сөзге грамматикалық мағына үстейді.
Мыс : ал, бұр, бер, бол, кел, кет, көр, қал, шық, жүр, отыр, жатыр, сол,
таста, баста, қай, түс, е, еді, екен, емес, де.
Көмекші есімдер - мағынасы есім сөзге жақын. Зат есімнің мекендік,
мезгілдік, мағынасын дәлдеп көрсететін грамматикалық қызметке ауысқан
сөздер.
Мыс : алды, арты, жаны, қасы, маңы, тұсы, арқасы, арасы, ортасы, іші,
маңы, бойы, беті.
Шылау – толық мағыналы сөзге тіркесіп, грамматикалық мағына қосу үшін сөз
бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын көмекші сөздер.
Шылау
Жалғаулық Демеулік
Септеулік
(союзы) (частицы)
(Послелоги)
Септеулік шылау – толық мағыналы сөзге тіркесіп, оның мағынасын
толықтырады.
Олар: үшін, дейін, шейін, бұрын, әрі, бері, таман, соң, қарсы, жуық,
шамалы, шақты, туралы, тыс, бөтен, астам, гөрі, былай, бетер, т.б.
Демеулік шылау сөздің мағынасын түрлендіріп, әр түрлі мағына үстейді.
а) Сұрау демеуліктері-(вопросительные частицы) - ма, ме, ба, бе, па,пе.
б) тежеу демеуліктері –(выделительно-ограничительные частицы-)-ғана,қана
в) Күшейткіш демеуліктер –(усилительные частицы)- ақ, да, де, ды, ді, ты,
ті. г) Көңіл – күйін білдіретін демеуліктері-(эмоционально- экспрессивные
частицы) – ай, ау.
Жалғаулық шылау - сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын
шылау.
а) Ыңғайластық жалғаулықтар- (соединительные союзы) – және, мен, бен, пен,
тағы, әрі, да, де, та, те.
б) Қарсылықты жалғаулықтар- (противительные союзы)- бірақ, бірақ та,
алайда, сонда да, әйткенмен, өйткенмен, онда да, әйтсе де, сөйтсе де.
в) Талғаулықты жалғаулықтар- (разделительные союзы)- я, не, немесе, әлде,
не болмаса, біресе, кейде.
г) Себеп жалғаулықтар- (причинные союзы) - өйткені, себебі.
д) Салдарлық жалғаулықтар- (союзы следствия) – сондықтан, соның үшін, сол
себепті, соның нәтижесінде.
е) Шарттылық жалғаулықтар-(условные союзы) – егер, егер де.
Тапсырмалар:
1. Көп нүктенің орнына тиісті шылауларды қойыңыз.
(үшін, соң, туралы, шейін, қарай, басқа, сайын)
Сания қалам сатып алу ... магазинге барды. Мен магазинге ... Саниямен бірге
бардым. Кеше сабақтан ... біз клубқа жиналдық. Клубта жолдас Нұрқанов бізге
Ұлы Отан соғысы ... лекция оқыды. Лекциядан ... бізге үйге қайттық. Менің
жолдасым Тұрсын төмен ... кетті. Менің Тұрсыннан ... тағы екі жолдасым бар,
олар – Сәрсен мен Ораз. Тұрсын, Сәрсен, Ораз төртеуіміз күн ... мектептен
бірге қайтамыз, сабақты бірге дайындаймыз.
4. Жақшаны ашып, көшіріп жаз. Жақша ішіндігілер жатыс септік жалғауы
болса, алдыңғы сөзге қосып, шылау болса, бөлек жаз.
Еліміз (де) төскейден ақтылы қой өргізген шопан (да) дарқан дала (да), дән
дариясын тасытқан диқан (да), мартен пешінен болат селін ағызған металлург
(те), ақ алтыннан тау тұрғызған мақташы (да) – бәрінен бұрын Отанға
жақсылық тілер жайсаң жүрегімен еңбек етеді. Өйткені біздің қай – қайсымыз
(да) ортақ іске төгілген әрбір тамаша тердің ырыс, молшылық болып елімізге
қайта ораларын анық білеміз.
Мұндай абзал адамдар бүкіл Қазақстан (да), кең – байтақ еліміз (де)
қаншама десеңізші («С. Қ.»)
Үйге тапсырма: Көмекші сөздерді қайталап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
32 –сабақ
Сабақтың тақырыбы: Синтаксис
Мақсаты: Студенттерге синтаксис туралы толық мағлұмат беру және
сөздік қорын, тіл байлығын арттыру.
Синтаксис – гректің құру, біріктіру деген мағынаны білдіретін сөзі. Ол
грамматиканың бір саласы болып есептеледі де, сөйлемдегі сөздердің бір-
бірімен байланысып, сөз тіркесін, сөйлемнің құрамы мен құрылысын, түрлерін
және сөйлем мүшелерін зерттейді.
Сөйлем – ойды білдіре алатын тілдің ең кіші бөлшегі. Біршама тиянақты
ойды білдіре алатын сөздер тобын сөйлем дейміз.
Сөз тіркесі- сөздердің тұлғалық, мағыналық байланысынан жасалып,
күрделі ұғымды білдіреді. Сөз тіркесінің құрамы толық мағыналы екі сөзден
кем болмауы керек.
Мыс : мектеп оқушылары, экскурсияға шығу, ағаш күрек, әдепті бала.
Сөздердің байланысу түрлері.
1. Қиысу- жіктік жалғауы арқылы.
2. Матасу- ілік септігі мен тәуелдік жалғаудың 3 жағы
3. Меңгеру- іліктен басқа
4. Қабысу – алтын сағат.
5. Жанасу - әдейі келу.
1. Бастауыш пен баяндауыш әрқашан қиыса байланысады.
Мыс: Мен оқушымын.
2. Матасу: І. с. + т.ж. 3 жағы = Матасу.
Мыс: Есіктің тұтқасы.
Сөзбен сөздің ілік септігі жалғауы мен тәуелдік жалғауы арқылы жақ үйлесе
байланысқан түрін матасу деп атаймыз.
3. Меңгеру.
Б.с. Т.с. Ж.с. Ш.с. К.с. – меңгеру.
Мектепке келу.
Сөз бен сөздің барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес. септік жалғаулары
арқылы байланысқан түрі. Мыс: Сөре шебер тазалықты сүю, көзбен көру.
4. Қабысу. – сөз бен сөздің ешбір жалғаусыз, тек орын тәртібі арқылы
іргелес байланысқан түрі.
Мыс : жиырма бес бала, бұл үй, сегізінші сынып, ағаш қасық.
5. Жанасу. Сөз бен сөздің ешбір жалғаусыз, бірде іргелес бірде алшақ
тұрып байланысқан түрі. Жанаса байланысатын сөздер көбінесе үстеуден
басталады. Мыс: әдейі келу, қасақана айту, дереу жеткізу. Шап – шаң
қимылдау. Кейде септеулік шылаулар арқылы айналысады. Көпір арқылы өту,
түске шейін бітіру. Сабақтан соң келу т.б.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
33 - сабақ
Тақырыбы : Сөйлем мүшелері
Мақсаты : Сөйлем мүшелері туралы жалпы түсінік беру, сөйлемге синтаксистік
талдау жасату.
Қысқаша сипаттама
Сөйлем мүшелері - сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы сөздер. Сөйлем
мүшесі болу үшін:
1.толық мағыналы сөз болуы керек;
2.сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұру керек,
3.белгілі бір сұраққа жауап беруі керек;
Сөйлем мүшелері тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және тұрлаусыз мүшелер
(анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) болып екіге бөлінеді. Түрлері:
|№ |Сөйлем мүшесі |Сұрақтары |
|1 |Сөйлемде айтылған ойдың|Кім? Не? Кімдер? Нелер? Кімім? Нем? Кімің? |
| |иесі болатын мүшені |Нең? Кімі? |
| |бастауыш (подлежащие) |Мысалы: Құрмаш (кім?) бұл сөзге көнбеді. |
| |деп атайды. |Жолдасым (кімім?) институтта оқиды. |
|2 |Сөйлемде тиянақты |Не істеді? Қайтпек? Не болды? Қалай? Қандай? |
| |тұратын мүшені |Кімдікі? Нешеде? |
| |баяндауыш (сказуемое) |Мысалы: Енді Кәкітайға разылық жүзбен |
| |деп атайды. |сөйледі. Тәкежан ұлына қарсы шауып шықты. |
|3 |Сөйлемде басқа |Қандай? Қай? Кімнің? Ненің? Қанша? Неше? |
| |мүшелердің сын-сипатын |Мысалы: Бұл қалада білімді, мәдениетті, |
| |анықтап тұратын |ақылды азаматтар көп тұрады. Менің ағам |
| |тұрлаусыз мүшені |университеттің төртінші курсында оқиды. |
| |анықтауыш (определение)| |
| |дейміз. | |
|4 |Сөйлемдегі ойды |Кімге? Неге? Кімді? Нені? Кімнен? Неден? |
| |толықтырып тұратын |Кімде? Неде? Кіммен? Немен? |
| |тұрлаусыз мүшені |Мысалы: Қала Раушанға жат. Мәрия Бәкенді де |
| |толықтауыш(дополнение) |үйіне алып жүрді. |
| |дейміз. | |
|5 |Сөйлемде іс-қимылдың |Қашан? Қалай? Неге? Не себепті? Қайда? |
| |түрлі белгісін |Қайдан? Не мақсатпен? Не үшін? Неліктен? |
| |(мекенін, мезгілін |Қайтіп? |
| |т.б.) анықтайтын |Мысалы: Ақтардың бір қосын әскері Танабайдың |
| |тұрлаусыз мүшені |аулына қарай бөлек шығып келе жатты. Қыс түсе|
| |пысықтауыш |менің жұмысым екі есе көбейді. Бір Демежан |
| |(обстоятельства) |үшін мен өзімді құрбандыққа шалуға әзірмін. |
| |дейміз. | |
Тапсырмалар:
1. Берілген мәтінге синтаксистік талдау жасаңыз:
Лекция басталды. Студенттер конспект жазып отыр. Жолдасым үшінші
партада отыр. Мен жатақханада тұрамын. Қорқақ көлеңкесінен де қорқады.
Сендер ертең жиналысқа келіңдер. Мен кітапты оқып шықтым. Апайым оны
магазиннен сатып әкелген. Оқытушы сабақты түсіндірді. Оларға есікті
кішкентай қыз бала ашты. Абай келген жұмысын қысқа айтты. Қар өткен түнде
қалыңдап түскен екен. Біз асыға ілгері жүрдік. Жақып үндеместен үйден
шықты. Ертең жиналыс болады. Анамның үні мейірімді естілді. Біз өзен
жағалай жүрдік.
Алматы
2. Алматы – қазақстанның оңтүстік астанасы, әлемдегі ең әсем
қалалардың бәрі. Ол Алатаудың етегіне орналасқан.
Алматы – бау-бақшалы қала. Бұл қала тек мәдени орталық қана емес,
Қазақстанның өнеркәсіп, қаржы және саяси орталығы.
Қалада Медеу мұз айдыны, Көктөбе аспалы жолы және көптеген
мұражайлар, театрлар, парктер, көптеген көрікті орындар бар.
Өзгені қайталамайтын қала сәулеті – жаңа және ескі алаң «Қазақстан»,
«Достық» қонақ үйлері, цирк, Мұхтар Әуезов атындағы театр т.б. ғимараттар
қонақтарға ұмытылмас әсер қалдырады.
Алматы қаласының көне тарихы бар. Алматы 1853 жылы пайда болды. Ол
кезде бұл Верный деп аталатын бекініс қала болатын. Ұзақ уақыт бойы қала
орысша «Алма-ата» - «Алматының атасы» деп аталып келді.
Алматының өте ірі, аса дәмді, шырынды апорттары Еуропаға кеңінен
мәлім.
Үйге тапсырма: Тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерді қатыстырып, сөйлем
құраңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
34 - сабақ
Тақырыбы: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері
(Однородные члены предложения)
Мақсаты: Студенттерді сөйлемнің бірыңғай мүшелерімен таныстырып, оларды
талдай білуге үйрету.
Қысқаша сипаттама:
Бір ғана сөзге қатысты болып, бірдей сұраққа жауап беретін екі не одан көп
мүшесін сөйлемнің бірыңғай мүшелері деп атайды.
1. Бірыңғай бастауыштар. Қайбар, Күлтай, Байтас, Кәрім – бір класта оқиды.
2. Бірыңғай баяндауыштар. Ол біресе аяңдайды, біресе жүгіреді, біресе
тоқтайды.
3. Бірыңғай толықтауыштар. Естігенді де, оқығанды да көргенді де есте
сақтап жүрген жөн.
4. Бірыңғай анықтауыштар. Соңғы кезде ауылымызда еңселі, биік, ақ, сәнді
үйлер бой көтеріпті.
5. Бірыңғай пысықтауыштар. Мәдениетті адам әрқашанда әдеппен, салмақты,
салихалы, ойлы сөйлейді.
Біріңғай мүшелер өзара жалғаулықсыз да, жалғаулықтар арқылы да байланысады.
Мұндай қызмет атқаратын жалғаулықтар бірнешеу.
1. және, мен (бен, пен) та, те, тағы, әрі.
2. не, немесе, не болмаса, я, әлде.
3. бірде, біресе, кейде.
4. бірақ, алайда, сонда да.
Тапсырмалар:
1. Мәтінмен жұмыс. Атырау облысы – Каспий өңірінің қара маржаны.
2. Талдау жасату (синтаксистік, морфологиялық).
3. Сөйлем құрастыру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
35- сабақ
Тақырыбы : Жай сөйлем және оның түрлері
Мақсаты : Жай сөйлем және оның түрлері туралы жалпы түсінік беру. Өз ойын
еркін жеткізуге дағдыландыру.
Қысқаша сипаттама
Сөйлем- сөздердің өзара мағыналық тұлғада тіркесіп келіп, тиянақталған
ойды білдіруі. Мақсатына қарай төмендегіше бөлінеді:
|1 | Хабарлы сөйлем |Абай- қазақ халқының ұлы ақыны. |
| |(Повествовательное предложение) |Ақ сүт беріп аялап өсірген анаңды |
| |хабарлай, баяндай, суреттей |құрметтеу-борышың. |
| |айтылады, соңына нүкте қойылады. | |
|2 |Сұраулы сөйлем |Сіздер қай жерден келдіңіздер? |
| |(Вопросительное предложение) |Бұл кітапты оқыдыңыз ба? |
| |Бір нәрсе жайында сұрай айтылады, | |
| |соңына сұрау белгісі | |
| | | |
| |қойылады. | |
|3 |Лепті сөйлем |Бәрекелді, балам! Өзің азамат |
| |(Восклицательное предложение) |екенсің! Пай-пай, әнді жақсы айтады|
| |көңіл-күйге байланысты айтылады, |екенсің! |
| |соңына леп белгісі қойылады. | |
|4 |Бұйрықты сөйлем |Бізбен бірге жүрсеңші. Дұшпанға |
| |(Побудительное предложение) |тастай қатты бол, досыңа балдай |
| |бұйыруды, тілек-өтінішті |тәтті бол! |
| |білдіреді, соңына леп белгісі | |
| |немесе нүкте қойылады. | |
Құрамына қарай былайша бөлінеді:
|Жай сөйлем |Құрмалас сөйлем |
|(Простое предложение) |(Сложное предложение) |
|бір ғана аяқталған ойды білдіреді. |кемінде екі жай сөйлемнен құралып, |
| |күрделі ойды білдіреді. |
|Қоңырау соғылды. Студенттер |Қоңырау соғылды да, студенттер |
|дәрісханаға кірді. Кітіп- білім |дәрісханаға кірді. Кітіп- білім |
|қазынасы. Ол баға жетпес мұра. |қазынасы, сондықтан ол баға жетпес |
| |мұра болып табылады. |
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
36 - сабақ
Тақырыбы : Жай сөйлем және оның түрлері
Мақсаты : Жай сөйлем және оның түрлері туралы жалпы түсінік беру. Өз ойын
еркін жеткізуге дағдыландыру.
Жай сөйлемнің түрлері:
|1 |Жалаң сөйлем |Қыс келді. Күн салқындады. |
| |(Нераспрастраненное | |
| |предложение) | |
|2 |Жайылма сөйлем |Қаһарлы қыс Атырауға да келіп жетті. |
| |(Распрастраненное | |
| |предложение) | |
|3 |Толымды сөйлем |Алма қаһарлы қысты Атырауда көптен бері |
| |(Полное предложение) |көрген жоқ. |
|4 |Толымсыз сөйлем |Атырауда көптен бері қаһарла қыс болған |
| |(Неполное предложение) |жоқ. |
|5 |Жақты сөйлем |Алма жыл мезгілінен қысты ұнатады. |
| |(Личное предложение) | |
|6 |Жақсыз сөйлем |Алманың бүгін Атырауға баруы қажет. |
| |(Безличное предложение) | |
|7 |Атау сөйлем |Қыс. Айнала аппақ қар. |
| |(Назывное предложение) | |
Тапсырмалар:
1. Сөйлемнің мағыналық түрлеріне бес-бестен мысал жазыңыз.
2.Үш жай сөйлем жазып, оны құрмалас сөйлемге айналдырыңыз.
3. Мына мәтіндегі сөйлемдерді талдап, түрлеріне ажыратыңдар:
Қазақстан
Менің Отаным – Қазақстан. Бұл ел Еуразияның орталығында орналасқан. Бұл –
еркін адамдар елі.
Қазақстан – таңғаларлық әдемі жер. Мұнда Іле Алатауы, Ертіс,
Сырдария, Амудария өзендері және шетсіз – шексіз дала жатыр .. Қазақстан -
әртүрлі халық өкілдері бейбіт тұрып жатқан ел.
Еліміздің ұлан – байтақ даласында есепсіз байлық бар, бұл – сирек
кездесетін жануарлар мен өсімдіктер, пайдалы қазбалар. Біздің Қазақстанда
Азия мен Еуропаның қалаларынан қалмайтын Астана, Алматы және Павлодар
сияқты көрікті қалалар бар. Мен Қазақстанды өте жақсы көремін.Егер мұнда
келетін болсаңыздар, сіздер де оны жақсы көріп кететіндеріңізге
сенімдімін.
Үйге тапсырма: Көркем әдебиеттен жай сөйлем түрлеріне бес мысал жазып келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
37 - сабақ
Тақырыбы: Құрмалас сөйлем (Сложные предложения)
Салалас құрмалас сөйлем (Сложносочиненные предложения)
Мақсаты: : Құрмалас сөйлем туралы, оның салалас түрі туралы мәлімет беру,
алған білімдерін бекіту, сөйлемдер құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге
баулу.
Екі не одан да көп жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды
білдіретін сөйлем құрмалас сөйлем деп аталады. Құрмалас сөйлемнің 3 түрі
бар:
|1.|Салалас құрмалас сөйлем: |Абай әжесі Зеренің әңгімесін ұйып |
| | |тыңдады, оның әр сөзін көңіліне |
| | |тоқып отырды. |
|2.|Сабақтас құрмалас сөйлем: |Көктем келіп, күн жылына бастады. |
|3.|Аралас құрмалас сөйлем: |Көктем келіп, күн жылына бастады, |
| | |құстар жылы мекеніне оралды |
Салалас құрмалас сөйлем (Сложносочиненные предложения)
Баяндауыштары тиянақты, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас
сөйлем салалас құрмалас сөйлем деп аталады. Оның алты түрі бар:
| |Салаластың |Жалғаулық |Жалғаулық шылаулар |Интонация не орын |
|№ |түрлері |шылаулары |арқылы байланысуы |тәртібі арқылы |
| | | | |байланысуы |
|1 |Ыңғайлас |да, |Қыркүйек айы келіп |Қыркүйек айы келіп |
| |салалас |де,та,те, |жетті де, балаларға |жетті, балаларға |
| | |және, әрі |сабақ басталды. |сабақ басталды |
|2 |Қарсылықты |бірақ, |Ән тоқтады, бірақ |Бас болмақ –оңай, |
| |салалас |алайда, |гитара сазы үзілмеді. |Басқармақ - қиын. |
| | |сонда да, | | |
| | |дегенмен | | |
|3 |Себеп-салдар |себебі, |Ол бүгін ерте тұрды, |Ол қатты шөлдеді, |
| |салалас |өйткені, сол|себебі жол жүреді. |ыстық күн өтіп |
| | |себепті, | |барады. |
| | |сондықтан | | |
|4 |Түсіндірмелі |Сілтеу |Сүйікті ақындарым осы-|Ол баласына екі |
| |салалас |есімдіктері:|Абай, Махамбет, |нәрсені үнемі кеңес |
| | |мынау, сол, |Мұқағали |етеді: адалдық және |
| | |осы | |еңбек. |
|5 |Талғаулы |Не,немесе, |Бүгін театрда не |- |
| |салалас |не болмаса, |спектакль болады, не | |
| | |я, яки, |концерт болады | |
| | |я болмаса | | |
|6 |Кезектес |Бірде, |Театрда кейде |- |
| |салалас |біресе, |спектакль болады, | |
| | |кейде |кейде концерт болады | |
Тапсырмалар:
1. Салаластың 6 түріне үш-үштен сөйлем құраңыз.
2. Мәтіннен салалас құрмалас сөйлемді тауып, түріне ажыратыңыз
Қорқыт ата - аты аңызға айналған адам
Қорқыт ата - аты аңызға айналған ақын, жырау және сәуегей адам. Ол
ІХ ғасырда Сыр өзенінің жанындағы Жент қаласында туған. Әкесі- оғыз
тайпасының адамы, анасы- қыпшақ руының қызы.. Қорқыт байтақ даланы көп
аралады, көне түрік тілінде жыр жырлады. Көне түрік тайпалары Қорқытты
«мәңгі ата» деп санады, себебі Қорқыт әлемнің сұлулығын, қарапайымдылығын,
адамзаттың махаббаты мен жылылығын жырлады. Ол 120 жылдан астам өмір сүрді.
Оның жаңашылдығында шек жоқ. Бізге жеткен аңыздардан Қорқыттың бірде жаңа
аспап-қобыз жасап шығарғанын білеміз, бірде осы аспапта күй шығарғанын
білеміз. Қорқыттан қалған 12 күй қазақ күйінің классикалық мұрасына
айналды. Сыр жағасындағы Қорқыт бейіті аруақты орын болып саналады. Адамдар
Қорқыт туралы естелік ретінде тастан үлкен қобыз жасады да, оны
төмпешіктің үстіне шығарып қойды.
Үйге тапсырма: Мәтінге синтаксистік талдау жасаңыз
Әдебиеттер:
1. Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабаев «Практикалық қазақ тілі»
2. М.Серғалиев«Қазақ тілі»
3. А.Белботаев, Ж.Төкебаева «Қазақ тілі үйренушілерге көмек»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
38 -сабақ
Тақырыбы: Сабақтас құрмалас сөйлем
(Сложноподчиненные предложения)
Мақсаты: Құрмалас сөйлем, оның сабақтас түрі туралы мәлімет беру, алған
білімдерін бекіту, сөйлемдер құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге баулу.
Алғашқы сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақсыз, келесі сөйлемдерге
бағына байланысқан құрмалас сөйлем сабақтас құрмалас сөйлем деп аталады.
Оның алты түрі бар:
| |Сабақтастың |Мысалдары |
|№ |түрлері | |
|1 |Мезгіл бағыныңқы |Абайлар ауылға келгенде, ән шырқалып жатқан-ды. |
| |сабақтас |Сабақ аяқталғаннан кейін, ол кітапханаға бет |
| | |алды. |
|2 |Қарсылықты бағыныңқы |Өзі қатты шаршағанмен, жөнді ұйықтай алмады. |
| |сабақтас |Бүгін ерте келсе де, шаруасын бітіре алмады. |
|3 |Себеп бағыныңқы |Қасында бөтен адамдар болғандықтан, Қайрат айтар |
| |сабақтас |сөзін бастаған жоқ. Жолда ешқандай көлік болмай, |
| | |олар қалаға шаршап жетті. |
|4 |Мақсат бағыныңқы |Самат кітап алмақ болып, кітапханаға ерте келді. |
| |сабақтас |Қыста малы аш қалмас үшін, шөбін мол жинап алды.|
|5 |Шартты бағыныңқы |Көп еңбектенсе, мұратына жетеді. |
| |сабақтас |Көз көрмей, көңіл сенбес. |
|6 |Қимыл-сын (амал) |Асан баяу жүріп, асықпай үйіне жетті. |
| |бағыныңқы сабақтас |Ол досынан көмегін аямай, бар ниетімен |
| | |көмектесті. |
Тапсырмалар:
1. Сабақтастың 6 түріне үш-үштен сөйлем құраңыз.
2. Мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемді тауып, түріне ажыратыңыз
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
(1835-1865)
Шоқан (Мұхаммедқанафия) 1835 жылы Көкшетау облысы, Құсмұрын
бекінісінде туған. Абылай ханның шөбересі, қазақ сұлтаны Шыңғыстың
отбасында туған. Жекеменшік қазақ мектебінен сауатын ашқанда, сурет салып
үйренеді. Әдебиет пен араб тілін оқығандықтан, Азияны зерттеуге ұмтылды.
1853 жылы Омбы қаласындағы Кадет корпусында оқып, Г.П.Потанин,
Н.Ф.Анненский, П.П.Семенов-Тяншанский, Ф.М.Достоевский сияқты көрнекті
тұлғалармен араласты. Ғылым академиясы мен Орыс География қоғамы
жұмыстарына белсене араласу үшін, Шоқан Батыс-Сібір генерал-
губернаторлығында қызмет етеді. Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістанды
аралап, осы жерді мекендеген түркі халықтарының тарихы мен мәдениеті туралы
мәліметтер жазып алады. Тарихшы, публицист, лингвист, географ, саяхатшы,
этнограф, суретші Ш.Уәлиханов туған халқы үшін көп еңбек етіп, оның салт-
дәстүрін, әдет-ғұрпын, дінін, тілін, тұрмысын зерттеді. Аса маңызды
еңбектері: «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қырғыз шежіресі», «Жоңғария
очерктері».
Үйге тапсырма: Мәтінге синтаксистік талдау жасаңыз
Әдебиеттер:
1. Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабаев «Практикалық қазақ тілі»
2. М.Серғалиев «Қазақ тілі»
3. А.Белботаев, Ж.Төкебаева «Қазақ тілі үйренушілерге көмек»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
39 - сабақ
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі сойлем мүшелерінің орын тәртібі туралы
Мақсаты: Студенттерді дұрыс сөйлей білуге, сауатты жаза білуге үйрету.
Қысқаша сипаттама:
Қазақ тілінде дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін тілде қолданылатын сөйлем
мүшелерінің орын тәртібін білудің маңызы зор Қазақ тіліндегі сөйлем
мүшелерінің орын тәртібі орыс тіліндегідей емес, тұрақты болып келеді.
Сөйлемдерді құрайтын бас мүшелер ( главные члены) – бастауыш
(подлежащее) пен баяндауыш (сказуемое). Осы екі бас мүшеден құралған
сөйлемдерде құралған сөйлемдерде бастауыш бірінші, баяндауыш екінші тұрады.
Мысалы: Мен отырмын. Ол – бригадир. Сен жалқаусың. Асан үлкен.
Бастауыш пен баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер (второстепенные члены)
өз орындарын қатаң сақтайды. Мысалы: Мен үйде отырмын. Ол жақсы бригадир.
Сен бесінші кластағы оқушылардың ішіндегі жалқауысың. Асан Сәрсеннен бес
жас үлкен.
Тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер сөйлемде араласып келген жағдайда
бастауыш пен баяндауыштың бір-біріне жақын не қашық тұруы тұрлаусыз
мүшелердің қай тұрлаулы ( главный) мүшенің ықпалында болуымен байланысты,
немесе ой екпінінің қай мүшеге түсуіне қатысты болады.
1. Егер тұрлаусыз мүшелер сөйлемдегі қызметі жағынан тек
бастауыштың ғана жетегінде болса, онда бастауыш пен баяндауыш
қатар тұрады.
Мысалы: Сен шақырған қонақтар отыр
2.Егер тұрлаусыз мүшелер бастауыштың да, баяндауыштың да жетегінде
болса, онда бастауыш баяндауыштан қашықтап – бірінші орында тұрады
Мысалы: Ол Көкөзек ауылының құрметті адамы.
Егер тұрлаусыз мүшелер бастауыштың да, баяндауыштың да жетегінде болса,
онда бастауыш сөйлемнің ортасында келеді де, баяндауыш сөйлемнің соңында
тұрады. Мысалы: Сәрсеннің екінші баласы Асқар одан бес жас үлкен.
Қорыта келгенде, жай сөйлемде (в простом предложении) сөйлем мүшелері
төмендегідей орындарда тұрады:
1. _ _ _ _ _ _ _ _(бастауыш) ======(баяндауш)
2. ____________(тұрлаусыз мүше) ____________ ___________
3. _ _ _ _ _ _ _ __ _
__________
Сөйлемдегі бастауыштың жетегіндегі сөздердің орнын ауыстыруға
болмайды, ал баяндауыштың жетегіндегі тұрлаусыз мүшелердің орындарын ой
екпінінің түсуіне қарай өзгертуге болады. Мысалы: Көкөзек ауылының
құрметті адамы - Көкөзек ауылының ол құрметті адамы. Біз Көкөзек ауылына
бардық – Көкөзек ауылына біз бардық.
Демек ой екпініне, яғни айтушының ой – мақсатына байланысты баяндауыштың
жетегіндегі тұрлаусыз мүшелерді белгілі бір жүйеде ауыстыра беруге
болады:
Олар мені өз үйіне қонаққа шақырды.
Мені олар өз үйіне қонаққа шақырады.
Өз үйіне олар мені қонаққа шақырады.
Өз үйіне мені қонаққа олар шақырады.
Мені қонаққа олар өз үйіне шақырады.
Орыс тіліндегідей, қазақ тілінде де поэзияда сөйлем мүшелерінің орны
ауысып келе береді.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
40-сабақ
Тақырыбы: Бірге жазылатын сөздер (Правописание слитных слов)
Мақсаты: Студенттерге бірге жазылатын сөздерді түсіндіре отырып, тіл
байлығын дамыту.
1. Тұлғасы өзгеріп барып біріккен сөздер қосылып жазылады :
бүгін, биыл, қыстыгүні, күздігүні , жаздыкүні, алаңғасар , ашудас, белбеу,
апар, әкел, түрегелді.
2. Еш, әр, кей, әлде сөздерінен кейін тұрса, бөлек жазылады: еш адам, әр
бала, қай үй, кей адам, бір жұмыс, әлде жылқы, әлде сиыр. Осы аталған
сөздерден кейін есімдік келсе, бірге жазылады: әркім, әрбір, әрқайсы,
әрдайым, әрқашан, ешкім, ешбір, ешқандай, ешқайда, ештеңе, кейбір, қайбір,
қайсыбір, бірдеңн, бірнеше, бірталай, біраз, бірсыпара, біржолата,
бірыңғай, біркелкі, әлдеқалай, әлдеқашан.
3. Терминдерге айналған атау мәніне ие болған сөздер де бірге жазылады:
баспасөз, өнеркәсіп, халықаралық, қолбасшы, бесжылдық, қосаяқ, қарақұйрық,
аққу, қарақұс, бұзаубас, тасбақа, түйеқарын.
4. Екі – үш сөзден құралған жер, су атаулары да бірге түбір тұлғасын сақтап
жазылады: Ақтөбе, Кызылорда, Сарыөзек, Алатау, Керегетас, Қызылорда.
Қос сөздердің жазылуы (Правописание парных слов)
Қос сөздердің барлық түрі де дефис (-) арқылы жазылады: дүркін-дүркін,
үлкен-кіші, үлкенді-кішілі, аяқ-табақ, қып-қызыл, қолма-қол, көзбе-көз,
қолды-қолына, жалт-жалт, жалт-жұлт, өзінен-өзі, қараптан-қарап, некен-саяқ,
жөн-жосық, саяси-бұқаралық, т.б.
Шылау сөздердің жазылуы (Правописание служебных слов)
а) Шылаулар негізінен бөлек жазылады. Мысалы:сабақтан кейін, жиналысқа
дейін, қағаз да, қарандаш та, қалам мен сия, аз ба, көп бе т.б.
ә) –ақ, -ау, -ай, -мыс, -міс, -ды, -ді, -дағы өздерінен бұрынғы сөздерден
дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: сен-ақ, келмейді-ау, әдемісін-ай,
барыпты-мыс, шамалы-ақ, көретін-ді, өзім-дағы, т.б.
б) ма, ме, ба, бе, па, пе, сұраулық шылаулары түбір мен қосымша аралығында
қолданғанда –мы, -мі, -бы, -бі, -пы, -пі болып өзгеріп, бірге жазылады.
Мысалы: келемісің? айтыппысың? Сұлтанбысың?
Тапсырмалар:
1. Төмендегі біріккен сөздердің бірігу жолдарын айтындар.
Жаздыгүні, радиомитинг, бүрсігүні, радиомонтаж, алдыңғыгүні, ашудас, аққу,
өнеркәсіп, кәсіпорнын, еңбеккүн, көкқұтан, белбеу, қолғабыс,Сырдария,
оңтүстік, солтүстік, баспасөз, шетел, шекара, жалақы, бақабас, балықкөз,
түйеқұйрық, түлкімұрт, тауықкөз, бұзаубас, баукеспе.
2. Төмендегі қос сөздердің жасалуын, білдіретін мағынасын айтыңдар.
Ата-ана, жақсы-жаман, екі-үш, қора-қора, төбе-төбе, бетпе-бет, көйлек-
көншек, ескі-құсқы, ет-мет, анда-санда, оқта-текте, зым-зия, әп-әдемі, жап-
жақсы, үп-үлкен, сарт-сұрт, жылт-жылт, сырт-сырт, шыны-аяқ, ағайын-туған,
дос-жар.
Үйге тапсырма: Морфологиялық талдау жасаңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
41 – сабақ
Тақырыбы: Тыныс белгілері
Мақсаты: Студенттерге тыныс белгілері туралы толық мағлұмат беру.
Қысқаша сипаттама:
Қазақ тілінде орыс тіліндегі сияқты айтылмақ ойды дәл ұғуға тек тыныс
белгісі ғана көмектеседі. Қазақ тіліндегі тыныс белгілер: нүкте(.), көп
нүкте(...), қос нүкте (:),нүктелі үтір (;), сызықша (-), тырнақша («»),
жақша (()), жаңа жол (абзац - Z), сұрау белгісі (?), леп белгісі (!),. Осы
тыныс белгілерімен қатар, шартты белгілер де бар:
дефис (-).
Нүкте (точка) мынадай жағдайларда қойылады:
1. Аяқталған ойды білдіретін сөйлемнен кейін қойылады:
Бұтақпен ағаш сымбатты,
Ұрпақпен адам сымбатты.
Жаман еиікші біз таңдайды.
2. Егер сөйлемнің ішінде қыстырма сөйлем келсе, ол жақшаның ішіне алынып,
соңына нүкте қойылады: Ахкем үйінде қонақ болдың, ішер асыңды іштің.
(Ахкем деп ол қайнағасы Тәкежанды айтатын.) (М. Әуезов).
3. Драмалық шығармаларда кейіпкердің атынан кейін және түсінігі ретінде
айтылған жақша ішіндегі сөйлемдерден кейін нүкте қойылады: Шуақ.
Сіздің үнедемегеніңіз жақсы, үндемеңіз. (қалтылдап). Жалпы, нүктенің
қойылу ережесі орыс тілімен бірдей.
Қос нүкте (двоеточие). Бұл тыныс белгісі де орыс тіліндегідей құрмалас
сөйлемнің түсінік берілетін сыңарынан (компонентінен) кейін, төл сөздің
алдындағы автор сөзінен кейін, бірыңғай мүшелердің алдынан келген
жалпылауыш сөздерден кейін, бірыңғай мүшелерден бұрын тұрған «мысалы»,
«атап айтқанда» сияқты сөздерден, жеке сөздерден кейін қойылады.
Нүктелі үтір (точка с запятой). Бұл негізінен мағыналық жақтан бір-
бірінен жуық бірыңғай сөйлемдардан кейін, құмалас сөйлемдар бір – бірімен
тығыз байланысты, бірыңғай болып келсе, т.б. жағдайларда қойылады.
Тырнақша («»). Тура өз мағынасында айтылмаған сөздер, шығармалардан
үзінділер алғанда, диалог емес төл сөздер, біреудің сөзінен алынған жеке
– жеке сөздер ойын, әдет – салт атаулары, пьеса, кино, музыкалық
шығармалар, газет, журнал, кітап, шығарма, өлең, қаулы т.б. атаулар
тырнақшаға алынады.
Жақша (скобка) қыстырма сөздер, белгілі бір сөзді түсіндіруде алынған
сөз, сөйлемнің қайдан, кімнен алынғанын, ремаркалар, талас, күдікті
сөйлемдарді басқа адамға көрсету үшін, алдыңғы сөйлемге қатысты бірыңғай
мүшелерді санамалап көрсету үшін қолданылады.
Үтір (запятая) - өте көп қолданылатын тыныс белгілерінің бірі. Ол
құрмалас сөйлемдердің құрамына енген жай сөйлемдердің аралығына, сөйлем
басында жай дауыспен айтылған иә, жоқ, жә, кәне, рас, қап сияқты
сөздерден соң, сөйлемдердің бірыңғай мүшелерінің аралығына, қаратпа
сөздерден кейін, қыстырма сөздерден кейін, одағайлар, оңашаланған
мүшелерден кейін, төл сөз бен төлеу сөздердің ара жігін ажыратуда т.б.
жағдайда қойылады. (Орыс тілінде де осылай.)
Сызықша (тире). Үтір сияқты бұл да көп қолданылатын тыныс белгісі.
Сызықша бастауыш пен баяндауыш екеуі де есімдерден болғанда, сілтеу
есімдігінен болған бастауыштан соң, бастауыш та, баяндауыш та, тұйық
етістіктен болғанда, бірыңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш
сөздердің алдынан, төл сөздің диалог түрінің алдынан, жалғаулықсыз
қарсылықты салаластың арасына, оңашаланған айқындауш біреу болмай,
бірнешеу болғанда т.б. жерлерде қойылады.
Тапсырмалар:
1. Төмендегі сөйлемдерді көшіріп, тыныс белгілерін қойып шығыңдар.
1. Бекжан
Қанды қолмын жасырман
Құс ұшырман басымнан
Қаны тамған қанжармын
Қыз алдында бас ұрман (А. Тоқмағанбетов)
2. Қара бүгін жер қандай
Кешегі күн тулақ па
Жерлеріңді таныңдар
Қара бүгін ел қандай
Кешегі бай құлақ па
Ерлеріңді таңдаңдар (І. Жансүгіров)
3. Үйдегі тетелес екі апай бар мен әкем шешем бар бесеуміз апаннан
шығарылған балшықты екі зембілмен кезек тасып терең шұңқырға құлата
бердік (С. Мұқанов)
4. Жан қиналмай жұмыс бітпес Талап қылмай мұрат бітпес.
5. Алматы Жамбыл Шымкет Түркістан темір жолы.
2. Текстегі тыныс белгілерінің қойылу себептерін түсіндіріңдер.
- Уау, түсе бер, кім болсаң! .. Саған сөйлесе баратын кісі жоқ,
түспесең тарта бер! – деді айғайлы дауыспен.
- Әу, қонағым! – деді ол.
- Ә, - деді қонақ басын көтеріп. – Ендеше, бір ойыным бар еді,
қонағым, сонымды көрсетсем, ерсі болмас па еді?
- Ә, жарайды, онда!
- Андрей, - десеңші! –деп ду ете түсті үйдегілер...
-Ал енді мен сендерге бір қызық айтайын, - деді біреу көпшіліктің шуын
басқысы келгендей қатты дауыспен. (С. Мұқанов).
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
42-сабақ
Тақырыбы: Қосымшалардың жазылуы(Правописание аффиксов)
Мақсаты: Студенттерге қосымшалардың жазылуы туралы түсіндіру.
Қысқаша сипаттама:
1. Сөздердің соңғы дыбыстарының (даусты, үнді, ұяң, қатаң), соңғы
буындарының (жуан, жіңішке) әуеніне қарай қосымшалар әркелкі болып
жазылады: жұмыс+шы+лар+дың, әке+лер+і+міз+ге. Алғашқы сөз жуан буын,
соңғысы жіңішке буындармен басталып, аяғына дейін сол сөздер сондай
буындармен аяқталып тұр. Басқа тілдерден енген сөздер мұндай ережеге
бағынбай, ол соңғы буынның әуеніне бағынады: пи+о+нер+лер+ге,
студент+тер, самолет+тер, пленум+да, Кремль+де, секретар+ға, актер+ге,
мұғалім+ге, семья+лар.
Ескерту: рк, нк, кі, ск, кс дауыссыздарына аяқталған сөздерге қазақ
тілі қосымшаларының жіңішке сыңары жалғанады: парк+тен, банкі+ге,
банк+те, бокс+ке.
1. Х әрпіне аяқталған сөздерге қосымшалар үнемі жуан болып жалғанады:
цех+тар, тарих+қа.
2. Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, қатаң дыбыстан басталған қосымша,
ұяң, не үнді болса, ұяң не үнді дыбыстан басталған қосымшалар
жалғанады: астық+ты, табыс+пен, айт+тыр, трактор+лар, қа-ғаз+дар,
мал+дар, мал+мен, құм+мен.
Ескерту: Егер сөз орыс тілінен енген б, в, г, д дыбыстарына аяқталса,
қосымшалардың басқы дыбысы қатаң дыбыстардан басталады: педагог+тар,
геолог+пен.
3. сөздің соңғы дыбысы с немесе з-ға аяқталып, келесі дыбыс ш-дан
басталса, түбір тұлғасы сақталып жазылады: колхоз+шы (колхошшы
емес), ауыз+ша (ауышша емес), жұмыс+шы (жұмышшы емаес), басша
(башшы емес).
4. Сөздің соңғы дыбысы и болып, оған к, қ, ғ, г, б, п дыбыстарының
бірінен басталған қосымша қосылса, мұнда да сөздің түбірі тұлғасы
сақталып жазылады: күн+ге (күңге емес), Жан+байды (Жамбайды емес).
5. Егер сөз к, қ, п дыбыстарына аяқталып, дауыстыдан басталған қосымша
қосылса, к-г, қ-ғ, п-б, болып өзгеріп жазылады: блок+і – болгі,
тік+еді – тігеді, қызық+ы – қызығы, кітап+ы – кітабы.
6. Егер сөздер нд, мп, кт, нг, мб, ск, фт қос дауыссыздарға аяқталса,
оларға қазақ тілінің қосымшалары ы, і дыбыстарын дәнекер етіп
жалғанады:
7. фонд – фонд+ы+ға, фонд+ы+ны, шрифт – шрифт+і+ге, штамп –
штамп+ы+лау, факт – факт+і+леу, митин – митинг+і+ге, объкт –
объект+і+ге, ромб – ромб+ы+ның, киоск – киоск+і+ге.
8. Егер сөздер сс, лл, кк, тг біркелкі қос дауыстыға аяқталса, қазақ
тілінің қосымшалары жалғанғанда біреуі түсіріліп жазылады: металл –
метал-ға, класс – класқа, грамм – грам+ы, киловатт – киловат+ы. Ал
Донбассқа, Кузбассқа, Гриммге сияқты жалпы есімдерде сақталып
жазылады.
9. Егер сөздер ст, сть, зд дыбыстар тіркесіне аяқталып, қазақ
қосымшалары жалғанса, соңғы дауыссыздар түсіп қалады: трес+ке,
текс+ке, ведомос+қа, съез+ге, поез+бен, ведомос+пен т.б. Ал бұларға
қосымша жалғанбағанда, алғашқы қалпында жазылады (трест, текст,
ведомость, съезд, поезд, повесть).
10. Бас әріптерінен қысқарған сөздерге қосымшалар жалғанғанда соңғы
әріптің айтылу ыңғайымен жазылады: ҚР+ның, СНГ+ге т.б.
11. Цифр арқылы жазылатын саннан кейін ешқандай белгі қойылмайды: 5
адам (бес адам), 25 том. Егер реттік сан есім болса, не қазақ
тілінің қосымшалары жалғану керек болса, дефис (-) арқылы жазылады:
5-класс, 10-пәтер, 4-қабат, 8-үй т.б.
12. Рим цифрынан кейін ешнәрсе қойылмайды: XX ғасыр, IV кітап, V
класс.
13. Егер қосымшалы ссөз тырнақшаның ішінде келу керек болса, сол
күйінде тырнақшаға алынып жазылады: «Егемен Қазақстанның», «Ана
тілінің», «Қазақ әдебиетінде» басылды т.б.
Тапсырмалар:
2. Сөйлемдердегі қарамен терілген сөздердің түбірі мен қосымшаларын
ажыратып, олардың емлесіне түсінік беріңдер.
Мен госпитальға түскен күннен бастап елден, үйден ештеңені жасырғаным
жоқ. Мына «Батырлығы үшін» педалін не үшін алып едің, інішек? Менің
өзімнің бір взводты асырарлық күшім бар, жолдас полковник.
Металдарды магниттік қасиеттері де түрліше. Бескөл құрастырмалы темір
бетон цехы және басқа кәсіпорындар пайда болды.
Лифтіден шыға-ақ сәби жүзі өзгеріп сала берді.
Инженер Дәуірұлы әдейі тапсырмамен Донбасста 8 ай жатып, алып
шахталарын тексеріп, біздің шахтаның проектісін жасаған.
Орынбор рабфагында оқып жүріп, жазғы каникулға туған ауылым келдім де,
біраз тыныққаннан кейін Қорған қаласынан поезға мінбек боп аттандым.
Кезекші диспетчер Нина Евдакимовна магистраль бойымен хабарласуға
кірісті: 7-ші істеп тұр, 4 пен 5-ті тағы бір өткізіп жібереміз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
1 –сабақ
Қазақстандағы оқу жүйесі
Балалар мектепке барғанша 6 немесе 7 жасқа дейін балалар бақшасына
барады.
Білім беру біздің елде жеті жастан басталады, сонда бала бастауыш
мектепке барады.
Орта білім 5-ші сыныптан басталады, онда балалар әдебиет, тарих,
жаратылыс тану ғылымдары сияқты көптеген жаңа пәндер өтеді.
Емтихан 9-шы және 11-ші сыныптарда өткізіледі.
Кейбір оқушылар 9-шы сыныптан кейін мектепті тастап, кәсіптік-
техникалық училищелерде оқуын жалғастыра алады.
Қазақстанда негізгі типтік мектептен басқа да орта типтік мектептер
бар. Сондай-ақ бір пәнді мысалы, шет тілін, әдебиетті, физиканы т.б.
пәндерді әрі тереңдетіп, әрі жедел оқытатын арнаулы орта мектептер де жоқ
емес.
Сонымен бірге мамандандырылған музыкалық, балет, көркем сурет және
спорттық мектептер бар. Олар аса дарынды балаларға арналған. Мүгедек
балаларға да арнаулы мектептер бар.
Орта білім алу біздің елімізде тегін. Жаңа типті орта мектептердің
арасында гимназия, колледж және лицейлер де бар. Олардың көбісі ақылы оқу
жүйесіне көшкен.
Жоғары оқу орындарының арасында, елімізде институт, жоғары білім беру
мектептері, университет және академиялар жұмыс істейді.
Қазақстанның жоғары оқу жүйесі 1992 жылдан батыс елінің үлгісімен төрт
жыл оқытып – бакалавр, және қосымша екі жыл оқытып – магистр дәрежесін
алады.
Жоғары оқу орнына түсу үшін міндетті түрде сол оқуға түсу алдындағы
сынақтан өтуі керек.
Тегін жоғары білімді республикалық тестен өткен талапкерлер ғана ала
алады. Басқа жағдайларда оқу негізі ақылы.
1. Балалар,бақша,білім беру,бастауыш мектеп, арынды,талапкер сөздерін
орысшаға аударыңыз.
2. Мектеп, гимназия,колледж, ақылы оқу сөздеріне сөйлем құрау.
3. Мәтіннен жалпы есімдерді табу.
4. Білім беру біздің елде жеті жастан басталады,сонда бола бастауыш
мектепке барады.
Осы сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
2 -сабақ
Қашаған мұнайы
Қашаған мұнайын Каспий теңізінің астынан өндіреді. Мұнайды теңізде өндіруде
– Теңіз суларының астынан мұнай шығару деген сөз. Дүние жүзінде өндірілетін
мұнайдың 10%-і осы әдіспен алынады. Осы тәсілінің өзіндік ерекшелігі бар.
Мұнай мұнараларымен қатынас жасау және мұнай құбырларын жүргізу үшін арнайы
эстакада салынады. Теңіздің таяз жеріне тас – топырақ үйінділері
орнатылады. Осы өндірісте фонтандық және комперессорлық әдістер
пайдаланады. 2000-жылдың 24 шілдеде ОКИОК компаниясы Каспий қайраңында
Қашаған мұнай мен газ кен орнының ашылғаны жөнінде ресми түрде мәлімдеді.
Шығыс Қашаған құрылымында сынақтық бұрғылау жүргізу нәтижесінде полеозой
дәуіріне жататын карбонаттарда 4000 м төменгі тереңдіктен мұнай алаңы
ашылып, тәулігіне 600 текше метрге дейін мұнай алынды. Қашаған мұнайы
теңізге ұқсас келеді. ОКИОК Қашаған кен орны табиғатының құрамындағы
көмірсутектердің сипаттамасын зерттеуді жалғастырады.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Теңіз, әдіс, ерекшелігі, мұнай мұнаралары, дәуір, алаң, кен орны,
сипаттама сөздерін орысшаға аударыңыз.
3.Теңіз, табиғат, бұрғылау сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
3 -сабақ
Атырау облысы – Каспий өңірініің қара маржаны
Облыс құрамында бір қала, жеті әкімшілік аудан бар. Соның ішінде Мақат және
Жылыой мұнайлы аудандары. Ал Атырау қаласы– мұнай – газ өңдеу өнеркәсібінің
орталығы. Атырау өңірі түрлі пайдалы қазбаға, бай, соның ішінде, ілеспе
газдары бар тұз үсті және тұз асты Мұнай кен орындары ретіндегі көмірсутегі
шикізаттары, Атыраудың кен орындары елді мекендерден өте алыс жатыр. Ең
жақын деген Сарықамыс поселкесінің өзі 70 шақырым. Одан кейінгі жақын жер
90 шақырымдағы “Опорный” темір жол станциясы. Жалпы Атырау өңіріндегі
өндіріс көзінің ашылуы тұрғындардың әлеуметтік жағынан жақсыға кең жол
тапты.
Исатай ауданының орталығы Аққыстау кеніші мұнайшылардың қалашығына
айналды. Аққыстауда 15 пәтерлік көп қабатты үйлер салынып, пайдалануға
берілді. Сол сияқты Елемес, Сазтөбенің басында жұмысшыларға арналған
жатақханалар салынды.
Атырауда ұлттық және шетелдік көптеген белгілі компаниялар табысты
жұмыс істеп жатыр: “Қазақойл – Ембі”, “Қазақстан Каспий Шельф”,
“Теңізшевройл”, “Жайық мұнай”, Agip, Chevron, MobiI, British, Gas және
т.б..
Облысымызда көптеген мұнай – газ өндіруші бар: Атырау мұнай өңдеу
заводы, Атырау химия заводы, “Ембімұнайгаз”, “Теңізмұнайгаз”.
Тапсырма:
1 Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Облыс, қала, әкімшілік, аудан, мұнай, жұмысшы, жатақхана Сөздерді буынға
бөліп жазыңдар.Сөздерін орысшаға аудару.
3.Мұнай, қала, ұлт, жатақхана сөздеріне сөйлем құраңыз.
4.Атыраудың кен орындары елді мекендерден алыс жатыр. Осы сөйлемдерге
фонетикалық талдау жасаңыз.
. Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
4 -сабақ
Мұнай өндіру
Мұнай өндіру мұнай өнеркәсібінің тереңнен бұрғылау скважиналары, ал таяздан
арнаулы тау-кен қазбалары арқылы мұнай және онымен бірге кездесетін газ
өндіруге арналған саласы. Дүние жүзінде өндірілетін мұнайдың дені құрлықта
және теңізде бұрғыланатын скважиналардан алынады. Мұнай өндірісі адамзатқа
көне заманнан белгілі. Таяз қабаттан шығатын мұнайды құдықтарға жинақтау
әдісі шығыс елдерінде (Қытай) ерте кезден-ақ пайдаланылған. Бұл әдіс каспий
маңында Х-ғасыр шамасында белгілі болған. Жер қойнауындағы мұнай шоғыры кен
орны деп аталады. Мұнай сұйықтар сіңбейтін жыныстардың арасында
жинақталады. Көпшілік жағдайларда мұнайлы қабаттың астында су кездеседі.
Мұнаймен бірге кездесетін газ оның құрамына ерітінді түрінде араласқан
немесе бос кеңістікті алып жатады. Тереңде жатқан мұнай скважина арқылы
шығарылады. Мұнайлы қабаттың әжептәуір қысымы болады. Мұнай және оның
құрамында болатын газды өндіру, бұларды жинақтау, сақтау оларды алдын-ала
өңдеуден өткізу және оларды өндіріс орындарына жеткізу секілді
мәселелерімен мұнай кәсіпшіліктері айналысады. Бұл кәсіпшіліктер мұнай
бірлестіктеріне бағынады.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Құрлық, құдық, өндіріс, мәселе, кәсіпшіліктер, көпшілік, өңдеу,
жинақтау, сақтау сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
3. Мұнай, өндіріс орындары, мәселе сөздеріне сөйлем құраңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
5 -сабақ
Алматы
Алматы – қазақстанның оңтүстік астанасы, әлемдегі ең әсем қалалардың
бәрі.
Ол Хан – Тәңірінің сілемдері Алатаудың етегіне орналасқан. Қала
төбесінен төнген қарлы шыңдардың биіктігі теңіз деңгейімен есептегенде
төрт мың метрден асады.
Алматы – бау-бақшалы қала. Бұл тек мәдени ғана емес, сондай-ақ
Қазақстанның өнеркәсіп, қаржы және саяси орталығы.
Қалада Медеу мұз айдыны, Көктөбе аспалы жолы және көптеген мұражайлар,
театрлар, парктер, т.б. көрікті орындар бар.
Өзгені қайталамайтын қала сәулеті – жаңа және ескі алаң «Қазақстан»,
«Достық» қонақ үйлері, цирк, Мұхтар Әуезов атындағы театр т.б. ғимараттар
қонақтарға ұмытылмас әсер қалдырады.
Алматы қаласының көне тарихы бар.
Алматы 1853 жылы пайда болды. Ол кезде бұл Верный деп аталатын бекініс
қала болатын.
Ұзақ уақыт бойы қала орысша «Алма-ата» - «Алматының атасы» - деп
аталып келді. Алматының өте ірі, аса дәмді, шырынды апорттары Еуропаға
кеңінен мәлім.
Алматы – халқының қонақ-жайлылығымен есте қалатын, болашағы зор қала.
1. Халық, қонақ, болашақ, уақыт, көне, тарих, жаңа сөздерін орысшаға
аудару.
2. Алматы қаласының көне тарихы бар. Осы сөйлемді буынға бөліп,
фонетикалық талдау жасау.
3. Әсем, мәдени, аса дәмді, зор сөздеріне сөйлем құрау.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
6-сабақ
Менеджмент
Қазіргі нарықтық экономика үш тағанға сүйенеді. Оның біреуі-
менеджмент, екіншісі- маркетинг, үшіншісі- қаржы.
Менеджмент өндірісті басқару принциптерінің, әдіс-тәсілдерінің және
құралдарының жиынтығы.Ол өндірістің тиімділігін арттырып, тұрақты табыс алу
мақсатымен құрылатын саясат.
Менеджментті қызметкерлер үшін заңды күші болатын және бәсекелестер
үшін ықылас туғызатын нұсқаулықтар, ережелер, қағидалар т.б нысанында
жоғары лауазымды басшылық дайындайды.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Нарықтық экономика, үш таған, қаржы, өндірісті басқару, әдіс-
тәсілдері, жиынтық, тиімділігі, тұрақты табыс алу, саясат, қызметкерлер,
заңды күші, бәсекелес, нұсқаулықтар, ережелер, қағидалар, лауазымды
басшылық
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Қаржы, өнім, басқару, тәсіл
4. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Өндірістің, тиімділігін, мақсатымен ,менеджментті, бәсекелестер
мақсатымен, рынокта, қағидалар, нысанында, лауазымды, басшылық.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
7 -сабақ
Бизнес. Бизнесмен
Кәсіпорын немесе ұйымдардың, жеке тұлғалардың өнім шығару (шикі), тауар
өндіру, сату, сатып алу, табыс табу мақсатымен басқа тауарларға немесе
ақшаға айырбастау бизнеспен айналысу деп аталады.
Жеке тұлға өз пайдасы үшін жеміс-жидек өсіріп, автомашинасын, жеке
мүлкін сатқаны бизнеспен айналысқан болып саналмайды.
Бизнес термині пайда табуға бағытталған қызметтің(кәсіптің) кез-келген
түрін білдіру үшін кең таралған ұғым. Бірақ ол кәсіпкерлік емес,
кәсіпкерліктен үлкен. Бизнес кәсіпкерлердің де, тұтынушылардың да,
қызметкерлердің де, мемлекеттік құрылымдардың да қызметін қарастыра алады.
Бизнесмен – ағылшын сөзі. Ол «табыскер», «іскер» деген мағынаны
білдіреді.Бизнесмен ақша жасаушы яғни бизнеспен айналысушы адам. Ол
коммерциялық билікке белсене араласып, ірі капиталды иеленуші адам.
Бизнесменнің 7 қасиеті (Жапон менеджментіКоносука Мацусита тұжырымы):
1.Қулық жасама, адал бол;
2.Өз орныңда қожайын бол;
3.Кешегі күнді місе тұтпа;
4.Таным-білігіңді жетілдіре түс;
5.Айналаңдағыларға құрметпен, түсіністікпен қара;
6.Сыртқы дүниені ұмытпа, шүкіршілік ет;
7.Қоғамнан қарыз аламыз, қоғам үшін жұмыс жаса;
Имидж- латын сөзі. Ол «бейне», «пішін», «кескін» деген мағынаны білдіреді.
Бір жағынан іскер адамның бет-бейнесін, қоғамдағы рөлін білдірсе, екінші
жағынан фирманың, тауардың, қызметтің қосымша табыс беретін немесе залал
келтіретін бейнесі.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Жеке тұлға, өнім шығару, шикі, тауар өндіру, сату, сатып алу, табыс табу,
мақсаты, тауар, ақша, айырбастау, бизнеспен айналысу, пайда, жеке мүлік,
қызмет, кәсіптің, кәсіпкерлік, тұтынушы,, қызметкер, мемлекеттік,
құрылымдар
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Жеке, тұлға, шикі, іскер
4. Мәтіннен неологизм мен термин сөздерді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
8 - сабақ
Ұлттық экономика
Кез келген елдің экономикасы сол елдің ұлттық ерекшеліктеріне, салт-
дәстүріне, шаруашылықты жүргізу тарихына сүйенеді.
Ұлттық экономикаға сол елдің, сол ұлттың аумағында жүзеге асырылатын
шаруашылық бірліктерінің жиынтығы кіреді. Ұлттық экономиканың қызметін
Үкімет, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, фирмалар, компаниялар құрайды.
Ұлттық экономика төмендегідей салалардан тұрады: өнеркәсіп өндіріс,
ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс, сауда.
Ұлттық есепшіліктің халықаралық тәжірбиесінде экономикалық аумақ
болатын мыналар: әуе кеңістігі, еркін тауар-ақша айналысы жүзеге асырылатын
аумақ, балық аулауға айрықша құқығы бар су, шикізат, отын өндіруге құқығы
бар континенттік қайраң жатады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Ұлттық экономика, ұлттық ерекшелік,салт-дәстүр, шаруашылық, үкімет,
жеке тұлға, кәсіпорын, өнеркәсіп, өндіріс, ауыл шаруашылығы, көлік,
құрылыс, сауда, тауар-ақша айналысы.
3.Шикізат, өнеркәсіп, жеке тұлға, Үкімет сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Ел, салт-дәстүр, қызмет сөздерінің синонимдік қатарын жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
9 - сабақ
Аукциондық сауда
Тауар мен мүліктің кейбір түрлерін көпшілік алдындағы сауда-
саттыққа салудың ерекше тәсілі аукциондық сауда деп аталады.
Аукциондық сауда күні бұрын белгіленген жерде,белгіленген жерде,
белгіленген уақытта өткізіледі. Тауарды немесе мүлікті, әдетте ең көп баға
ұсынған тұлға сатып алады. Аукциондық тауарлардың негізгі түрлері: үлпек
жүнді аң терісі, жүн, темекі, шәй, балық, ағаш, астық, мал (негізінен
жылқы) сән-салтанат бұйымдары, өнер туындылары, жылжымайтын мүлік.
Бұл тауарлар жеке қасиеттерінің бір тектілігімен сипатталады.
Сондықтан олар, әдетте, топ-тобымен топтамаларымен сатылады.Аукционды
ұйымдастыруымен және өткізуімен бизнестің осы тұрғыда маманданған сауда
(делдалдық) фирмалары айналысады. Олар көбінесе нарықты тиімді бақылау мен
қосымша пайда алу мақсатында бірлескен уақытылы кәсіпорындар құрады.
Соңғы кезде борышқорлардың (кепілдікке берілген мүлікті ) мүлкін сататын
аукциондар кеңінен тарала басталады.
Ереже бойынша, қарызынан құтыла алмаған борышқорлардың мүліктерін
сатушы ретінде банктер алынады. Бұларға қозғалмайтын мүліктер,
автомашиналар, халық тұтынатын тауарлар жатады.
Тапсырмалар:
1. Тауар, сауда, баға, тұлға, жылжымайтын мүлік, нарық, бақылау сөздерін
орысшаға аударыңыз
2. Жылжымайтын мүлік, қарыз, тауар, кәсіпорындар сөздеріне сөйлем
құраңыз.
З. Аукциондық сауда сөзіне фонетикалық талдау жасау.
4.Морфологиялық талдау жасаңыз:
Ереже, қарыз, борышқорлардың, мүліктерін, сатушы, банктер.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
10 - сабақ
Анамның тілі-айбыным менің
“Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі тағдыры емес, ертеңгі
де тағдыры” – дейді Бауыржан Момышұлы.
Атақты В. А. Сухомлинский бір кезде “төрт құдірет патшалық құрған
мектепте ғана мәдениет ту көтере алады” деген еді. Олар: Отан, Адам, Кітап,
Ана тілі.
Адам сияқты ұлттың да жаны бар. Оның тілі мен жаны табиғи тығыз
байланысты. Тілінен айырылған халық міндетті түрде ұлттық қасиетінен
айырылады және жоғалады.
“Ұлт болудың бір емес, бірнеше шарты бар. Соның ең басты және негізгі
шарты-ұлттық тіл. Дінді айырбастауға болады. Тілді айырбастау мүмкін емес.
Дұрысы тілді де айырбастауға болады, бірақ онда ұлтыңнан, ұлттығыңнан
айырыласың”, - дейді ақын Қадыр Мырзалиев.
Білімділіктің ең басты факторы туған тілінде сөйлеу оны сыйлаудан
басталады-дейді Г. Гегель.
“Ана тілім менің, Сен маған ризасың ба білмеймін, бірақ менің тілегім
сенсің, сені мақтан етемін”, деп жырлайды дағыстандық ақын Расул Ғамзатов.
Өз ана тіліңді қадір тұтпай , ел-жұртыңды сүйе алмайсың – деп қатал талап
қояды Паустовский.
“Уа, туған тіл… ата-анамның тілі Ең әуелі осы тілмен шешем бесікті
тербеген, ұзақ түнге әжем менің хикаялар сөйлеген. Уа, туған тіл, әр
уақытта көмегіңмен бір сенің, Сәби күннен сезілетін, шаттығым, қайғым
менің”- деп тебіренеді Ғабдолла Тоқай.
“Кейбір ұл-қыздарымыздың ана тілімізді білмеуі, не шала білуі мені
қатты қынжылтады. Бұған ең алдымен ата-ана кінәлі” деп кесіп айтады
Бауыржан Момышұлы.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Тіл, тағдыр, мәдениет, адам, кітап, ұлт, дін, білім, ақын сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен зат есімдерді табыңыз.
4. Кейбір ұл-қыздарымыздың ана тілімізді білмеуі, не шала білуі мені қатты
қынжылтады. Осы сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
11 - сабақ
Мұнай монополиялары
Капиталистік дүниенің мұнай өнімдерінің көбін беретін капиталистік
елдердегі халықаралық ірі өнеркәсіп бірлестіктері. Ол өндіріс пен
капиталдың шоғырлануы негізінде пайда болды. Капиталистік елдердің мұнай
өндірісінде АҚШ пен Англияның ат төбеліндей аз ғана монополиялары үстемдік
етеді. Қазіргі кезде капиталистік дүниенің ірі мұнай монополия ларының
қатарына Американың 5 монополиясы (“Эксон корпорейшен”, “Тексако”, “Галф
ойл”, “Стандард ойл компани оф Калифорния” және “Мобил ойл”), ағылшын
голландиялық “Ройял датч – шелл груп” және ағылшынның “Бритиш петролеум”
монополиялары жатады. Бұл монополиялар шикізат көздері мен өткізу
рыноктарын бөлісу жөнінде бірқатар келісімдер жасасу арқылы қуатты
монополиялық бірлестікке бірікті. Мұнай монополиялары капиталистік
дүниедегі неғұрлым қуатты финанс топтарының өнеркәсіптік империясының
негізін құрайды. АҚШ-тың 4-жетекші мұнай монополияларына Рокфеллерлер,
Моргандар сияқты, “ Финанс шонжарлары” билік жүргізеді. Мұнай магнаттары
өздерінің финанстық күш-қуатын пайдалана отырып, Ақш-тың, Англияның басқа
да елдердің ішкі және сыртқы саясатына едәуір ықпал жасайды. Мұнай
монополияларының қожайындары өкімет органдарында басшы қызметке белсене
араласты
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Мұнай монополиясы, халықаралық, өндіріс, шикізат көздері, басшы, саясат,
қызмет сөздерін орысшаға аударыңыз.
3.Мәтіннен зат есімдерді табыңыз. Талдаңыз.
4.Мұнай монополиялары сөзіне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
12 - сабақ
Астана
Астана қоныс тепкен мекеннің негізі 1830 жылы қаланған. Ол киелі
Сарыарқа даласының төсінде, көшпелілердің ежелгі өркениеті осынан бастау
алған.
Астана – Қазақстанның астанасы және Ақмола облысының орталығы. Бұл жер
Сәкен Сейфуллин мен Мағжан Жұмабаевтардың туған мекені.
1832-1961 жылдар аралығында қала Ақмола қаласы болып аталды, ал КСРО-да
тың және тыңайған жерлерді көтергенде, Целиноград қаласы болып өзгертілді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, астананы көшіру шешімі қабылданды.
Сөйтіп Қазақстанда жаңа астана пайда болды. Қаланың аты жаңаша – Астана деп
аталды.
Астанада тоқыма, жеңіл және баспа өнеркәсібі өте жақсы дамыған. Көптеген
университеттер, институттар, колледждер бар.
Астана Қазақстанның саяси өмірінің орталығы. Мұнда Президент, Парламент
және Үкімет орналасқан.
Астана – алып құрылыстар қаласы. Қысқа мерзімнің ішінде мұнда Үкімет
ғимараттары, «Континенталь» қонақ үйі салынып, орталық көшелер қайта
жаңаланды.
21 ғасырда Астана әлемдегі ең сұлу, гүлденген астаналардың біріне
айналмақ.
1. Киелі, тәуелсіздік, өнеркәсіп, ғимарат, ғасырсөздерін орысшаға аудару.
2. Астана – алып құрылыстар қаласы фонетикалық талдау.
3. Әлемдігі, өмір, көмпелілер, қоныс сөздеріне сөйлем құрау.
4. Мәтіннен зат есімді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
13 - сабақ
Нарықтық экономика
Нарықтық экономика сұраныс пен ұсынысты ескере отырып, тауар алмасу
арқылы туатын еркін бәсеке уақыты. Нарықтық экономика заңдары: Бірінші заңы-
Тауарды сатуда, сатып алуда, өндіруде, ұсыныс пен сұранысты ескеру. Екінші
заңы- тауарды бәсеке шартына жауап берердей сапалы өндіру. Бір-бірімен
бәсеке фирма мен кәсіпорындар баға белгілеу процесін белгілей алмаса,
тауарларын өткізе алмауы мүмкін.
Нарық жағдайында бәсеке болмаса, рынокта өз бағасын ұсынатын
монополистер пайда болады.
Экономикадағы нарықтық басқаруды алып тастап, оның орнына әкімшілік
немесе саяси шешімдер арқылы басқарылса, онда «таза» жоспарлы экономика
пайда болады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Нарықтық экономика, сұраныс, ұсыныс, тауар алмасу, бәсеке, тауар, сату-
сатып алу, сапалы өндіру, баға белгілеу, ұсыну, кәсіпорын, басқару,
әкімшілік, жоспарлы экономика
3. Бәсеке, тауар, ұсыну, сұраныс, ұсыныс сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Ұсынысты, кәсіпорындар, жоспарлы, шартына сөздеріне морфологиялық
талдау жасаңыз
5. Мәтіннен сын есімдерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
14 – сабақ
Экономика саласындағы маман
Банкир- еліміздің ақша айналымын ұйымдастыра алатын қаржы
интеллектуалдары. Банкирлерді бұрын өсімқорлар деп атаған, олар қарызға
ақша береді, қарызға алады, сол арқылы байлықтарын өсіріп қорғайды.
Қазір банкілер шағын және орта бизнесті дамыту үшін несие беріп,
қаржылай көмектеседі, кепілдікке несие береді, салымдарды көбейту
мақсатында салымшарлармен жұмыс жасайды. Олар адамдарға жинақтарын
көбейтуге көмектеседі, сол арқылы еліміздің экономикасын нығайтуға үлес
қосады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Банкир, ақша айналымы, өсімқорлар, қарыз, ақша, байлық, шағын және орта
бизнесті дамыту, кепілдік, несие, салым, салымшарлар, жинақ, нығайту
3. Банк,салым, жинақ, несие, қаржы сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз
Банкирлерді, қарызға, салымшарлармен, еліміздің, экономикасын
5. Мәтіннен етістіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
15 – сабақ
Қостанай облысы
Республиканың солтүстік бөлігінде орналасқан. 1929 жылы құрылған.
Жері 114,5 мың км2. Халқы 939 мың (1979). Жері негізінен қыратты, үстіртті,
белесті жазық. Жер қойнауы-пайдалы қазыналарға бай: магниттік темір
рудалары, боксит, қоңыр көмір, асбест, отқа төзімді және кірпіштік саз,
флюстік және цементтік әк тас, шынылық құм, құрылыстық тас т.б. кездеседі.
Қысы суық, жазы қоңыржай ыстық. Жауын-шашын көбінесе көктем мен күзде
жауады. Ірілі-уақтылы көлдер көп және көпшілігінің суы тұщы келеді. Тың
және тыңайған жерлердің қарқынды игерілуіне байланысты облыстың жануарлар
дүниесі кедейленді. Қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, саршұнақ, күзен:
тұяқтылардан – елік, орманды жерде – суыр, қамысты көлдер жағасында –жабайы
шошқа, құстан – бүркіт, кезқұйрық, қаршыға, бөктергі, ақ кекілік, құр, су
айдындарында – үйрек, қасқалдақ, қаз, аққу, тырна т.б. кездеседі.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Жазық, суық, жазы ыстық, жауын-шашын, тұщы, жануар, жабайы шошқа сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3.Мәтіннен сын есімді табыңыз.
4.Республикалық, солтүстік сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
16 - сабақ
Көкшетау облысы
Республиканың солтүстік бөлігінде орналасқан. 1944 жылы 16 наурызда
құрылған. Жері 78,1 мың км2. Халқы 617 мың (1979). Облыс жері таулы,
қыратты жазық. Көкшетау-жер шоқтығы, табиғаты өте көркем, қазақтың
Швейцариясы атанған өлке. Жазы жылы, қысы қатаң және ұзақ. Шоқан Уәлиханов,
Біржан сал, Ақан сері, Балуан Шолақ сынды қазақтың атақты ұлдарының туып
өскен жері.
Жер қойнауынан темір рудасы, тас көмір, доломит, әк тас, алтын,
құрылыс заттары, каолин сазы, кварц құмы, ас тұзы т.б. пайдалы қазыналар
табылған. Көкшетау астықты өлке.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Темір рудасы, тас көмір, әк тас, алтын, құрылыс заттары, пайдалы қазына,
астықты өлке сөздерін орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен сын есімдерді табыңыз.
4. Бір сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
17 - сабақ
Мұнайшы - мәртебелі мамандық
Батыс Қазақстан облыстары: Маңғыстау, Ақтөбе, Орал, Атырау.
Соның ішінде Атырау қаласы-мұнайлы өлкенің орталығы. Атырау облысы Шығыс
пен Батыс өркениеті түйіскен жерінде орналасқан. Ол Европа мен Азия
континенттерін жалғастырып жатыр. Мұнай, газ, қара уылдырық, балықтың
бағалы түрлері-өлкенің негізгі байлығы және мемлекеттің алтын қоры.
Қазақстан Республикасы егемендік алғалы мұнай мен газдың сатылған ақшасына
бюджет арқылы Қазақстан халқы көп байлыққа кенеліп жатыр. Биылғы жылы
Қазақстан Республикасы мұнай сатушы елдерінің біріккен одағына бақылаушы
болып енгізілді. Қазақстан Республикасына мұнай, газ мамандары өте көп
қажет. Біздің Республикамызға шетел мамандары көп шақырылуда. Шетел
мамандарынан үйреніп білу үшін Қазақстан Республикасының жастары мұнай
мамандықтарын игергені дұрыс. Облыста 11 жоғары оқу орны бар, оның екеуі
мемлекеттік.
Олар-Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті мен Мұнай-газ
институты. Мұнай және газ институтының 22 кафедрасында 3000-нан аса
студенттер білім алады. Жалпы саны 220 оқытушының ішінде
6 академик, 19 ғылым докторы мен профессор, 112 ғылым кандидат пен доцент
бар.
Соңғы жылдары нарықтық экономика жағдайында институт түрлі
шетелдік фирмалармен қатынастарын дамытуға басты назар аударып отыр.
Мысалы: “Теңізшевройл” Біріккен Кәсіпшілігімен келісім шарт негізінде Теңіз
мұнай кенішінің тереңдіктерін зерттеу жұмыстары жүргізілді. Атырау мұнай
және газ институты мұнай-газ саласы мамандары даярлайтын жоғары оқу орны
1959 жылы бүкіл одақтың сырттан оқитын политехникалық институтының оқу-
консультациялық бөлімшесі ретінде ашылды. 1998 ж.өз алдына жеке мемлекеттің
оқу орнына айналды. 5факультеті:
1. Мұнай
2. Химия - технологиялық
3. Инженерлі – механикалық
4. Инженерлі – экономикалық
5. Жалпы техникалық дайындық бар, дәріс 17 мамандық бойынша жүргізіледі.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
Мамандық, мұнайшы, нарықтық экономика, зерттеуші, мемлекет сөздерін
орысшаға аударыңыз.
2.Мәтіннен сан есімдерді табыңыз.
3.Қара уылдырық, балық сөздеріне фонетикалық талдау жас
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
18 – сабақ
Атырау мұнайының тарихы
Атыраудың көмірсутегі аймақтарында жазылған. Өлкенің тұрғындары өте
ертеден-ақ мұнайдың жиналған жерлерін, оның кейбір қасиеттерін білген және
оны емдік мақсатта пайдаланған. Олар мұнайды тайыз шұңқырлардан, сортаң
жерлердің бетінен жинап алған осындай қасиеттері бар, жердің бетіне шығып
жатқан сұйық зат заманының білімді адамдарының назарынан тыс қалмағандығы
белгілі. XVIII ғасырда Орал-Ембі ауданының мұнай-газ кенін көптегенкөрнекті
ғылымдар, геологтар, тапографтар мен саяхатшылар зерттеген.1890 ж. Грумм-
Гржимайло басқарған экспедиция Қарашүңгіл массивінің толық геологиялық
сипаттамасын жасады.1892 ж. Геолог Никитиннің басшылығымен шығарған арнайы
экспедициясы алғаш рет Доссор, Ескене, Қарашүңгіл ауданындарында бұрғылау
жұмыстарын жүргізді.1899 ж. Қарашүңгіл кенішінде мұнай атқылайтын алғашқы
бұрғақ ашылды. 1911 ж. Осында атақты “Нобель” компаниясы Доссар мұнай
кенішін ашты. 1914 ж. Мақат кенішін ашты. Кейінірек теңіз арқылы тасылды.
1920 ж. Каспий маңын зерттеуде атақты ғалым, академик И. М. Губкин үлес
қосты. Бекбике, Оңтүстік Мақат, Оңтүстік Байшонас кеніштері ашылды.1936 ж.
Байшонаста, Құлсарыда, Оңтүстік Ескенеде ірі мұнай кеніштері ашылды.
1960ж. Ең ірі Прорва мұнай кен орны ашылды.
1961ж. Жетібай және Өзен кеніштері ашылды.
1968ж. Жайық-Волга аралығындағы Мартыни кеніші іске қосылды.
1993ж. Желтоқсан айында халықаралық консорциум құрылды, оған Agip,
British Gas, British Petroleum StatoiI альянсы, MobiI SheII Total және ҚР-
нан “Казахстан Каспийшельф” кірді.
1999 ж. 2 шілдесінде Астраханда “Сұңқар” ұңғы баржасын алғашқы іске
қосу салтанаты өтті.
Шетел мамандары облыстың ыңғайлы географиялық орналасуына, табиғи
қорларының молдығына қарап, өлкені “Мұнайлы өлкенің маржаны” деп атайды.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Аймақ, тұрғындар, саяхатшы, ғалымдар, зерттеген, бұрғылау, шетел
мамандары, табиғи қор сөздерін орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен сан есімдерді табыңыз.
Мәтіннен бір сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
19 -сабақ
Экономика
Біз күнделікті тіршілікте «үнем», «үнемдеу», «үнемшіл» деген
сөздерді жиі естиміз. Өзіміздің үй шаруашылығын басқара отырып, өз
жанұямыздың экономикасын ұйымдастырамыз.
Біз жанұямыздың бюджетін дұрыс бөлуге, жарықты, суды, ақшаны
үнемдеуге, оған ұқыпты қарауға тырысамыз.
Экономика- гректің «үй шаруашылығын жүргізу өнері» деген сөзі. Жеке
адамның, отбасының, қоғамның бірлігі экономикадан тұрады. Экономиканы
білмей, үй шаруашылығынан бастап халық шаруашылығына дейін басқару мүмкін
емес.
Экономиканың түрлері: отбасы экономикасы, ұлттық экономика, нарықтық
экономика, халықаралық экономика, қалтарыстағы экономика т.б
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Үнем, үнемдеу, үнемшіл, үй шаруашылығы, жанұя экономикасы, ұйымдастыру,
қоғам, халық шаруашылығы, басқару, ұлттық экономика, нарықтық экономика,
халықаралық экономика, қалтарыстағы экономика
3. Экономика, нарық, шаруашылық, басқару, үнемдеу деген сөздерге сөйлем
құраңыз
4. Халық, бюджет, қоғам сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
5. Мәтіннен есімдіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
20 - сабақ
Теңіз кеніші
1993 жылы 6 сәуірде Қазақстан Республикасы президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев пен американдық “Шеврон” корпорациясының өкілдері қол қойған
келісімшарт нәтижесін де “Теңізшевройл” қазақ-американ бірлескен кәсіпорны
өмірге келді. Бұл келісімнің мерзімі 40 жыл. Жобаның құны 40 млрд. доллар.
Болжамды есептер бойынша ТШО-ның өндірістік қуаты жылына 36 млн. тонна
мұнай өндіруге жеткізіліп, 40 жылда осы кеніштен шамамен 775млн. тонна
мұнай алынады деп күтілуде. Мұнай әлемдік рынок бағасымен сатылады. Сөйтіп,
40 жылда мұнай өндіруден табыстың 80% Қазақстан Республикасына, 20%
«Шеврон» компаниясы иемденген.
…Шетел инвесторын тартудың тиімділігін алғашқылардың бірі болып
дәлелденген кәсіпорынның алғашқы 7 жылдағы табысы айтарлықтай кәсіпорын
құрылған жылы тауарлы мұнай өндірісінің көлемі 1млн. тонна болса, 1999 жылы
бұл көрсеткіш 9,5 млн. тоннаға жетті. Республика бюджетіне түсер қаржы да
өсе түсуде. 1999жылы кәсіпорын қызметіне мемлекет қазынасы жанама және
тікелей түсімдер арқылы 452 млн. доллар пайда түсті. Атырау қаласы мен
Құлсары кентінде бірнеше әлеуметтік – тұрмыстық обьекті салынып,
пайдалануға берілді. Сондай-ақ Бонус қоры қаржысымен бірнеше медициналық
құралдармен жабдықталған. Халықтың әлеуметтік деңгейін көтеру мақсатында
«Игілік» бағдарламасы қолға алынды. Осы бағдарлама бойынша тек 1999 жылы
Атырау қаласындағы орталық көпір мен жүзге жуық тұрғын үйді қайта жөндеуге
және жаңа Қаратон кентінен тұрғын үй құрлысын салуға 6млн. доллары
жұмсалды. Кәсіпорын мәдениет – мекемелеріне, балалар үйлері мен мектеп-
интернаттарға, қарттар үйлеріне, күнкөріс жағдайы төмен отбасыларға,
мүгедектер қоғамына ұдайы қол ұшын беріп отырады. Облыста шағын және орта
бизнесті қолдау мақсатында жылма-жыл кәсіпкерлерге 1 млн. АҚШ доллары
көлемінде пайызсыз несие беріп келді.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Несие, кәсіпорын, мәдениет, қарттар, үйлер, орталық көпір, пайыз
сөздерін орысшаға аударыңыз
3. Мәтіннен етістіктерді табыңыз.
4. Бір сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
21 - сабақ
Отбасы экономикасы
Отбасы экономикасы жанұядағы әр адамның тапқан табысының отбасындағы
игілікке, тамаққа, рухани мүдделеріне, жол және пәтер ақысына жұмсалатын
қаржысынан тұрады. Тапқан табысты қалай жұмсау- әркімнің өз қалауы. Бірақ
маңдай терімен келген табысты орынды үнемдеп жұмсау отбасының береке-
бірлігі мен бала тәрбиесіне зор ықпал етеді.
Үйдегі ата-ананың ақшаға, мүлікке, дүниеге, көзқарасына орай баланың
көзқарасы, мінез-құлқы, тәртібі қалыптасады.
Ата-ана отбасында күніне, аптасына, айына қанша қаржы жұмсалатынын ,
үйге қанша кіріс кіретінін, не сатып алу керектігін баламен ақылдасып,
тіршілікке баулып өсіруі керек.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Отбасы экономикасы, табыс, игілік, рухани мүдде, қаржы, пәтер ақысы,
үнемдеу, кіріс, мүлік, көзқарас, орынды жұмсау, бала тәрбиесі
3. Табыс, қаржы, игілік,мүлік, үнемдеу деген сөздерге сөйлем құраңыз
4. Отбасы, табыс, бірлік сөздерінің синонимдік қатарын жазыңыз.
5. Мәтіннен етістіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
22 - сабақ
Экономика саласындағы маман
Банкир- еліміздің ақша айналымын ұйымдастыра алатын қаржы
интеллектуалдары. Банкирлерді бұрын өсімқорлар деп атаған, олар қарызға
ақша береді, қарызға алады, сол арқылы байлықтарын өсіріп қорғайды.
Қазір банкілер шағын және орта бизнесті дамыту үшін несие беріп,
қаржылай көмектеседі, кепілдікке несие береді, салымдарды көбейту
мақсатында салымшарлармен жұмыс жасайды. Олар адамдарға жинақтарын
көбейтуге көмектеседі, сол арқылы еліміздің экономикасын нығайтуға үлес
қосады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Банкир, ақша айналымы, өсімқорлар, қарыз, ақша, байлық, шағын және орта
бизнесті дамыту, кепілдік, несие, салым, салымшарлар, жинақ, нығайту
3. Банк,салым, жинақ, несие, қаржы сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз
Банкирлерді, қарызға, салымшарлармен, еліміздің, экономикасын
5. Мәтіннен етістіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
23 - сабақ
Пайда. Табыс
Пайда- табыстың шығыстан асып түсетін ақшалай қаражат сомасы. Пайданы
сатушы да, сатып алушы да, айырбастаушы да ойлайды, есептейді. Табыскер
алдын-ала пайданы болжайды, ақталған жағдайда пайдаға кенеледі, ақталмаса
зиян шегеді.
Пайда түрлері: биржалық пайда, баланстық пайда, кәсіпорын пайдасы,
құрылтайшы пайдасы, тұтынушы пайдасы.
Табыс- белгілі бір уақыт ішінде кәсіпорынның, фирманың, компанияның
өнімді өткізуден, жұмысты орындаудан, қызмет көрсетуден түскен ақшалай
табысы немесе материалдық құндылықтар табысы. Бұл- жеке адамның өз мұқтажын
қанағаттандыру үшін алатын ақшалай немесе заттай қаражаты.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Мәтіннен есімшені табыңыз.
3. Орыс тіліне аударыңыз:
Пайда, табыс, шығыс, ақшалай қаражат сомасы, сатушы, сатып алушы,
айырбастаушы, табыскер, болжау, пайдаға кенелу, зиян шегеді,пайда түрлері,
биржалық пайда, баланстық пайда, кәсіпорын пайдасы, құрылтайшы пайдасы,
тұтынушы пайдасы
4.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Фирма, табыскер, қызмет
5. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Пайданы сатушы да, сатып алушы да, айырбастаушы да ойлайды, есептейді
6. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
24 – сабақ
Автомобиль көлігі
Батыс Қазақстан облысы территориясының жартысынан көп бөлігі темір
жолдан жүз шақырым қашықтықта жатыр. Сондықтан жүк және жолаушы жолдарын
темір жол магистралына жалғастырып жататын негізінен автомобиль көлігі.
Автомобиль көлігінің облыстық ішкі көлік – экономикалық
қатынастарындағы маңызы өте зор.
Облыстың барлық ішкі жүк тасымалдау көлемінің 80%-ы автомобиль
көлігімен тасымалданған жүктің көлемі 1989 жылмен салыстырғанда 1999 жылы 5
еседей артты.
Батыс Қазақстан облысының жақсартылған жолдарының жалпы ұзындығы 6400
шақырым. Оның 4100 шақырымы немесе 64%-ы қатты табанды автомобиль жолдары.
Бұл көрсеткіш Республика бойынша 83%.
Облыс территориясында қатты табанды автомобиль жолдарының әлі де болса
жеткіліксіздігі ауылшаруашылық өнімдерінің тасымалында оның біраз бөлігінің
төгіліп – шашылуына немесе бұзылуына әкеліп соқтырады. Күз бен қыстағы
боранды, жауын-шашынды күндері жол қатынастары тоқтап қалады немесе
баяулайды.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз. Көсешені табыңыз.
2. Қашықтық, жолдар, ауылшаруашылық, жол қатынастары, баяулайды сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Территория, жолдар сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
25 - сабақ
Талдықорған облысы
Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан.1967 жылы құрылған. Жері 118,5
мың км2. Халқы 664 мың /1979/. Облыс Алакөл және Балқаш көлдерінің
оңтүстігінде жіне Іле өзенінің солтүстігінде орналасқан. Пайдалы
қазбалардан облыс қойнауында полиметалл рудасының едәуір қоры /Текелі кені/
шоғырланған: мәрмәр, әктас, бонтонит саз, тас және қоңыр көмір, жанғыш
тақта тас, шымтезек, гипс, тұз, вольфрам, молибден рудаларының кен орындары
және минералды бұлақтар да /Арасан, Қапал, Ойсаз, Хоргос, Жаркент-Арасан/
бар.
Қысы қоңыржай салқын. Жазы ыстық. Көп жер сексеуілді,астық тұқымдас
шөпті жіне бұталы келеді. Көл жағалаулары мен өзен жайылымдарында тоғай
/терек, тораңғы, жыңғыл/, қамыс, ши, шалғын өседі. Аң және құстар
кездеседі, балықтардың да бірнеше түрі бар.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Пайдалы қазбалар, орналасқан көлдер, құрылған мәрмәр, құстар сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен етістіктерді табыңыз.
4. Талдықорған облысы сөзіне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
26 - сабақ
Қазақстан өнері
Қазақ жеріндегі ең көне өнер шығармашылығы деп – Қаратау тау
шатқалдарында салынған жануарлар суретін айтуға болады.
1970 жылы Есік қаласына таяу жерден біздің дәуірімізге дейінгі V
ғасырда жерленген сақтың жас әскери адамы табылған («Алтын адам»).
Есік қорғанынан алтыннан жасалған 4 мыңнан астам өнер шығармалары
табылған. Бұл дүние жүзілік мәдениетке қосылған баға жетпес олжа.
Қарғалы қоймасынан «аң стилінде» жасалған (біздің дәуірімізге дейінгі
ІІ ғасыр) қозғалыс күйіндегі бұғы, құс, қанатты пырақтар және айдаһар
кескіндерінен тұратын үйсін диадемасы табылған.
Декоративтік қол өнер туындыларына Отырардың өте әдемі ою-өрнектеліп
балшықтан жасалған ыдыстары жатады.
Бұл дәстүр, яғни, киіз үйлер мен тұрмысқа керекті заттардың әшекейлі
оюлармен өрнектелуі бүгінгі күнге дейін сақталып келеді.
Киіз үйдің негізгі сәні ою-өрнекпен тамаша өрнектелген текеметтер
болған.
Қазақтың тұңғыш суретшісі Әбілхан Қастеев(1904-1973) болды.
Оның шығармашылығы сан қырлылығымен ерекшеленеді. Ол тарихи тақырыпта да,
кескіндеменің әртүрлі жанрында да портреттер мен пейзаждар жасады.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Мәтіннен етістіктің шақтарын табыңыз.
3.Өнер, тау, жануарлар, дәуір, мәдениет, киіз үйлер, әшекейлі
оюлар, өрнек, текемет сөздерін орысшаға аударыңыз.
4. Киіз үй, суретші, өнер, мәдениет сөздерін қатыстырып, сөйлем құраңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
27 -сабақ
ҮСТЕУ
1. Ерте ояндым, жете алмадым. (Абай).
2. Әлібек амалсыздан тоқтады.(Ғ.Мұстафин).
3. Оның еміс-еміс білетіндері – қызыл балықтар ғана. (Ғ.Сланов).
4. Әубәкір оны жүр-жүрлеп сүйрей бастады. (Ғ.Мұстафин).
5. Сен бүгін сонда барып қон да, ертең осында қайтып кел
(С.Мұқанов)
6. Амантай алда, Асқар кейінірек келе жатыр (С.Мұқанов).
7. Мынау тіпті ұнамсыз екен (Ғ.Мұстафин).
8. Сенің басыңа күн туып қалғанын біз бірден – ақ сездік
(Ғ.Сланов).
9. Ботагөз көрпесін кеудесіне шейін ғана жамылып, беті ашық ,
шалқасынан ұйықтап жатыр екен.(С. Мұқанов).
10. Бұрышта шоқшиып жүресінен отырған бір адам көзіне елестей
кетті.(С.Мұқанов).
Тапсырма:
1.Берілген көркем әдебиеттерден алынған мысалдардан үстеулерді
тауып, үстеудің қай түріне жататынын ажыратыңдар.
1. Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер.
2. Етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда.
3. Ілгері басқан жасты кері қайтқан кәрі кейін тартады.
4. Темір кессең, қысқа кес – ұзартуың оңай;
Ағаш кессең, ұзын кес – қысқартуыңа оңай.
5. Бұрынғының кісісі – бүгінгінің кішісі.
6. Жылы – жылы сөйлесе, жылан іннен шығады.
7. Ақсақ қой түстен кейін маңырайды.
8. Арық айтып, семіз шық.
9. Асығы алшысынан түсу.
10. Басына көтеру: қыл үстінде; қырғидай тию; өлердей жек көру;
бордай тозу; жұрдай болу; сөзі түйеден түскендей.
Тапсырма:
1. Мақал – мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестерін мәнін түсіндіріңдер
және құрамындағы үстеулер үстеудің қай түріне жататынын айтыңдар.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
28 – сабақ
Үстеудің түрлері
Түн мұнарына батқан айнала енді тым – тырыс болды. Кейіннен келе
жатқан ешбір дыбыс білінбейді. Айша шабдар атты тоқтатып, артына
қарады. Біраз жүрген соң, тағы да жан – жағына қарап тұрды. Оның
ойына Үкіжан бәйбіше туралы әңгіме түсті: «Үкіжан бәйбіше қыз күнінде
ерекше киініп жалғыз қашыпты. Ол бір күн, бір түн жүріпті. Таңертең
ерте Тұрсекеңдікіне түскен екен». Айша ат үстінде келе жатып, осыны
ойлады. «Қасқыр! Жын! Шайтан!» деген сезімдер бірін – бірі қуалап,
жүрегі лезде тыпырлағандай болды. Қыңсылаған, ұлыған дыбыс енді
оңынан, солынан, алдынан айнала шығып, тіпті жақындап қалған сияқты
болды. Қыстыгүні екі ауылдың ортасында жаяу келе жатқан Қаранай
дегенді қасқыр жеп қойғаны Айшаның есіне түсті. Таңның да ақ қанаты
айқындалып келе жатыпты. Бұрын көзден көлегей тұрған нәрселердің бәрі
көріне бастады. Жақыннан бір оба көрінді. Айша қырындай, ақырын жанына
келді. Кісі емес, обаның басында отырған бүркіт екен. Тіпті жақын
көрінді. Бүркіт жан – жағына мойын бұрып, қанатын сілкіп алды да,
Айшаға қарады. Айша ішінен: «Жануар, мұны да жаңағы боздаған үн
ертерек оятты – ау! Әлгі қасқырлар осыған көрінер ме еді?. Мынаны
білген немелердей бола қалғанын жауыздардың! ..» деп артына бұрылып
қарады. Шабдар ат қымсынып селк етті. Айша бүркіттің жоғары ұшып бара
жатқанын көрді. Жоғары көтеріліп, адыр – тауларға қарай жөнелді.
Тапсырма:
Мәтіннен үстеулерді тауып, қай түрі екенін ажыратыңыз және екі
сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
29 - сабақ
Одағай
- Бәрекелді! Келгендерің жақсы болды! – деп, екі баланың да бетінен
сүйді.
- Бәрекелді, дұрыс-ақ! Үйде бос жүргеннен не шығады?
бізге көмектесіңдер.
- Ойпырай, ол кім еді? – деп сұрады.
- Әй, бала, тоқташы! – деген дауыс естілді.
- Міне, ғажап! Шілдер қайда ғайып болды.
- Ей, Кемелге бірдеңе болмасын! – деді. (Ө. Қанафин).
- Сүйінші! Көк құс бүркіт алды, -дедім.
- Қане, байғұс, -деп қасыма таяи беріп, бүркіттің басын көріп, ойбай
деп шошып кейін шегінді. Басы қозының басындай ғой өзінің! -деді.
Түнімен балақ бау, аяқ бау, тұғыр жасап ұйықтамай шықтым. Әй, жанға
бермеспін. Бүркітші бір адамға көрсетіп баулытармын.
- Жә, енді сол бүркіттің жайынан біраз әңгіме айтайын, -деп сөзін
бастап кетті.
- Пай-пай, - деп бастады сөзін. – Мен көк құсты ішкі жақтан әкелген
жылы тек аяқтандырумен ғана болдым. (С. Бегалин).
Тапсырма:
Әр сөйлемдерді сазына келтіріп оқып шық та, оның қандай көңіл – күймен
айтылып тұрғанына назар аудар.
Одағай сөздерді тауып, мағынасына қарай қай түріне жататынын
ажыратыңыздар.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
30 - сабақ
Еліктеуіш сөздер
1. Дәл сол кезде түп қарағаннан аса бере алдына жас қызыл қозы топ ете
түсті. Қасқыр тыпырлап жатқан козыны көре сала ырр етіп барып бас салды.
2. Шарт – шарт шапалақ , былш – былш тиіп жатыр.
3. Тиянақсыз, байлаусыз байғұс қылпың ,
Не түсер құр күлкіден жыртаң – жыртаң.
Жұмбақтар
1. Жардай дәулер соғысты,
Жарқ – жарқ етіп оқ ұшты.
2. Арқан байлап беліме
Сүңгіп кетем көліңе.
Тиіссе кеп кіде – кім,
Шап береді ілгегім.
3. Жылт – жылт етеді,
Жүгіріп өтеді.
4. Жылт – жылт еткен,
Жырадан өткен.
Шешуі : Бұлт пен найзағай, қармақ, су, ине.
Тапсырма :
Мына көркем әдебиеттен алынған мысалдардан еліктеуіш сөздерді түріне қарай
ажыратыңдар.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
31 – сабақ
Қалтарыстағы экономика
Ресми экономикалық процестермен қатар жүретін, бірақ мемлекет пен
қоғам бақыламайтын мемлекеттік статистикадағы экономика қалтарыстағы
экономика деп аталады.
Бұл тауарлар өндіруде, жұмыстар орындауда, қызмет көрсетуде
пайдаланып, оларға өзінше баға белгіленбейді.
Қалтарыстағы экономиканы адамдардың жекелеген топтары бақылайды,
ұйымдастырады. Қалтарыстағы экономика: қылмыстық экономика және бүркемелі
экономика болып бөлінеді.
Заңға қарсы және ашық түрде тиым салынған экономика қылмыстық
экономика деп аталады. Салықтан жалтару мақсатында табыстарын бүркемелейтін
экономика бүркемелі экономика деп аталады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Қалтарыстағы экономика, мемлекет, қоғам, бақыламайтын, жекелеген
топтар, ұйымдастырады, тауар өндіру, қызмет көрсету, қылмыстық экономика,
бүркемелі экономика, салықтан жалтару, тиым салу, заңға қарсы
3. Мемлекет, қоғам, салық, тиым салу сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Қалтарыстағы экономиканы адамдардың жекелеген топтары бақылайды,
ұйымдастырады.
5. Мәтіннен шылауларды теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
32 – сабақ
Басқару
Басқару- мемлекеттік немесе жеке меншік ұйым қызметін басқару
немесе оған жетекшілік ету.Басқару мақсаты: ұйымға нысаналы ықпал жасау,
оның құрылымын сақтау, қызмет тәртібі мен мақсатын қолдау. Басқару заттарды
басқару және адамдарды басқару болып 2-ге бөлінеді. Заттарды басқару-
технологиялық процестер, адамдарды басқару- өндірісті, өндірістік ұжымдарды
басқару.
Басқарудың негізгі органдары (аппараттық болуы):
1.Кадрлар(басқарушылар, мамандар, орындаушылар)
2.Басқару техникасы(ақпарат жинау, тарату, өңдеу құралдары)
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Басқару, мемлекеттік, жеке меншік, басқару, жетекшілік ету, ықпал
жасау, құрылымын сақтау, қызмет тәртібі, қолдау, заттарды басқару,
адамдарды басқару,технологиялық процестер, өндірісті, өндірістік ұжымдарды
басқару, басқарушылар, мамандар, орындаушылар, басқару техникасы,ақпарат
жинау, тарату, өңдеу қ
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Өндірістік ұжымдарды басқару
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Басқару заттарды басқару және адамдарды басқару болып екіге бөлінеді
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Басқару, адамдарды, технологиялық, өндірісті, өндірістік ұжымдарды басқару,
басқарушылар, мамандар, орындаушылар, басқару техникасы,ақпарат жинау,
тарату, өңдеу, өндірістің, тиімділігін, мақсатымен
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
33 -сабақ
Сұраныс пен ұсыныс
Экономиканың дамуына сұраныс пен ұсыныс басты ықпал етеді. Нарықтық
сұраныс бағаның деңгейіне, сатып алушының табысына, тұтынушылардың
талғамына, сатып алушылардың санына байланысты қалыптасады.
Ұсыныс-өндірілген тауарлардың ассортименті. Сұраныс пен ұсыныс өндірушілер
мен тұтынушылар арасындағы қатынасты көрсететін нарықтық белгі. Сұраныс пен
ұсыныс өзара байланыста және қайшылықта болады.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Сұраныс, ұсыныс, баға, деңгей, табыс, тұтынушы, талғам, тауар,
өндірушілер, нарықтық белгі, байланыс, қайшылық
3. Тұтынушы, табыс сөздерін септеңіз
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Экономиканың дамуына сұраныс пен ұсыныс басты ықпал етеді
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Экономиканың, деңгейіне, бағаның, байланыста, нарықтық
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
34 - сабақ
Тауар
Тауар- өзіндік құны бар және қоғамда айырбас, сатып алу, сату
жолымен бөлінетін еңбек өнімі. Біз тауарды яғни тіршілікке керек заттарды
дүкеннен, базардан сатып аламыз. Түріне, түсіне, сапасына, бағасына қарап
сапалы, әрі арзан зат сатып алуға тырысамыз.
Тауар беріктігіне, төзімділігіне, қолайлығына, сыртқы түр
тұтымдылығына, буып-түйілуіне, қызмет көрсетілуіне, кепілдіктері мен құжат-
нұсқауларына т.б. ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.
Әрбір тауардың тұтынушылық құны болады, ол адамның қажетін өтеу қасиетіне
байланысты.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Тауар, құн, айырбас, сату-сатып алу, еңбек өнімі, сапа, түр, баға,
арзан, берік, қолайлы, қажетін өтеу, кепілдік, тұтынушылық құн
3. Тауар, сапа, баға, айырбас, еңбек сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Біз тауарды яғни тіршілікке керек заттарды дүкеннен, базардан
сатып аламыз
5. Мәтіннен бірыңғай мүшелері бар сөйлемді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
35 - сабақ
Жай сөйлем
1. Кішіпейліктен қорлық корген адамды естіген де, көрген де емеспен.
(Ә.Әбішів).
2. – Кімнің баласысың?
- Нүркеннің баласымын.
- Қай Нүркеннің?
- Біздің ауылда бір-ақ Нүрке бар.
- Жұмабайдың Нүкесі ме?
- Сол.
- Өз атың кім ?
- Болат.
- Жұмабай үйде ме ?
- Үйде ме ?
- Үйде.
- Ендеше бізді баста үйіңе (С.Мұқанов)
3. Омбыдан әкелген карден шыныаяқты шығар сандықтан !
4. Бас қанттыңқалғанын түгелімен қоярсың !
5. Мырзасын қарай гөр ! – деді біреу мысқылды үнмен.
6. – Қайран Базекем ! Асыл ағаекем ! Ардақты арысым !
Қош келіпсің, еліңе ! Келісің құтты болсын ! Қадамың құтты болсын,
Бәзеке ! – деседі. (М. Әуезов).
Тапсырма:
Мына сөйлемдерден хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлем түрлерін анықтаңдар ,
олардың өздеріне тән мағыналық , грамматикалық ерекшеліктеріне көрсетіңдер.
1.Жаңа келгендердің бәрі де жастар екен.( С.Бақбергенов).
2. Тағы да музыка тыңдауға келдің бе ?
3. Мен де құттықтаймын , жеңеше !
4. Бүгін тапсырманы орындағандарыңа рақмет !
5. Апырмау, мал деген осында көп пе еді ?
6. Жаным – ау, қайда ғана жоғалтып қойып едің ?
Тапсырма :Мына сөйлемдерге қойылған тыныс белгілерін түсіндіріңдер.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
36 – сабақ
Бәсеке
Бәсеке- өнім өндіру мен өткізудің жақсы, экономикалық жағынан
неғұрлым тиімді жағдайлары үшін тауар өндірушілер арасында болатын
экономикалық бақталастылық. Бәсекенің мақсаты- бақталас жақтар өз
мүдделерін қанағаттандыру үшін неғұрлым жоғары пайда табу. Ол тауар
өндірісінің обьективті заңдылығы болып табылады және өркениетті нарық
дамуының барлық сатыларына тән.
Бәсекенің пайдасы: кәсіпорындарды және азаматтарды еңбек өнімділігін
арттыруға, өндіріс шығынын азайтуға, өолдану мөлшерін азайтуға, ғылыми-
техникалық прогресс қарқынын құлшындыратын сыртқы өндіргіш күш ретінде
өтеді.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Бәсеке, өткізудің, жақсы, экономикалық, тиімді, өндірушілер,
бақталастылық, мақсаты, бақталас, мүдделерін, қанағаттандыру өндірісінің,
обьективті, өркениетті, пайда, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығынын
азайту, ғылыми-техникалық прогресс қарқыны сыртқы өндіргіш күш
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Экономикалық, бақталастылық, бәсеке
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Бәсекенің мақсаты- бақталас жақтар өз мүдделерін қанағаттандыру үшін
неғұрлым жоғары пайда табу.
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Өткізудің, жақсы, экономикалық, тиімді, өндірушілер, бақталастылық,
мақсаты, өркениетті, мүдделерін, шығынын, арттыру, бақталастылық,
өркениетті
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
37 -сабақ
Жыл мезгілдері
Бір жылда төрт жыл мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс бар. Көктем
айлары – наурыз, көкек, мамыр.
Қазақстанда көктем әдетте жылы болады. Қар наурыз айында ери
бастайды, бірақ күннің суықтығы әсіресе солтүстік аймақтарда сақталуы
ықтимал.
Көкек айында барлығы көктей бастайды.
Жаз маусымнан басталып, қыркүйекке дейін созылады. Бұл көпшіліккн
ұнайтын мезгіл. Өйткені бұл демалыстың, каникулдың уақыты, дем алатын
кезең.
Кей жерлерде, әсіресе, оңтүстік аймақтарда ыстық болғанымен,
Қазақстанның жазы жайдары және жеміс-жидектерге жомарт.
Шілде – ең ыстық ай. Тамызда кейде жаңбырлы болғанымен, ыстық және
ағаштар көгеріп тұрады.
Күз айлары қыркүйек, қазан және қараша. Қыркүйекте күн суытпайды,
бірақ жапырақтар сарғая бастайды. Күз Қазақстандағы ең әдемі жыл мезгілі.
Қазан мен қараша айлары әдеттегіндей жауынды салқын болады. Қарашада
суық түсіп, аяғында алғашқы қар жау бастайды.
Қыстың ең суық айы – қаңтар. Қыс айлары тауда шаңғымен серуендеуге,
Медеуге коньки тебуге жақсы.
Желтоқсанда күн қысқарып, түн ұзарады. Қаңтар айына қарағанда, ақпан
айында күн жылына түседі.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Жыл мезгілі, қаңтар, жаз, ыстық, күн қысқару, түн ұзару, ай сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен зат есімдерді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
38 – сабақ
Табиғи газдың құрамын тазарту әдістері
Планетамыздың атмосферасын тазалықта сақтау – біздің алдымызға қойған
мақсатымыздың бірі. Ауаны көбіне ластайтын машина түтіні, жылу электр
станциялары, химиялық заводтар және т.б.
Егерде біздің Атырау облысын алатын болсақ, біздің жағдайымызда
атмосфераны ластайтын әсіресе Н2S – күкіртсутек болып табылады. Себебі
Атырау мұнайының құрамы күкіртсутекке байланысты. Ал күкіртсутек өте улы
адам өміріне қауіпті газ. Мысалы: 1998-1999 жылдары аралығында 11 теңіз
қызметкерлері өлді, 2000 жылы 5 адам, оның бірі американдық, бәрі де ұйқыда
өлген. Бұған Теңіз ауасында, әсіресе түнге қарай күкіртсутек
консентрациясының көбеюі себеп болып отыр. Сонымен қатар соңғы жеті жылда
Теңізде 69 адам қайтыс болды. Диагноз қан ауруы, ісік және жүрек аурулары.
Ал осы уақыттың ішінде Теңіз қасындағы Сарықамыс елді мекендерінде 2000
тұрғынның 189-ы өмірден өтті. Теңізшевройл экологтары бұған “Теңіз кінәлі
емес” дейді. Сонда кім кінәлі? Ал 2000 жылы Теңіз өндірісі ауаға 50 тонна
күкірт бөлді, бұл аз емес. Міне, бұл Атырау облысындағы бірден-бір
проблема.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Тазалық, мақсат, тазарту әдістері, табиғи газ, ауа, жылу, күкірт
сөздерін орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен сан есімдерді табыңыз.
4. Ауаны көбіне ластайтын машина түтіні, жылу электр станциялары, химиялық
заводтар. Осы сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
39 –сабақ
Маркетинг
Маркетинг- істелетін іс пайдамен шығу үшін оны алдын-ала
жоспарлайды, сол сала бойынша басқалар не істеп жатқаны жөнінде мәлімет
ақпарат жинайды.
Маркетинг- сауда қызметін ұйымдастыру мен басқару жүйесі. Ол табыс
түсу мақсатымен рынокта тауарлардың жылжытылуын және өткізілуін тездетуге
бағытталады.
Маркетингтің мәні- экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі,
психологияны жоспарлауды болжауды оңтайлы ұштастыру, яғни тауарды өндіру
мен өткізу туралы ғылым.
Маркетингтік ақпарат- нарық билеген елде экономиканы ілгері
жылжытудың басты тетігі, көзі, бағыт-бағдар беретін компас.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Пайда, жоспарлайды, сала, мәлімет, ақпарат,сауда,басқару жүйесі,
тауарлардың жылжытылуы және өткізілуі, жарнама, инженерлік іс, болжау,
ғылым, нарық, бағыт-бағдар
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Маркетинг, ақпарат, болжау, ғылым
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Ол табыс түсу мақсатымен рынокта тауарлардың жылжытылуын және өткізілуін
тездетуге бағытталады.
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Мақсатымен, рынокта, тауарлардың, экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі,
психологияны,өндіру, маркетингтік, билеген, елде
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
40 – сабақ
Сөздің жазылуы
1. Бір елдің болыс, билері мен елубасыларын, старшын, атшабарларын және
песірін ертіп барыпты.
2. Жарқанатқа жарықтан қараңғы артық.
3. Рас, қызылқайыңдықтарда өзгелерге өнеге етіп ұсынарлық, үйренерлік жақсы
істер бар.
4. Мұнда да қаз – қатар салынған ағаш үйлер мен ұзын – ұзын сарайлар, кең –
кең қоралар көрінеді.
5. Олар көше – көшені бойлатып өзді - өзі сендей соғылысып қалып жатыр.
6. Жарты метр құдық қазсақ, тұп – тұнық, мөп – мөлдір мұздай суық, суы шыға
келеді.
7. Қыс пенен жаз , күн менен түн, тақ пенен жұп, жақсылық пен жамандық –
болады сегіз.
8. Зырқырап оғы кетеді, Қалмаққа таман жетеді
9. Малды ішке таман, ыққа қарай қайтар!
10. Үйден шықсаң, адасып кетемін деп қоркамысың ?
11. Суға кетіп барамысың, жармасшы.
12. Мыңнан аса жылқыны үш – ақ адам бағып жүр.
13. Балам – ау, сен конькиіңді жоғалтқан соң қанша жүрдің ?
Тапсырма :
1. Мына сөйлемдердегі бірге жазылған сөздердің, қос сөздер мен шылау
сөздердің жазылуына арналған сөздерді тауып, олардың осылай жазылу
себептерін түсіндіріңдер.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
41 – сабақ
Қазақстан 2030
1997 жылы елбасының республика халқына арнаған «Қазақстан 2030»
Жолдауы жарияланды.
Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты мен міндеті – Қазақстан халқының
тұрмысын өркендету, гүлдендіру және тыныштығын қорғау.
Онда еліміз дамудың қайсы кезеңінде тұрғаны көрсетілген, Қазақстанның
міндетті ісі белгіліленіп, ұзақ мерзімді нақты мақсаттары айқындалып,
оларға жан-жақты талдаулар жасалған.
Ұзақ сапарға аттанған кемеге компос қандай қажет болса, бұл
бағдарлама біздің халқымыз үшін де сондай маңызды.
Бағдарламада белгіленген міндеттердің бәріне бірдей қол жете қоймас,
әйтсе де, біздерге – қазақстандықтарға оны жүзеге асыруға сенімді бет алыс
керек, өйткені бәрі өз қолымызда, халық қолында.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Жолдау, халық, бағдарлама, мақсат сөздерін қатыстырып, сөйлем құраңыз.
3. Елбасы, халық сөзіне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
42 - сабақ
Наурыз
Наурыз – бұл ежелгі түркі халықтарының жаңа жыл мейрамы. Парсы
тілінен аударғанда «наурыз» сөзі «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді.
Оны барлық түркі халықтары: қазақтар, қырғыздар, өзбектер, тәжіктер
және т.б. атап өтеді.
Бұл мейрам күн мен түннің теңелген мерзімі 22 наурыз күні өтеді.
Наурыз мейрамы қазақтарға елінің тәуелсіздік алуымен бірге қайта
оралды.
Наурыз кезінде қазақтар наурыз-көже дайындайды. Көже жеті тағамның
қосындысынан тұрады: арпа, бидай, күріш, қара бидай, сүт, ет, май.
Наурыз-көже – мейрамның, көктем келгендігінің белгісі.
Наурыз көп ұлтты Қазақстанның барлық халықтарының мейрамына айналды.
1. Наурыз, жаңа жыл, мейрам, жаңа күн,күн мен түн,ұлт сөздеріне
орысшаға аударыңыз.
2. Наурыз көжеге салынатын тағамдарды жазыңыз.
3. Наурыз күні айтылатын баталарды жазыңыз.
4. Зат есімдерді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
1. Қате жазылған сөзді табыңыз.
А) Үйді жабу.
В) Көрпені қабу.
С) Өнерді игеру.
Д) Көмірді тасыу.
Е) Болашақ.
2. Орфографиялық нормаға сай жазылмаған сөзді табыңыз.
А) Көмекей.
В) Көзүлдірік.
С) Көтеріліс.
Д) Орынбасар.
Е) Шағала.
3. Ашық буынды сөзді табыңыз.
А) Орман.
В) Мектеп.
С) Алаша.
Д) Дәптер.
Е) Жаңбыр.
4. Ашық дауысты дыбысты табыңыз.
А) Ұзын.
В) Құлын.
С) Әшекей.
Д) Тұнық.
Е) Тіркесу.
5. «У» әрпі қай сөзде дауысты дыбыс орнына қолданылып тұрғанын
көрсетіңіз.
А) Бауыр.
В) Аялдау.
С) Ақтару.
Д) Дауыл.
Е) Лайлау.
6. Жалғаулы ұяң дауыссыздан басталып тұрған сөзді табыңыз.
А) оқушылар.
В) Көйлектер.
С) Қонақтар.
Д) Қайыңдар.
Е) Дәптер.
7. Омонимді сөз қатысқан сөйлем қайсы?
А) Сүтсіз сиыр сүзеген.
В) Азғын бұзау – жүдеу бұзау.
С) Мал баққанға бітеді.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
Д) Атты адам аңды атты.
Е) Жалқау өзіне жау.
8. Жазылу бөлек, өзара мағыналас сөздерді табыңыз.
А) Ешкім, дәнеңе.
В) Бөтен, жат.
С) Күең, ала.
Д) Берік, қол доп.
Е) Барша, кейбір.
9. Антоним сөздерді көрсетіңіз.
А) Қап, ойбай.
В) Ақшыл, боз.
С) Арық, семіз.
Д) Дарбаза, сым.
Е) жылы, ыстық.
10. Антонимдік жұп қайсы?
А) Ылди-төмен.
В) Заңғар-биік.
С) Көреген-білгір.
Д) Зор-жақын.
Е) Шұңғыл-жайпақ.
11. Антонимдік жұп қайсысы?
А) Орыс-қазақ.
В) Тіс жармау – үндемеу.
С) Арық – көтерем.
Д) Ұзын құлақ – ұзын етек.
Е) Жүрек жұтқан-су жүрек.
12. Ауыспалы мағынада қолданылып тұрған сөзі бар сөйлемді
көрсетіңіз.
А) Анасы баласын құшырлана сүйді.
В) Ұлттық намысты жоғары ұстайық.
С) Туды жоғарырақ ұстайық.
Д) Адамгершілік, ар-ұят туралы көп айтылған.
Е) Әдеби кітаптарды көп оқыған.
13. Сапалық сын есімді табыңыз.
А) Үлкен үй.
В) Сүтті сиыр.
С) Малды ауыл.
Д) Құмды жер.
Е) Қарлы қыс.
14. Қатыстық сын есімді табыңыз.
А) Ыстық күн.
В) Жұмыр ағаш.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
С) Орманды өлке.
Д) Қызыл орамал.
Е) Қою шай.
15. Біріккен сөзді табыңыз.
А) Механикалық.
В) Итмұрын.
С) Шаруашылық.
Д) Ұзынды-қысқалы.
Е) Демеуші.
16. Қосымша дұрыс жалғанбаған сөзді табыңыз.
А) Банкіге.
В) Цехке.
С) Сәнқой.
Д) Арбакеш.
Е) Нәзік.
17. Септеулік шылауды табыңыз.
А) Қой.
В) Мыс.
С) Ба.
Д) Соң.
Е) Ақ.
18. «Тайға таңба басқандай» деген тұрақты сөз тіркесінің мағынасын
табыңыз.
А) Ашық.
В) Анық.
С) Жылдам.
Д) Уақытында.
Е) Белгілі.
19. Тек тұраулы мүшелерден тұрған сөйлемді көрсетіңіз.
А) Базаралы келді.
В) Күн едәуір көтерілді.
С) Ол қуанғанынан жылап та жіберді.
Д) Күн кешкіріп, жолаушылар жолға шықты.
Е) Жаңбыр аралас қар жауып, күн тез бұзылды.
20. Орфографиялық нормаға сай жазылған түрін көрсетіңіз.
А) Құтықтау.
В) Құтұқтау.
С) Құттықтау.
Д) Қуттықтау.
Е) Қүтықтау.
21. Тек жіңішке буындардан тұратын сөзді табыңыз.
А) Ауыл.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Жолаушы.
С) Қыздар.
Д) Өндіріс.
Е) Жалқау.
22. Тұйық буынды сөзді көрсетіңіз.
А) Қазан.
В) От.
С) Орақ.
Д) Пайда.
Е) Қымыз.
23. Бірыңғай жуан дауыстыдан тұрған сөзді табыңыз.
А) Бірсыпыра.
В) Кітап.
С) Қалалық.
Д) Қазір.
Е) Кітапхана.
24. Қатаң дауыссыздан басталып тұрған жалғауды табыңыз.
А) Кілемдер.
В) Кинодан.
С) Клубтан.
Д) Дүкеннен.
Е) Пәтерге.
25. Омонимді табыңыз.
А) Жаз жарысқа қосылатын сияқты.
В) Киіз үйдің жарма есігінің алдына жарма төгіліпті.
С) Әжібайға бес жасында –ақ қыз айттырды.
Д) Келген жасау, үй сайманын көрсетті.
Е) Маңайды тегіс, жатыңқы екен.
26. Синонимдерді табыңыз.
А) Тілектес, төре.
В) Ыстық, суық.
С) Ызғарлы, сабырлы.
Д) Суық, ашық.
Е) Долы, ашулы, адуын.
27. Антоним сөздерді көрсетіңіз.
А) Жазған, оқы, бар.
В) Тақ, қақ, ара.
С) Кең, тар, биік, төмен.
Д) Ажар, пішін.
Е) Қызыл, жасыл, жақсы.
28. «Зиялы» сөзінің антонимін табыңыз.
А) Көреген.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Көзі ашық.
С) Маңғаз.
Д) Надан.
Е) Елгезек.
29. Антонимдік жұп қайсысы?
А) Бжа-абысын.
В) Аралас-құралас.
С) Сәлем-сауқат.
Д) Құмырсқа бел – жіңішке бел.
Е) Араны ашылды- тәбеті тартпады.
30. Архаизмге жататын сөзді табыңыз.
А) Жариялық.
В) Қияли.
С) Тасаттық
Д) Жағалау.
Е) Баспасөз.
31. Күрделі сын есімді көрсетңіз.
А) Тұп-тұнық.
В) Жақсырақ.
С) Биіктеу.
Д) Қызғылтым.
Е) Көгілдір экран.
32. Сын есімнің жай шырай түрін көрсетіңіз.
А) Үлкендеу.
В) Әп-әдемі.
С) Қызғылт.
Д) Жақсы.
Е) Ең әдемі.
33. Сын есімнің салыстырмалы түрін көрсетіңіз.
А) Жеп-жеңіл.
В) Ауыр.
С) Ірірек.
Д) Қара.
Е) Ашық.
34. Қос сөзді табыңыз.
А) Бесжылдық.
В) Әп-әдемі.
С) Қара көк.
Д) Қос құдық.
Е) Әдемілеу.
35. Туынды сөзді табыңыз.
А) Азамат.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Нанға.
С) Республика.
Д) Азшылық.
Е) Жас.
36. Шылауды көрсетіңіз.
А) Гөрі, бұрын, бар.
В) Я, яки, қажет.
С) Ма, ме, бірақ, дағы.
Д) Өйткені, үшін, жүзге тарта.
Е) Секілді, ешқашан.
37. Шылауы бар сөйлемді көрсетңіз.
А) Газет-әрқашан жаңалық жаршысы.
В) Е, тәйір, күзектің шөбі көп болмас.
С) Темірді қызған кезде соқ.
Д) Қызметін істесе де, қарайласқысы келмегені ғой.
Е) Қандай тамаша сурет!
38. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетңіз.
А) Силық.
В) Тиімді.
С) Жиналыс.
Д) Қиын.
Е) Пайда.
39. Бітеу буынды сөзді табыңыз.
А) Дүлдүл.
В) Оқушы.
С) Арша.
Д) Жазушы.
Е) Кітапхана.
40. Ашық буынды табыңыз.
А) Ал.
В) Қа.
С) Қас.
Д) Ат.
Е) Ет.
41. «У» әрпінің жуан түрін анықтаңыз.
А) Тігу.
В) Жазу.
С) Керу.
Д) Бөлдіру.
Е) Әктеу.
42. Ұяңнан басталып, үндіге аяқталған сөзді көрсетңіз.
А) Қарт.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Ғарышкер.
С) Жаз.
Д) Мүсін.
Е) Лай.
43. Омонимді көрсетіңіз.
А) Қымбат, құнды, асыл жамылды.
В) Аужар – салт өлең, жыр, жар-жар.
С) Асық ойнауға асықпын.
Д) Күнде киік аулайды.
Е) Сан рет жүгі ауады, сан реттерін сауады.
44. Синонимдерді көрсетіңіз.
А) Артық, кем.
В) Айлакер, қу.
С) Бұлтты, ашық.
Д) Епті, орашолақ.
Е) Ересек, жеткіншек.
45. Антоним қатысқан сөйлем қайсы?
А) Сөз ағасы –құлақ, Су ағасы- бұлақ.
В) Нар-түйеден, Тұлпар – биеден.
С) Жаманшылық пен жақсылық егіз.
Д) Жаман өле жейді.
Е) Ұрлық түбі- белгілі.
46. Антоним сөдерді табыңыз.
А) Ыза-ашу.
В) Ыңқылдау-ыңырсу.
С) Іздену-көру.
Д) Шиеленісу-шешілу.
Е) Шер-күйік.
47. Есептік сан есімді көрсетіңіз.
А) Оныншы.
В) Бес-алты.
С) Жиырма бес.
Д) Елулерде.
Е) Жиырма шақты.
48. Жіктеу есімдігін табыңыз.
А) Мен.
В) Сол.
С) Мынау.
Д) Кім?
Е) Барлық.
49. Болжалдық сан есімді табыңыз.
А) Жетпістей.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Бес-бестен.
С) Мың-мыңнан.
Д) Екіден бір.
Е) Миллион.
50. Ілік септігі жаоғауы жасырын тұрған сөзді табыңыз.
А) Кітап оқу.
В) Кітап дүкені.
С) Кітап алдым.
Д) Кітапқа қарадым.
Е) Кітапты оқыдым.
51. Шылауды табыңыз.
А) Уа, шіркін.
В) Қашан.
С) Ойпырмай.
Д) Ой, айналайын.
Е) Қарағым-ау.
52. Шылауы бар сөйлемді көрсетіңіз.
А) Охой, өмір десеңізші.
В) Ақан неміс ақшасын көрсеткеннен кейін ғайып болды.
С) Сырын білмес аттың сыртынан жүрме.
Д) Күн жерден бірнеше есе үлкен.
Е) Төменде тәкәппар теңіз көсіліп жатыр.
53. Тұрақты сөз тіркесін табыңыз.
А) Өмір бойы.
В) Мауқын басу.
С) Дәптерді қаптау.
Д) Ас иесі.
Е) Бірсыпыра уақыт.
54. Толықтауыш қатысып тұрған сөйлемді табыңыз.
А) Сәуле кеше келді.
В) Алатау -әсемдіктің символы.
С) Ол шешесіне хат жазды.
Д) Сымбат – үлгілі қыз.
Е) Баласы тиянақты екен.
55. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.
А) Адютант.
В) Фарфор.
С) Фестиваль.
Д) Футбол.
Е) Федерация.
56. Буынға дұрыс бөлінген сөзді табыңыз.
А) Мәл-ім-де-ме.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Мә-лі-мде-ме.
С) Мә-лім-де-ме.
Д) Мә-лі-м-де-ме.
Е) Мә-лім-дем-е.
57. Тұйық буын мен бітеу буыннан жасалған сөзді табыңыз.
А) Аспап.
В) Сана.
С) Сатқын.
Д) Кербез.
Е) Кереге.
58. Еркіндік дауыстыларды табыңыз.
А) с, т, п, р, ж.
В) қ, ш, ғ, д, г.
С) о, ө, ү, ұ.
Д) і, а, ы, ә, е.
Е) а, б, в, г.
59. Ұяң дауыссыздан басталып тұрған жалғауды табыңыз.
А) Қыздар, жағаға, үйге.
В) Мектепте, достар, геологқа.
С) Әкелер, аналар, допты.
Д) Кітапты, институтқа, рефератты.
Е) Аяғым, қонағы, жүрегі.
60. Омоним болатын сөз қайсысы?
А) Көрші.
В) Бер.
С) Бейшара.
Д) Бес.
Е) Дәптер.
Берілген әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер:
1.Жиенбаев С «Казахский язык»(для самостоятельно изучающих)-Алматы,1996,400
бет
2.Тілеубаев С.Х.,Красных Б.И.»Казахско-русский разговорник»Алматы,1994,220
бет
3.Джунусбекова К.»Казахский язык» Алматы, 1996 ,360 бет
4.Ұйықбаев И. «Қазақ тілін үйренеміз» Алматы, 1992, 490 бет
5. Жүнісбекова «Казахский язык» Алматы, «Рауан» 1995 жыл.
6. Ш.К. Бектұров, А.Ш.Бектұрова «Қазақ тілі ана деңгейінде үйрету құралы»
Алматы 1995 жыл.
Қосымша әдебиеттер:
1.Бектұров Ш.К; А.Ш. Бектұрова «Қазақ тілі» Алматы-2002ж.
2.Бектұров; А.Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих» Алматы «Рауан»
-1994ж.
3. Мырзабеков С. «Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі» Алматы «Сөздік -
словарь» 1999 жыл.
Мазмұны
1. Глоссарий
...................................................................
............
2. Практикалық
сабақтар...........................................................
3. Студенттің оқытушы жетекшілігімен жүргізілетін өздік жұмысы
(СОӨЖ).............................................................
.....................
4. Студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)..............................
5. Емтихан сұрақтары
(тест)....................................................
6. Берілген әдебиеттер
тізімі....................................................
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Атырауский институт нефти и газа
Факультет Экономика
Кафедра Казахского и русского языка
Учебно-методический комплекс дисциплины студента
Дисциплина «Казахский язык»
Для всех специальностей
Атырау – 2005
Учебно-методический комплекс по дисциплине «Казахский язык»
для студентов АИНиГ по специальности «для всех специальностей»
Учебно-методический комплекс дисциплины студента разрабатывается в
соответствии с содержанием ГОСО РК, квалификационной характеристикой,
типовым и рабочими учебными планами специальностей и направлений подготовки
с учетом языка обучения и отражает основное содержание преподаваемой
дисциплины. Учебно-методический комплекс дисциплины студента предназначен
для конкретизации методов и средств учебной деятельности студента по
достижению поставленных образовательных целей и задачи дисциплины,
обеспечивает формирование базовых знаний, умений и навыков студента,
необходимых для усвоения им инженерно-технических дисциплин по избранной
специальности.
Учебно-методической комплекс дисциплин студента состоит из разделов:
1. глоссарий;
2. конспект лекционных занятий;
3. лабораторные занятия;
4. практические занятия
5. самостоятельная работа студентов под руководством преподавателя (СРСП)
6. самостоятельная работа студентов (СРС);
7. экзаменационные вопросы;
8. список рекомендуемой литературы;
Атырауский институт нефти и газа, 2006 г.
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Атырауский институт нефти и газа
Лист согласования
Утвержден на заседании Методического совета АИНиГ
Протокол № __от «____» ______________2006 г.
Председатель Метод совета АИНиГ
первый проректор, проректор по УМР Джумамухамбетова Н.Г.
Согласовано:
Начальник отдела УМД: Исмагулова А.И.
Рассмотрено на заседании Методического бюро________________________
___________________________________________________факультет (а)
«_____»___________ 2006 г.
Председатель метод бюро факультета, доцент: Жанбирова Б.А
Ф.И.О. (звание, степень)
Рассмотрено и одобрено на заседании кафедры «__________________
________________________________________»
«_______»_____________ 2006 г.
Зав кафедрой; доцент: Кульжанова Н.Х.____________________
Ф.И.О. (звание,
степень)
Разработал: _____________________________________________
Ф.И.О. (уч. звание, степень)
Глоссарий
Ауызша және жазбаша коммуникативке байланысты басты түсініктер.
Өмірбаян- іс қағаздарының түрі,адамның өз өмірін баяндауы, әңгімелеуі.
Аннотация-түсініктеме,андатпа,(кітап,мақала мазмұнының қысқаша
сипаттамасы.
Анкета (сауалнама) – белгілі бір мәліметтер жинақтаудағы сауалдар жинағы.
Анықтама-мазмұны белгілі бір фактіні я оқиғаны дәлелдейтін, растайтын,
сипаттайтын ақпараттық-анықтамалық іс қағазының түрі.
Әңгіме- ауызша хабарлау, белгілі бір оқиғаны баяндау.
Рецензия – ғылыми, шығармашылық жұмыстардың (қойылым, кинофильм) сыни түрде
бағалануы.
Суреттеу – белгілі бір шығарманы, оқиғаны, мазмұндаманы суреттеу.
Шығарма – 1) әдеби, ғылыми туынды. 2) жазбаша жұмыс; берілген тақырып
бойынша шығарма жазу.
Мазмұндама – берілген тақырып бойынша (өз сөздерімен) әңгімелеу, жазбаша
түрде бейнелеу.
Конспект- белгілі бір тақырыптың қысқаша, жазбаша мазмұны.
Ақпарат – мәлімет, ауызша хабарлама беру, басты ақпарат туралы мәлімет
беру.
Мәнжазба – белгілі бір кітап, мақала және баяндаманың қысқаша сипаттамасы.
Морфология – сөздердің құрылысы (тұрпаты), сөздердің өзгерілуі туралы ілім.
Ол сөздердің морфологиялық құрамын талдайды, сөздерді таптастырады,
сөздердің өзгерілу ережелерін белгілейді.
Мінездеме – түрлі мекеме, ұйым, бірлестік, оқу орындарында белгілі бір
адамды өмірбаяндық, біліктілік, кәсіптік, адамшылық тұрғыда жазбаша
сипаттау мақсатында жиі жазылатын іс қағазының бір түрі.
Арыз – ұйым басшысының, лауазымы жағынан жоғары тұрған адамның атына
белгілі бір ақпаратты, өтінішті, мәліметті жеткізу мақсатында жазылатын іс
қағазының бір түрі.
Стиль – латын сөзі, қазақ тіліне аударғанда жазу құралы деген мағына
береді. Жазу мәнері сөзге сендіру тәсілі, мәнерлі сөйлеу және белгілі бір
әдеби жанрға тән тілдік құралдар жүйесі деген сияқты көптеген мағынада
қолданысқа түседі.
Сенімхат – белгілі бір тұлғаның өз өкілеттігі мен құқын екінші бір тұлғаға
берілгенін жазбаша растайтын іс қағаздың бір түрі.
Аргумент – дәлел, негіз (белгілі бір деректің дәлелденуі).
Мақала – ғылыми, публицистикалық шығарманың ықшамдалған түрде жинақ, газет,
журнал бетінде жариялануы.
Тақырып – белгілі бір оқиғаның, әңгіменің атауы.
Тезис – шығарманың, баяндаманың, лекцияның қысқаша желісі.
Мәтін – жазылған шығарма, баяндама, лекция немесе солардан үзінді.
Комментарий – түсіндірме, мәтін, мақала бойынша түсінік беру.
Жинақтау, қорыту – жалпы тұжырым, белгілі бір құбылыстың, оқиғаның, істің
нәтижесі.
Баяндама – белгілі бір мазмұны бар тақырып бойынша көпшілікке арналған
хабарлама түрі.
Диалог – бір немесе бірнеше адамдардың бір-бірімен сөйлесуі.
Жоспар – белгілі бір мазмұндаманың қысқаша бір бағдарламасы (баяндама
жоспары).
Конференция – жиналыс, қоғам өкілдерінің мәжілісі, белгілі бір сұрақтарды
шешу және талқылаудағы ғылыми ұйымның түрі. (студенттердің ғылыми
конференциясы).
Интервью – баспасөзге, радиоға, теледидарға берілетін тілшілердің
сауалдарына қайтарылған жауап.
Диспут – ғылыми немесе қоғамдық маңызы бар тақырыпқа көпшілік алдындағы
пікірталас.
Үзінді – шығарманың қажетті бөлігінің мәтіні өзгертілмей жазылған, қолға
берілетін нұсқасы.
Кіріспе – 1) кітаптың, шығарманың кіріспесі. 2) ғылыми пәннің алғашқы
беташар, түсіндірме бөлімі.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
1 – сабақ
Қазақ тілі – мемлекеттік тіл
Мақсаты: студенттерге ана тілінің қадыр-қасиетін ұғындыру, тілге құрметін,
сүйіспеншілігін арттыру, тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен
жұмыс жасау.
Тіл – халықтың жаны, ажары, кескін- келбеті. Халық өзінің ғасырлар бойына
жасаған асыл мұраларын ұрпақтан- ұрпаққа, алдымен, ана тілі арқылы табыс
етеді. Тіл арқылы кез-келген ұлт Отанын, халқын, оның тарихы мен салт-
дәстүрін танып біледі және соларға деген өзінің перзенттік махаббатын тілі
арқылы жеткізеді. Тіл – тек қарым – қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге
дүниетану кілті. Тіл – халықтың ұлттық мәдениетінің сақшысы және достық пен
түсіністік елшісі.
Қырғыздың ұлт жазушысы Шыңғыс Айтматов : «Халықтың мәңгі ғұмыры –
оның тілінде . Әрбір тіл өзінің халқы үшін Ұлы» - деп баға берсе, Халық
қаһарманы Бауыржан Момышұлы : «Тіл дегеніміз – қай халықтың болмасын
кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, ертеңгі, бүрсүгіні де тағдыры..
Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – ата-бабамыздың,
тарихымызды ұмыту» - деп толғанады.
Тілдің тілге жаулығы жоқ. Өзге тілді құрметтеу, алдымен, өз тіліңді
құрметтеуден басталады. Ана тілін жанындай сүйген ұлы жазушы Мұхтар Әуезов
дағыстан ақыны Расул Гамзатовқа «Өлеңіңді авар тілінде оқышы» деп тілек
білдіріпті. Расул өлеңін ойға шомып тыңдаған Мұқан : « Тілің күңгірлеп
жатқан тастардың үніне ұқсайды екен»,- деп тебірене теңеу айтыпты. Ал
Расул Гамзатовтың өзі « Егер ертең тілім болса құрымақ. Мен дайынмын
өлуге де бүгін-ақ»- деп жырлап кеткен жоқ па ?!
Ана тілі ... Бұл туралы қаншама айтылып келеді. Ал ана
тілінің құдіретін қанша айтсақ та түгесу мүмкін емес. Бала кезіңде
балдай сорып , ана сүтімен бойға сіңген қасиетті туған тіл жаныңа
шуақ әкеледі, жүрекке ұлттық мақтаныш ұялатады. Қазақ халқының кешкен
өмірі, аңыз ертегілері, өлең-жырлары, дүние жайындағы ұғым- түсініктері,
ойы, сезімі ана тілімізде дамып, атадан-балаға мұра болып келеді.
Қазір қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алып, қоғамдық өмірдің
барлық саласында: мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдарда,білім беру,
мәдениет, ғылым, экономика, медицина мекемелерінде, қызмет
көрсету,бұқаралық ақпарат құралдарында белсенді түрде қолданылып келеді.
Кәсіпорындарда, мекемелер мен ұйымдарда іс қағаздарын мемлекеттік тілде
жүргізу қолға алынды. Есеп-сынақтық, қаржылық және техникалық құжаттар да
қазақ тілінде жүргізіледі. Осылайша қазақ тілін қолдану мен дамытудың
бағдарламасы жүзеге асырылып келеді.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
2 -сабақ
Қазақ жазуы туралы
Мақсаты: Қазақ жазуының тприхы туралы, мағлұмат беру, сөздікпен жұмыс
жасату. Қазақ халқы VII-VIII ғасырларда туысқан түркі халықтарына тең
ортақ Орхон – Енесей, Талас және көне ұйғыр жазуларын қолданған, олар
тасқа қашалып жазылған. Кейін араб жазушылары мұсылман дінін енгізуіне
байланысты араб жазуын пайдаландық. Осы жазуды халқымыз 1924 жылға дейін
қолданды. 1924 жылы араб әріптеріне реформа жасалады. Қазақ халқының
абзал ұлы Ахмет Байтұрсынов араб жазуына негізделген алфавит ұсынды, оны
«жәдид» (жаңа) деп атады. Оны 1929 жылға дейін қолданып келдік. 1929
жылдан 1940 жылға дейін латын әрпін қолдандық. 1940 жылы орыс графикасына
негізделген әріпке көштік.
Фонетика. Тіл дыбыстары
Мақсаты: Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі бойынша мәлімет беру.
Фонетика тіл дыбыстарын зерттейді. Қазақ әліпбиінде 42 әріп (таңба), 36
дыбыс бар. 12 – дауысты дыбыс, 24 – дауыссыз дыбыс.
Дауысты дыбыстар: а, ә, е, э, о, ө, ы, і, ү, ұ, и, у.
Дауыссыз дыбыстар: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ, с, т, п, ф, к, қ, н, ң, м, л,
р, й, ч, ш, щ, х, ц.
Қазақ тілінің төл дыбыстары: ә, ө, і, ү, ұ, қ, ғ, ң, һ.
Мысалы: ән, өлең, ілгіш, ұя, қалам, ғылым, аң, жиһаз
Дауысты дыбыстар:
1. Жуан: а, э, о, ы, ұ, у.
Жіңішке: ә, е, і, ү, и, у.
1. Ашық: а, е, э, о, ө.
Қысаң: ы, і, ү, ұ, у, и.
2. Езулік: а, ә, е, э, и, і, ы.
Еріндік: о, ө, ү, ұ, у.
Дауыссыз дыбыстар:
1. Қатаң: с, т, п, ф, к, қ, ч, ш, щ, х, ц, Һ.
2. Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з,
3. Үнді: н, ң, м, л, р, й, у.
Буын дауысты дыбыстарға байланысты бөлінеді:
1. Ашық буын: ә-ке, а-на, ба-ла, қа-ла.
2. Тұйық буын: ас, он, ән, ақ, ел, от.
3. Бітеу буын: нан, бес, жүз, қор.
Екпін қазақ тілінде соңғы буынға түседі: мұнай-шы-лар-дың.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Тапсырмалар тізімі:
1. Берілген сөздерге фонетикалық (дыбыстық) талдау жасаңыз: нарық,
экономика, сауда, бәсеке, салық, пайда, табыс, қаражат
2. Сөздерді буынға бөліп, қандай буын екенін ажыратыңыз Мұнайшыларың,
өндіру, Атырау, кеніштерде, байлық, теңіз.
3. ә, ө, і, ы, ү, ұ, қ, ң, ғ қазақтың төл дыбыстарының әрқайсысына бес
–бестен мысал жазыңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
3-сабақ
Тақырыбы: Буын (Слог)
Мақсаты: Буынның түрлерімен таныстырып, студенттердің тіл байлығын арттыру.
Қысқаша сипаттама:
Қазақ тілінде буынның үш түрі бар:
1.Ашық буын. Дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталады, не тек
дауысты дыбыстан тұрады. Мысалы: а-на, ә-же, қа-ла, ба-ла, ша-на т.б.
2.Тұйық буын. Дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа
аяқталады. Мысалы: ас-та-на, ек-пін, еш-кім. т.б.
3. Бітеу буын. Дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа
аяқталады. Мысалы: бал-шық, бат-пақ, бөл-шек, таң-дау, сақ-тау, т.б.
Тапсырмалар:
1. Мына сөздерді буынға бөліп, жазыңдар.
Жасырынбақ, жаңалық, екінші, қайық, қоңыз, ұйықтау, дайындық, күндер,
жазда, ысиды, пішен, орады, жаңбыр, жапырақ.
2. Шешендік сөздерді мәнерлеп оқып, жаттап алыңыз.
Әр сөзді буын түрлеріне талдаңыз.
Көбей шешен сөздері
Тау белгісі тас болар,
Май белгісі ас болар
Алған жарың жаман болса,
Тазалық жоқ нас болар
Алған жарың жақсы болса,
Қартайғанша жас болар...
Зер ұстаған зердің жайын біледі,
Жақсы басшы елдің жайын біледі.
Басынан көп өмірді өткізген жан,
Қайғы менен шердің жайын біледі.
3. Мына сөздерді буынның үш түріне бағанаға бөліп, жазыңыздар.
Образец: (үлгі):
Открытый Полузакрытый Закрытый
слог
әже отан
жолдас
ала оқ
дәптер
мә еп
қарт
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Жолдас, дәптер, ата, кеме, аса, төрт, боз, бет, бота, бөле, бір, дерт, тау,
жар, қант, құс, мазмұн, маза, мақала, мақсат, мәсі, мұз, мұрт, міндет,
озат, оқ, оң, орын, өнім, пана, сақина, тары, үкі, шөже, шөп, ене, тор.
т.б.
4. Бір буынды төрт дыбыстан тұратын 10 сөз жазыңыз, ол сөздермен сөз
тіркесін жасап, сөйлем құраңыз
Үйге тапсырма: Буынның түрлеріне мысал келтіру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
4 - сабақ
Тақырыбы: Үндестік заңы (Закон сингармонизма)
Мақсаты: Үндестік заңы туралы толық мағлұмат беру.
Үндестік заңы 2-ге бөлінеді.
1. Буын үндестігі (Гармония гласных)
2. Дыбыс үндестігі (Гармония согласных)
Түбір мен қосымшаның және сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне ықпал
жасап, өзара үйлесіп айтылуын үндестік заңы (сингармонизм) дейміз.
Қазақ тіліндегі сөздердің басым көпшілігі не жуан буынды, не жіңішке
буынды болып келеді. Сөздің соңғы буынының жуан, жіңішке болуына қарай
қосымшалардың да бірыңғай жуан, не жіңішке түрде жалғануын буын үндестігі
немесе сингармонизм деп атайды. Мысалы: жазу-шы-лар-ға, ән-ші-лер-ге, оқу-
шы-лар, мек-теп-тер, т.б.
Дыбыс үндестігі бойынша дауыссыздар бір-біріне ықпал етіп, өзара үндесіп
айтылады. Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі екі сөздің жігінде
дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер ету нәтижесінде өзгеруін дыбыс
үндестігі немесе ассимиляция деп атайды.
Тапсырмалар:
1. Сөздерге қалаған қосымшаларыңды жалғап көшіріңдер.
Кір. Мектеп. Көңіл. Қала. Баспасөз. Қазық. Акт. Кенші. Бұлбұл. Пошта.
2. Төменде берілген сөздер мен сөз тіркестерін құрамына қарай талдап,
бұлардың араларындағы дыбыс үндестігін табыңдар.
Бұрынғы. Аймангүл. Он бес. Орманбай. Тұзсыз. Көре алмадым. Көз сала жүр.
Есенгелді. Амангелді. Досжан. Тас жол. Бос жүрмен.
3. Берілген сөздердің жазылуы мен айтылуын салыстырып, айтылудағы
ерекшеліктерін байқаңдар.
Торы ала ат. Жаңа ауыл. Қара күрең. Ала кет. Көк ала. Үлкен ғалым. Жүз
жылқы. Бас штаб. Сенбі. Сәрсенкүл. Қазанқап.
Үйге тапсырма: Үндестік заңын қайталау.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
5 - сабақ
Тақырыбы: Дыбыс үндестігінің түрлері.
Мақсаты: Дыбыс үндестігі туралы жалпы түсінік берумен қатар, түрлерін
ажырата білуге үйрету.
Қысқаша сипаттама:
1Дыбыс үндестігінің екі түрі бар. Ілгерінді және кейінді ықпал.
Прогрессивная ассимиляция и регрессивная ассимиляция.
Түбір мен қосымшаның немесе сөздердің аралығындағы көршілес дыбыстардың
алдыңғысының кейінгі дыбысқа әсер етіп, өзіне ұқсатуын ілгерінді ықпал
дейміз.
а)Сөздің соңғы дыбысы дауысты, я үнді, я ұяң дауыссыз дыбыстардың бірі
болса, дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы не үнді, не ұяң
болады.
Мысалы: бала-лар (бала-дар не бала-тар емес), күздік(күз-тік емес).
ә )Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, не сөз б,в,г,д, дыбыстарының біріне
аяқталса, оған қатаң дыбыстан басталатын қосымша жалғанады.
Мысалы: от-пен, космосқа, Ленинград-қа.
б)Біріккен сөздердің, сөз тіркесінің алғашқы сыңары қатаң болып, соңы
сыңары ұяңнан басталса да ол қатаңға айналады, бірақ жазғанда түбірі
сақталады.
Мысалы: айтылуы: жазылуы:
Қоныспек Қонысбек
Тыныспек Тынысбек
Тас пер тас бер
Сөз ішінде немесе сөздер аралығында кейінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа
әсер етіп өзгертуін кейінді ықпал дейміз.
а) Сөздің соңғы дыбысы қатаң п,қ,к болып, жалғанатын қосымша дауыстыдан
басталса, олар ұяң сыңарларына (п-б, к-г, қ-ғ болып) айналады, кейде п
дыбысы у-ға айналады.
Мысалы: күрек-күрегі, доп-добы, тарақ-тарағы.
Кейінді ықпалдың жазуда ескерілмейтін түрі де бар:
а) Сөздің соңғы дыбысы н болса, жалғанатын қосымшалар қ, ғ,г,б,п
дыбыстарынан басталғанда,н өзгеріп ң не м болып айтылады, бірақ жазғанда
түбірі сақталды.
Мысалы: айтылуы: жазылуы:
Жампейіс Жанпейіс
Ермағамбет Ермағанбет
Тапсырмалар:
1.Көп нүктенің орнына көрсетілген қосымшалардың )жалғаудың немесе
жұрнақтың) фонетикалық (дыбыстық) түрлерінің тиістісін қойып, олардың
түрліше жалғану себебін түсіндіріңдер.
1) –ның,(-нің,-дың,-дің,-тың,-тің) бала.... ойыншығы, колхоз... малы,
есік.... тұтқасы, өзен... жағасы, күн.... ыстығы, қуаныш.... белгісі.
2) –ға, (-ге, -қа,-ке); тау.... шығу, белес...көтерілу, қағаз... жазу,
кеме... міну, завод... бару, аэроклуб.. кетті.
3) –нан,(-нен, -дан,-ден,-тан,-тен); бетеге... биік, жусан.. аласа, тас..
қатты, сүт.. таза, жүн... тоқылған, қырман.. қайтты, өзен.. өтті.
2. Бір сөз (біріккен сөз) ішіндегі және сөздердің аралығындағы көршілес
дыбыстардың айтылуда өзгеру себебін, қалай үндесіп тұрғанын
түсіндіріңдер.
Әлдеқалай, әлдекім, әлдеқашан, әркім,әрқалай, өнеркәсіп, боз кеуде,әр
күні, әл кету, ала көз болу(араздасу), айтып бар, ала кел, қара қоңыз
алып бер, кісі, отыра қал, бұлтты күні, жазып бер.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
6 - сабақ
Лексика
Мақсаты: Тіл білімінің лексика саласы бойынша мағлұмат беру, сөз
мағыналарын ажырата білуге үйрету.
Лексика сөз мағыналарын, сөз байлығын зерттейді. Кез – келген сөздің
мағынасы болады.
1. жаңбыр, жел – табиғат құбылысының атауы
2. ақ, қара – түс атауы
3. екі, бесінші – санды білдіреді.
4. келу, бару – қимылды білдіреді.
5. ертең, бүгін – мезгілді білдіреді.
Тура мағына
Ауыспалы мағына
Қара шаш
қара жүрек
Суық тамақ
суық хабар
Қисық ағаш
қисық адам
Ұзын жол
ұзын хабар
Ақ көйлек
ақ сезім
Антонимдер – мағыналары қарама –қарсы сөздер: ақ – қара, аласа – биік,
жоғары – төмен, жақсы – жаман, бүгін – ертең, алыс – жақын, қою – сұйық.
Синонимдер: мағыналары жақын сөздер. Мысалы: әдемі – сұлу, ажарлы, көркем,
көрікті, келбетті.
Алыс – шалғай, қаһарман
Тез – шапшаң, жылдам, лезде.
Омонимдер: жазылуы, айтылуы бірдей, мағыналары әр түрлі сөздер:
Түс – 1. Бояу (ақ түс)
2. Ұйқы (түс көру)
3. Мезгіл (түс мезгілі)
4. Қимыл (аттан түсу)
Ара – 1. Құрал (ағашты аралау)
2. Жәндік (бал арасы)
Сыр – 1. Бояу (сырмен сырлау)
2.Құпия (сыр бөлісу)
Фразеологизмдер (тұрақты тіркестер):
Ит өлген жерде – алыста
Төбе шашы тік тұрды – қорықты, шошыды
Жүрек жалғау – ас ішу
Төбесі көкке жетті – қатты қуану
Беті қызарды – ұялу
Қолы ұзарды – көмекші табылды
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Тапсырмалар тізімі:
1. Тура және ауыспалы мағынаға бес мысал жазыңыз
2. Антонимдік жұбын жазыңыз: тез, бейбітшілік, өмір, күн, аспан, үнемдеу
3. Синонимдерін жазыңыз: жай, адам, дүние, бала, көз, бет, салмақты.
4. Омонимдерін жазыңыз: ор, бас, шаш, жүз, сана, көш, бөлме, көрме
5. Фразеологизмдерге бес мысал жазыңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
7 - сабақ
Тақырыбы: Қазақ тілінің сөздік қоры. Терминдер. Неологизмдер. Архаизмдер.
Кірме сөздер. Кәсіби сөздер.
Мақсаты: студенттердің сөздік қорларын байыту, тілін дамыту танымдылығын
арттыру.
Сабақтың жоспары мен жүру барысы.
Қысқаша сипаттама.
Қазақ тілі – ғасырлар бойы дамып жетілген, қолдану аясы кең бай тілдердің
бірі. Өйткені қазақ тілінің құрамындағы сөздердің саны шексіз. Қазақ
тілінің сөздік құрамы өзінің даму барысында басқа тілдерден енген сөздер,
байырғы сөздермен толысып, дамып отырады. Қазақша сөйлеуге және жазуға
қатысатын барлық сөздердің жалпы жиынтығы қазақ тілінің сөздік қоры
немесе лексикасы деп аталады.
1. Мамандыққа және ғылым мен техниканың әр түрлі салаларына ғана қатысты
сөздерді терминдер дейді. Мысалы: сюжет, бейне, теңеу, композиция,
идея, шумақ, азимут, компас, глобус, метосфера, астрономия, медицина,
этнография.
2. Кірме сөздер
а) ескі грек, рим мәдениетінен: республика, милиция, грамматика.
ә) латын тілінен: геометрия, физика, экономика.
б) ағылшын тілінен: чемпион, клуб, вокзал.
4. Қазақ тілінің кейбір сөздері халық тұрмысының дамуына байланысты
ескіріп, қолданудан шығып қалады.
Мысалы: шоқпар – (дубина с утолщенным концом, оружие)
найза – копье
айбалта – (секира)
болыс – (волостной управитель)
пері –(волшебное (сказочное) существо в образе
прекрасной женщины, фея, русалка).
Бұлар белгілі бір дәуірдің, тарихи кезеңнің тілдік көрсеткіші
ретінде жұмсалуы мүмкін. Оларды көнерген сөздер деп атайды.
Тілімізде көнерген сөздердің екі түрі бар: историзмдер және
архаизмдер.
Кейбір сөздер көнеріп, тілде қолданбайды. Мұндай сөздерді
историзмдер дейді.
Мысалы: сұлтан, ояз, атшабар.
Бұрынғы атаулары ескіріп, қазірде басқа атаулармен беріліп жүрген
сөздерді архаизмдер дейді. Мысалы: жасақ-әскер, жатақ-отырықшы, бірлесу-
серіктік.
Қоғамның дамуына, халықтың санасының өсуіне байланысты жаңа сөздер пайда
болады. Мұндай сөздерді неологизмдер дейді.
5. Белгілі бір мамандық пен кәсіп түріне байланысты қолданылатын сөздерді
кәсіби сөздер деп атайды.
Мысалы: таутан - (ерш)
атыз – (грядка, поливное поле)
күнбағыс – (подсолнух)
6. Сұрақ – жауап.
а) Қазақ тілінде қандай тілдерден енген сөздер бар?
ә) Кәсіби сөздерге мысал келтір.
б) Неологизм деген не?
7. Үйге тапсырма: Өнеркәсіп, бесжылдық, қолөнер, телефон, химия
сөздерін қатыстырып сөйлем жазып келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
8- сабақ
Тақырыбы : Атырау мұнайлы өлке.
Мақсаты: Студенттерді елін, жерін сүюге, қазба байлықтарын
бағалауға,
қорғауға баулу.
Грамматикалық тақырып: Лексика. Сөз бен мағына.
Сабақтың жоспары мен жүру барысы.
1. Қысқаша сипаттама. «Атырау мұнайлы өлке».
2. Лексика – бір тілдегі барлық сөздердің жинағы деген ұғымды білдіреді.
Сөз және оның мағынасы
(слова и его значение)
Сөздің ауыспалы мағынасы Сөздің тура
мағынасы
Кітап - білім кілті
Есіктің кілті
Омонимдер – жазылуы бір, мағынасы басқа сөздер.
Мыс : Ай – луна, Ай – месяц
Синоним – жазылуы әртүрлі, мағынасы ұқсас сөздер.
Мыс: Әдемі киім, Сұлу қыз.
Антоним – мағынасы қарама- қарсы сөздер.
Мыс : Алыс – жақын, ұзын – қысқа.
3.Мәтінмен жұмыс.
4. Сұрақ – жауап.
Сұрақ қою арқылы студенттердің тіл байлығын дамыту.
1. Мұнай кеніштерін ата?
2. Атыраудағы шетелдік компанияларды ата ?
3. Облысымыздағы мұнай – газ өндіру зауыттарын ата?
5.Сөздердің қандай мағынада қолданып тұрғанын айтыңыз?
1. Солтүстіктен соққан суық жел күшейе түсті.
2. Суық хабарды естіп, оның көңілі бұзыла бастады.
3. Қисық біткен ағаш.
4. Сөзге түсінбейтін қисық шал екенсің.
6. Мәтіндерді аударып, синоним сөздерді тап.
7. Синоним сөздерді тап.
Атам Сембай биік, мығым денелі, сұлу жүзді, әдемі бурыл сақалды адам.
Ол қандай қиыншылық кездессе де қайыспайды, мойымайды, қайғырмайды. Өмірде
не қилы жақсы адамдар толып жатыр ғой. Біреу мейірбан, біреу жомарт, біреу
адал, біреу турашыл болады.
8. Антоним сөздерді тап.
Ауыр киім, ыстық жел, ұзақ жол, алыс жер, биік өкше, қысқа жіп, ерте ояну,
қалың қар, жас жылқы.
Үйге тапсырма : Омоним сөздер.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
9 - сабақ
Тақырыбы: Морфология. Сөзжасам. Сөз құрамы. Қосымша, оның түрлері.
Мақсаты: Студенттерге морфология туралы толық мағлұмат беру және сөздік
қорын, тіл байлығын арттыру, өз ойын анық айта білуге баулу.
Қысқаша сипаттама:
1. Морфология – сөздің құрлысын, тұлғасын зерттейді. Сөз таптарын
қарастырады.
2. Сөзжасам – деп жаңа сөздердің пайда болуын айтамыз.
3. Сөз түрлі бөлшектерден құралады, ол бөлшектер сөз құрамы деп аталады.
Сөз құрамы деген ұғымға қосымша деген бөлшек кіреді.
Қосымша (Аффикс)
1. Жұрнақ (Суффикс) – Түбірден кейін тұрып, жаңа сөз тудыратын қосымшаны
жұрнақ дейміз.
Жұрнақтардың екі түрі бар:
1.Сөз тудырушы жұрнақ-өзі жалғанған сөзге жаңа лексикалық мағына
тудыратын жұрнақ сөз тудырушы жұрнақ деп аталады
Мысалы: заман-дас, жер-лес, ерін-шек, біл-гіш, балық-шы.
2.Сөз түрлендіруші жұрнақ -өзі жалғанған сөзге (түбірге) сәл де
болса жаңа мағына
үстейтін,бірақ негізгі лексикалық мағынасын өзгертпейтін жұрнақ сөз
түрлендіруші
жұрнақ деп аталады.
Мысалы: үй-шік, кітап-ша, сұр-сұр-ша, кел-келер.
2.Жалғау (окончание)-сөздерді бір-бірімен байланыстырып,оларға
грамматикалық мағына үстейтін қосымшаны жалғау дейміз.
а) Көптік жалғау – зат есімге жалғанып заттың көптігін білдіреді.
Олар :
лар,-лер,-дар,-дер,- тар,-тер.
б). Тәуелдік жалғау- бір заттың екінші затқа немесе біреуге (адамға)
тәуелді,меншікті екенін білдіреді.
|жақ |Дауыстыдан соң |мысалы |Дауыссыздан соң |мысалы |
| |жуан |жіңішке| |жуан |жіңішке|жуан |жіңішке|
|І |-м |-м |Атам |әжем |-ым |
| |Мыз |Міз |Атамыз |әжеміз |Ымыз |
| | | | | | |
|ІІ |-ң |-ң |Атаң |әжең |-ың |
| |-ыңыз |Іңіз |Атаңыз |әжеңіз | |
| | | | | | |
|ІІІ |-сы |-сі |атасы |әжесі | |
| | | | | | |
| | | | | | |
| | | | | |-ыңыз |
| | | | | | |
| | | | | |-ы |
11.50-60, Алатау. Жетпістей. Жүздеген. Мыңыншы. Біреу. Бес-бестен. 242.
Бірер. Қырықтай. 40-50. Отыз шақты. 5527. 1924. Жетінші. Екеу. Жиырмаға
тарта. Төртеу. Сексен. Тоқсандай. Алпыстай. Он-оннан. 10. Бестен үш.
Алтыдан төрт.
Үйге тапсырма: Сан есім бар мақал – мәтелдерді жазып, жаттап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
6. К. Аханов Қазақ тілі оқулығы
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
19 – сабақ
Тақырыбы: Есімдік (Местоимение).
Мақсаты: Тақырыпты өрбітіп, есімдік түрлерін ажырата білу, сөйлемдер
құрауға жаттықтыру,ауызекі сөйлеуге үйрету.
Сабақтың жоспары мен жүру барысы:
Есімдік-есім сөздердің орнына жүретін (зат есім,сан есім,сын есім ) сөз
табы.Есімдік –сөйлем мүшелері (бастауыш, толықтауыш, анықтауыш) ретінде де
қолданысқа түседі.
Мыс: Біз саған келдік.
Бұл кітапты оқығанмын.
Оны мен оқыған жоқпын
Қазақ тілінде мағынасына қарай есімдіктің 7 түрі бар.
1.Жіктеу есімдіктері – Личные местоимения.
2.Сілтеу есімдіктері – Указателъные мест.
3. Өздік есімдіктері – Возвратные мест.
4. Жалпылау есімдіктері – Определителъные мест.
5. Сұрау есімдіктері – Вопросителъные мест.
6. Белгісіздік есімдіктері – Неопределенные мест.
7. Болымсыздық есімдіктері – Отрицателъные мест.
1.Жіктеу есімдіктері – негізінен заттық мағынаны білдіреді, соның қызметін
атқарады. Сұрақтары: кім? кімдер? не? нелер?
Мыс: мен, сен, сіз, ол – көпше, жекеше түрі.
2.Сілтеу есімдіктері – бұл, мынау, мына-этот, эта, это.
осы- этот
самый
қай? қайсы? – сұрақтары сол – тот самый
ол, анау,
ана – тот, та.
әні, міне,
сонау, әнеки.
3.Өздік есімдіктері - өз-сөзі (сам - себя)
Өздік есімдігі мынадай жұрнақтардан (суффиксы) тұрады.
а) –нікі, - дікі, -өзімдікі- мой, свой.
ә) –ше, -нше, өзімше – по своему.
4.Жалпылау есімдіктері. –бәрі, барлық, барша, күллі, бүкіл, күллі, бар,
бүтін,
түгел. Мысалы: Бәріміз театрға бардық. –Мы все ходили в театр.
5.Сұрау есімдіктері –кім? (кто?) не? (что?) неше? (сколько?) нешінші?
(который по счету?) қанша? нешеу? (сколько?) қандай? қай? (какой?) қайсы?
(который?) қайдан? (откуда?), қашан? (когда?), қалай? (как?), қайтіп?
(каким образом?), немене? (что такое?), қайда? (где? куда?).
6. Белгіздік есімдіктері: - біреу кто-то, бірдеме что-то, бірнеше
несколько, әлдеқайда где-то, куда – то, кейбір некоторый\ -ая, кейбіреу
қайсыбіреу – где-то, что-нибудь, әрқалай-әрбір, әркім, әрне, әрқайсысы –
каждый, всякий, әлдене – кое-что, әлдекім кто-то, әлдеқандай какой-то,
әлдеқашан, әлдеқалай, әлденеше, әлдебір, кейбіреулер.
Мысалы: Біреу есік қағады. Кто – то дверь стучить!
7.Болымсыздық есімдіктері – ешкім –никто /ешнәрсе- ничто,
ештеме -ничего,
ешқандай – никакой,
ешқашан – никогда,
ешқайда – никуда,
ешқайдан –
ниоткуда, ешқалай – никак,
ешбір – ничего,
ешқайсы- никакой,
ешбіреуі – ничей,
ештеңе – ничего.
Мысалы: Ешкіммен сөйлеспейді, ешкімнің қасына бармады.
Ол ештеңе білмейді.
Тапсырмалар:
І. Сілтеу есімдігін табыңыз.
1. Мұнан басқа сөз айтып та үлгерген жоқ. 2. Не ексең, соны орасың
(мақал). 3. О шеті мен бұ шеті көз жетпейтін, бауырдай ілінген қоңыр
топырақ.4. Күлтайдың баяғы оқыған ағасы осы ауылға қызметке келді.
5. Мұныңыз адамшылық, енді Назгүлдің мұнда екенін тез барыңыз да
айтыңыз, ана жүрегін қуантыңыз. 6. Омардың оқыған інісі бар деуші еді,
сен солмысың ? – Иә, солмын ! 7. Анау Абай ағаға жүгінгенмін.
ІІ. Алматы көлі. Мәтіні.
Берилл – меруерт тастың бір түрі. Меруерт - жемчуг.
Мәтіннен есімдіктерді тауып, түрлерін ажыратыңыз.
ІІІ. Күллі, бәрі, бүкіл есімдіктерін келтіріп үш сөйлем жазыңыздар.
ІV. 5 жаттығу.
V. Сөйлемді көшіріп жазып, жақша ішіндегі еш сөзін тиісті жеріне өзінен
кейінгі сөзбен біріктіріп, тиісті емес жерінде бөлек жазыңдар.
1. Бірақ Көксерек әлі күнге (еш) бір уақытта қыңқ етіп, ауырсынған
дыбысын шығарған жоқ.
2. Тыңдамаса (еш) адам, өз жүрегім толғансын.
3. Жүз жасап, жүз жыл көрген бұл Жамбылды, (еш) қайда кетпе, -деді
Катя.
4. Сенен басқа (еш) жерден таба алмадым орнымды.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
VI. Ештеңе, ешбір, ешқайсысы, ешқайда деген болымсыздық есімдіктерін
қатыстырып сөйлем құраңдар.
VII. Есімдіктерді мағыналарына қарай, топ – топқа ажыратып, бөліп
жазыңдар.
Ешкім, бәрі, әлдеқашан, әркім,қайда, кейбір, қашан, барша, ешбір,
қайсы, күллі, қалай, анау, біреу, ешқашан, қандай, бар, қай тіл, неше,
әлденеше, қайсыбір, барлық, ешқандай, ешкім, ештеңе, бүкіл, өз, мына,
әлдеқалай, әлдекім, әлденешеу, әрбір, қай , қанша, бірнеше, қайбір,
нешеу, біреу.
Үйге тапсырма: Есімдіктің түрлеріне мысал келтіру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
20 - сабақ
Тақырыбы: Етістік-Глагол
Мақсаты: Етістік туралы жалпы түсінік беру, жаттығу жұмыстары арқылы
толықтай меңгерту және студенттерді өз бетімен сөйлем құрастырып, сауатты
жазуға дағдыландыру.
Қысқаша сипаттама:
Заттың қимылын, ісін, күй-жайын білдіретін сөз табы етістік деп аталады.
Етістік сөйлемде көбінесе баяндауыш болады, не істеді ? не қылды? не
істелінді? қайтті? Деген сұрақтарға жауап береді.
Етістік істің белгілі бір уақытта болатынын білдіреді. Мысалы мен бардым,
мен барғанмын, мен барып едім (өткен шақ),мен барамын,мен барармын,мен
бармақпын(келер шақ), мен оқып отырмын, ол көріп тұр(осы шақ).
Тұлғасына қарай(По способу образования) :
1.Негізгі (непроизводные)---оқы(читай), жаз(пиши), бар(иди), кел(приходи),
бер(дай)
2.Туынды (производные)----тұзда(соли), гүлде(цвети),
ойна(играй),ойла(думай)
Мағынасына қарай (По значению):
1.Негізгі (Основные)----ал(бери), қал(останься), көр (смотри), әкел
(принеси)
2.Көмекші ( Вспомагательные)---бол(быстрей), әкет(унеси), тұр (вставай),
шық(выйди)
Құрамына қарай(По составу):.
1. Дара (Простое)---жаз(пиши), оқы(читай), ойна(играй), гүлде(цвети)
2. Күрделі (Сложные)—барып кел(сходи), кіріп шық(зайди), келіп
кет(приходи),алып бар(отнеси),алып қайт(принеси на обратном пути)
Тапсырмалар:
1. Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістік
жасаңыз.
1)-ла,-ле,-да,-де,-та,-те
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
Бас,аяқ,ой, іс, су, тіс, таза, шеге, баға, әңгіме,із,көзде.
2)-лас,-лес,-дас,-дес,-тас,-тес:
Ақыл, қате, тіл, ұйым, үн, шарт, ым, сот, серт , сәлем.
3)-а, -е:
Ат, түн, тең, бос.
4)-қар, -кер,- ғар,-гер,-р:
Бас, ес.
5)-ар, -ер:
Ақ, көк, қысқа, жас.
2. Көп нүктенің орнына төмендегі сөздердің тиістісін қойып, сөйлемді
толықтырыңыз.
Біз бірінші курста ........ Бос уақытымызда түрлі үйірмелерге .........
Бірінші семестірді тобымыз жақсы....... Бір жылдың ішінде бір-бірімізді
жақсы......, тіпті достасып та ......
Керекті етістіктер: танып, қатысамыз, аяқтады, үлгердік, оқимыз
Үйге тапсырма: Дара және күрделі етістіктерді қатыстырып 6 сөйлем жазып
келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
21 -сабақ
Сабақтың тақырыбы : Етістіктің болымды және болымсыз түрлері
Мақсаты : Студенттерді етістіктің түрлерімен және олардың жасалу
жолдарымен таныстыру. Мамандықтарына байланысты мәтінмен
жұмыс.
Етістік іс әрекеттің жүру барысына орай болымды және болымсыз болып екіге
бөлінеді. Болымды етістік (положительные глаголы) іс - әрекеттің жүзеге
асатындығын білдірсе, болымсыз етістік (отрицательные формы глагола) іс-
әрекеттің жүзеге аспайтындығын білдіреді. Болымсыз етістік түбірге ма-ме,па-
пе,ба-бе жұрнақтары жалғану арқылы және жоқ, емес
көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады.
Отрицательная форма глагола образуется путем присоединения к исходной форме
суффиксов ма-ме, ба-бе, па-пе и присоединением служебных слов емес, жоқ.
Отрицательные суффиксы ма-ме , ба-бе, па-пе пишутся вместе со
словами, а служебные слова пишутся отдельно.
Оқыған жоқ (не читал)
Сөйлеген жоқ (не говарил)
Келген емес (не приходил)
Айтқан емес (не сказал)
Оқы (читай) Оқыма (не читай)
Сөйле (говари) Сөйлеме (не разговаривай)
Айт (скажи) Айтпа (не говари)
Көш (переезжай) Көшпе (не переезжай)
Сен (верь) Сенбе (не верь)
Көн (повинуйся) Көнбе (не повинуйся)
Жаттығулар 11, 13, 15
Қазақ тілі для начинающих Ш.Бектұров, А. Бектұрова
Әдебиеттер:
1. Рысбаева. Г.К. « Қазақ тілі (грамматикалық анықтағыш)
2. К. Джунусбекова. «Казахский язык »
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
22 - сабақ
Сабақтың тақырыбы: Етістер (Залог)
Мақсаты: Етістер туралы білімдерін толықтыру, тіл байлығын дамыту.
Қимыл - әрекеттің іс істеуші адамға қатынасын білдіретін етістіктің түрін
етіс деп атайды.
Етістің төрт түрі болады: өздік етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс және
ортақ етіс.
Өздік етіс -ын, -ін, - н.
Мысалы: жу+ын, ки+ін, тара+н, т.б.
Өзгелік етіс - дыр, - дір, - тыр, - тір, - ғыз, - гіз, - қыз, -кіз, -
ыр, -ір, -т.
Мысалы: ойлан+дыр, киін+дір, ас+тыр, кес+тір,
жай+ғыз, бер+гіз, арт+қыз, жет+кіз, бат+ыр, кет+ір, боса+т т.с.с.
Ырықсыз етіс -ыл, -іл, -л.
Мысалы: ас+ыл, кес+іл, есепте+л т.б.
Ортақ етіс -ыс, - іс, -с.
Мысалы: Біз сенімен айтыспаймыз. Біздер хат
жазысып тұрамыз. Достар бір-бірімен құшақтасып амандасты.
Тапсырмалар:
Төмендегі сөйлемдерден етістіктердің етіс түрлерін (өздік етіс, ырықсыз
етіс, өзгелік етіс, ортақ етіс) ажыратыңыз.
1.Вена маңынан құс ұялары табылады. Олардың бірі ұсақ металл сынықтарынан
жасалыпты. Құстар бұл «құрылыс материалын» осы маңға жақын жерде салынған
теміржол станциясынан тасып жасапты.
(Зерде журналы)
2.Колхоз егістігін жағалай түзу ағаш отырғызылады, яғни егіс алқабы
жасалады. Қазақстанның дала аймағында көбіне қайың егіледі. (Ғ.Мұст.)
Сырғалы бұтағынан гүл төгілген.
Өркені – жібек шашақ күлтеленген.
Қойғандай кесте тігіп ақ жібекке.
Теңбілін таң қалады адам көрген. (Д.Ә.)
Үйге тапсырма: Етістердің жұрнақтарын қатыстырып сөйлем құрап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
23- сабақ
Сабақтың тақырыбы: Көсемше ( Деепричастие)
Мақсаты: Көсемше бар сөздер арқылы ойларын жеткізіп, ерекшелігін түсіндіру.
Етістіктің бір түрі - Көсемше.
Көсемше мынадай 3 түрлі жұрнақтар арқылы жасалады:
1. -а, -е, -й ;
күл+е/ күле береді/, жаз+а (жаза салды), сөйле+й (сөйлей берді) т.б.
2. –ып, -іп, -п;
ал+ып (алып қойды), іл+іп (іліп алды), сана+п (санап берді) т.с.с.
3. - қалы, -келі, -ғалы, -гелі,
ұсын+ғалы, бер+гелі, жап+қалы, кет+келі т.с.с.
Көсемше пысықтауыштың және баяндауыштың қызметін атқарады.
Мысалы: Асығып (қалай?) сөйледі. Ол жымиып (қалай?) күлді.
Ол үйіне барып келді. Ол сөйлескелі келді.
Тапсырмалар:
1. Сөйлемдерден көсемшені тауып, ауызша түрде орындаңыз, қай түрі
екенін ажыратыңыз.
Жібек үйге сөйлей кірді. Менің әкем жатып оқиды. Сәуле бір топ адамды
бастап келді. Мен кітапты оқып бітірдім. Мен институтқа келіп едім, сен
кетіп қалыпсың. Ол үйге келе кітап оқыды. Саған мен бірдеңе айта келдім. Ол
кино көргелі келді. Ол менімен сөйлескелі келді.
2.Етістіктердің мағыналарын анықтап, бұлардан көсемше жасаңдар.
Үлгі: сал-сала, салып, салғалы.
Сал. Тер. Ойла. Құр. Бекіт. Сөйле. Айт. Жүр.Тұр. Көрсет. Жат. Жаз. Жан.
3.Төмендегі көсемшелерден сөйлемдер құраңыз.
Көргелі, сөйлескелі, амандасып, ойланып, тыңдай, жазып, күліп.
4. Жақшадағы етістіктерді көсемшеге айналдырыңыз.
Мен саған (бару) жатырмын. Самат маған (айту) отыр. Ләззат хат (жазу) отыр.
Сені (көрмеу) көп болды. Бала кереуетте (ұйықтау) жатыр. Мен мына кітапты
(оқу) отырмын. Студенттер емтиханды (тапсыру) жатыр. Меруерт әжесіне көйлек
(алу) жатыр. Бала (ояну) қалды. Мұғалім бізбен (сөйлесу) келді.
Қорытынды: Берілген сөйлемдер арқылы студенттердің жаңа тақырыпты
қаншалықты түсінгендерін байқау.
Үйге тапсырма: Қазақстан экономикасы. (Мәтінмен жұмыс)
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
.24- сабақ
Сабақтың тақырыбы: Есімше (Причастие)
Мақсаты: Студенттерге есімшенің ерекшелігін түсіндіріп, білімдерін
жетілдіру.
Есімше түбір етістік бола тұра, есімдерше тұлғаланатын етістіктің түрі.
Есімше мына жұрнақтар арқылы жасалады:
1) –ған, -ген, -қан, -кен: ал-ған, көр-ген, айт-қан, кет-кен;
2) –ар, -ер, -р: бар-ар, кел-ер, оқы-р;
3) –атын, -етін, -йтын, -йтін: айт-атын, кел-етін, тыңда-йтын, сөйле-
йтін.
Тапсырмалар:
Төмендегі мәтіннен есімшені тауып, морфологиялық талдау жасаңыз.
1. Иранда әлемдегі ең ірі мұнай – химия зауыты салынады. Асалуех қаласына
салынады деп жоспарланған зауыт жылына 1,9 миллион тонна олефин өндіретін
болды. Зауыттың құрылысына 1,3 миллиард доллардан астам қаржы қажет. Бұл
жоба конкурсына қатысуға француз, неміс, иран компанияларын шақырған.
Мұнымен қоса бірқатар шетелдік және Иран компанияларымен Илам және Харк
қалаларында екі мұнай – химия кәсіпорындарын салу келісімі жасалған.
2. Төмендегі етістіктерден есімшілер жасап, үлгі бойынша олардың
жұрнақтарын сызықшамен бөліп жазыңдар.
Үлгі: тіз-ер, тіз-ген, тіз-етін
Қара, Сөйле, Бар, Жаз, Тексер, Күре.
Үйге тапсырма: Есімшелердің жұрнақтарын қатыстырып, сөйлем құраңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
25 – сабақ
Сабақтың тақырыбы: Етістіктің рай түрлері (Наклонения глагола)
Мақсаты: Студенттерге етістіктің райлары және олардың жасалу жолдарымен
таныстыру. Мамандықтарына байланысты мәтінмен жұмыс.
Етістіктің іс-әрекетті орындаушымен, уақытпен байланысты жаққа, шаққа
түрленуін етістіктің райы деп атайды.
Етістіктің төрт райы болады: бұйрық рай, шартты рай, ашық рай және қалау
рай.
Іс-қимылды орындауға міндеттейтін райдың түрін бұйрық рай дейді.
Мысалы: сал, тыңда, бар.
Іс-қимылдың үш жаққа да, үш шаққа да байланысты орындалатынын білдіретін
райдың түрін ашық рай дейді. Мысалы: сеземін, сезесің, сезесіңдер.
Іс – қимылдың орындалатынының немесе орындалмайтынының шартын білдіретін
райдың түрін шартты рай дейді.
Шартты рай етістіктің түбіріне –са, - се жұрнақтары жалғанады.
Мысалы: ұсынсам, ұсынсаң, ұсынса.
Іс-қимылды орындаушы адамның тілегін, ынтасын білдіретін райдың түрін
қалау рай дейді. –қы, -кі, -ғы, -гі, -ғай, -гей, -қай, -кей.
Мысалы: сұрағым келеді, қайтқым келеді, жәрдемдескісі келеді,
байқағайсың, әкелгеймін, ескергейсіңдер т.с.с.
Тапсырмалар:
Берілген сөйлемдерден райларды тауып, түрлеріне ажыратыңыз.
1. Жұмабай келсе, кітап басталып оқылса, күлімсіреп Ыбекең де жетеді.
–Сабыр етіңіз, рұқсат алайын, -деп тағы бір есікті шырылдатып, әйелдің
әрі кеткен дыбысы естілді.
-Бол, бол, баста. Сен французша күресті үйрет.
- Өткен күнді есіме түсіре бергім келмейді, Шолпан, - деді өз ойынан сөз
қозғап. – Ажалың жоқ болса, алпыс айдаһар жабылса да өлмейсің, - деп мен
күлімсіредім. – Айтыңыз, тыңдайын, - дедім.
- Ата, ала кетіңізші. Кек іздесең, жас төкпе – жылағандар жыласын, біз
жас төкпейміз бұндай өлімге, - деді. Жанқия апай айқайлап – Ата, балықты
мен күзете тұрайын, сіз қосқа барыңыз. Батса екен деп едім, бірақ тілек
болмады. Қараптан-қарап елегізген жүрегінің алаңы саған көрінбегей
2. Сөйлемдерді оқып, етістіктердің қайсысы қай райында екенін, олардың
қалай жасалғанын айтып беріңдер.
Алға ұмтыл. Үйрен де жирен. Батыр туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер
ырысы. Оқып білім алуға, жетілуге аянба. Ақылды мақтанса, істі тындырар.
Ақымақ мақтанса, аяғын сындырар. Денсаулығыңды сақтап, өзіңді - өзің
күтіп жүргейсің. Гүлі сұлу орманды, жүзі жылы жандарды сусатпағым келеді,
құшақтағым келеді.
3.Төмендегі ашық райлы етістіктерді қатыстырып, сөйлем құрастырыңдар.
Оқыды, айтыпты, тыңдап отырмыз, озар, жазған.
Үйге тапсырма: Етістіктің рай түрлеріне мысал келтіріп, оқып келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
26- сабақ
Сабақтың тақырыбы: Етістіктің шақтары. (Времена глагола)
Мақсаты: Студенттерге етістіктің шақтары және олардың жасалу жолдарымен
таныстыру.
Іс - әрекеттің, қимылдың мезгілге, уақытқа байланыстылығын көрсететін
етістікке тән категорияны етістіктің шақтары деп атайды.
Етістікте үш шақ болады: өткен шақ, келер шақ және осы шақ.
Іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уақыттан бұрын орындалғанын білдіретін
етістіктің шағын өткен шақ (прошедшее время) дейді. Мысалы: Ол кеше
келген. Біз сөйлескенбіз.
Іс-қимылдың сөйлеп тұрған мезгілден кейін орындалатынын білдіретін
етістіктің шақтарының бірін келер шақ (будущее время) дейді.
Мысалы: Ол қаладан ертең шығады. Ертең сабаққа бармақшымын.
Іс – қимылдың сөз болып жатқан уақытта орындалып жатқанын білдіретін
етістіктің шағын осы шақ (настоящее время) дейді. Мысалы: жазып жатыр,
сөйлеп тұр, ойланып отыр.
Тапсырмалар:
1. Етістікті тауып, қай шақ екенін ажыратыңыз.
Қаз ұшып жүр. Қаз ұшып кетеді. Қаз ұшып кетті. Шам жағулы тұр. Шам
жағылады. Шам жағылды. Ойын басталады. Ойын басталды. Ойын басталып
жатыр. Қара бидай дәнін тастар, Құстар топ-топ болып ұшып жүрер. Аяңдап
күз де келер.
2. Мәтіннен етістіктерді жазып, олардың қай шақты білдіретінін айтыңдар.
Ертең ат шабады, балуан күреседі. Әр алуан бәйгелер болады... Байдалы,
Сүйіндік, Ызғұттылар келушілерді тосып тұрғалы бірталай уақыт болды.
Қонақтар төрт тараптың бәрінен лек-лек болып, жылжып келе жатыр. Әр
топтың алдынан күтушілер шауып шығып үлкендер тұрған төбеге қарай
бастайды. Олар өзді-өзі үйлеріне алатын қонақтарын алдын ала білетін.
Абай жігіттері: Жиренше, Ербол, Базаралы, Мырзахандар да сол қонақ
тосушылардың тобында жүр. Абай өзі қонақ үйлерінің қасында, қырық-отыз
жігітімен, Жетісу жағының қонақтарын тосып тұр. Жігітек, Бөкеншілер
тіккен үйдің бірталайы өз қонақтарын қарсы алып жатыр. Абайдың қонақтары
ымырт жабылар кезде ғана көрінді. (М.Ә.)
3. Оқып шығып, осы шақ және келер шақ мәніндегі етістіктерді теріп
жазыңдар.
Жыл мезгілдері өз қалпында дөңгеленіп өтіп жатыр. Заман көріністері,
тұрмыс салттары біртіндеп өзгеруде. Танабай ауылында да едәуір өзгерістер
болған. Екі-үш шикі қыштан салынған үйлер тұр.
Мектептегі татар қызы мұғалима мен Ғайни әйелдерді ұйымдастырушы болып
істейді.
Міне, мұғалима бір топ ересек балаларға есеп үйретіп тұр. Балалардың
шетінде Ғайни де мұғалиманың шығарған есебіне тесіле қарап отыр. (С.С.)
Маңдайдан жасаған шабуылдың зор шығынға ұшырататынын Ержан сезіп келеді.
Жау оғының шеті Ержан взводының тура алдынан жарқылдайды. Ержан бөлім
командиріне тура солға бұрылуға әмір етті. Жүгіріп бара жатқан солдаттар
арасынан әлбіреудің тұлғасы Ержанның назарын тарта берді. Оның қимылында
өзге жауынгерлерге ұқсамайтын бір сыпайы қозғалыс байқалады. (Т.А.)
Үйге тапсырма: Қазақстандағы оқу жүйесі (Мәтінмен жұмыс)
Етістіктің шақтарын қайталап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
27- сабақ
Тақырыбы: Үстеу (Наречие)
Мақсаты: Үстеу туралы мәлімет беру, алған білімдерін бекіту, сөйлемдер
құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге баулу.
Жүру барысы:
1. Студенттердің сабаққа қатысын түгендеу;
2. Өткен сабақты қайталау;
3. Жаңа сабақ;
4. Жаттығулар жұмысы;
5. Жаңа сабақты қорытындылау;
6. Үйге тапсырма;
Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі сынын, мезгілін, мекенін, мөлшерін,
күй-жайын білдіретін сөз табын үстеу дейміз. Сұрақтары: қалай ? қашан ?
қайдан ? қайтіп ? не мақсатпен ?
Наречие- это часть речи, которая обозначает признак действия и его
состояния, признак и степень качества, а также различные обстоятельство при
которых совершается действие. Вопросы: как ? когда ? откуда ? каким образом
? с какой целью?
1.Үстеулердің тұлғасына қарай түрлері:
1. Негізгі үстеулер (основные) – кеш (поздно) , ерте (рано), әрі (туда),
бері (сюда), дәл (точно)
2. Туынды үстеулер (производные)
|Жұрнақтар (Аффиксы) |Мысалдар (Примеры) |
|-ша, -ше |жаңа (новый)+ша- (по-новому) |
| |неміс (немец)+ше- (по-немецкий) |
|-лай, -лей, -дай |осы+лай (так), гүл+дей (как цветок) |
|-дей, -тай, -тей |құс+тай (как птица), қыз+дай (как |
| |девушка) |
|-сын, -сін |Кеш+кі+сін (вечером),ертең+гі+сін |
| |(утром) |
|Жатыс септік жалғаулары |Жаз+да (летом), түн+де (ночью), |
|-да, -де, -та, -те, -нда, -нде |қыс+та (зимой), осы+нда (здесь) |
|Барыс септік жалғаулары |Арт+қа (назад), ал+ға (перед) |
|-қа, -ке, -ға, -ге, -на, -не |Айы+на (в месяц), күні+не ( в день) |
Тапсырмалар:
1.Сөйлемнен үстеуді табыңыздар:
Биыл Атырау мұнай және газ институтына – 25 жыл. Осы үлкен мерекеге
күнбе-күн дайындық жұмыстары жүруде. Егеменді еліміздің білікті де білімді
жастарын тәрбиелеуде бүгіндері оқу орны едәуір жұмыстар атқарды. Іскер
азаматтардың тікелей басшылық етуімен бірті-бірте жаңа оқу ғимараттары
салына бастады.
2. Мына сөйлемнен үстеулерді тауып, астын сызыңыз.
Дәл қазіргідей, уақыт баяу жылжыған емес. Ақыры көп күттірген сағат тілі
нүктеден сызықшаға қарай секірді де, енді ғана он бес минөтсыз бес болды.
Титімдей ай ұзынша сымға бекітіліп, жерді төңіректеп жүзеді. Қасқыр тура
соған қарай бет қойды... Ақыры, жәмшік қызды тауып алды. Ол өзінше
қиалданып, иығынан мылтығын алған болып, көздеді де. Бах!.. деп айқайлады
ол. Бұл елде ылғи әулетті, көрікті адамдар тұрады. Жаңбыр алдыңғы күні
жауып ашылған. Кеудесіне қысты да ақырын ғана жерге түсірді. Қайтадан қайғы
қаптап, көңілі құлазып, жүрегі сызданып көзіне жас келді.
Үйге тапсырма: Төмендегі үстеулерді кірістіріп төрт сөйлем ойлап, сөйлем
мүшесіне талда.
Жаз. Күз. Қыс. Осы. Басқа. Түлкі. Қасқыр.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
28 - сабақ
Тақырыбы: Үстеу (Наречие)
Мақсаты: Үстеу туралы мәлімет беру, алған білімдерін бекіту, сөйлемдер
құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге баулу.
Жүру барысы:
Үстеулердің құрамына қарай түрлері:
|Дара (простые) | Күрделі (сложные) |
|Ерте (рано), кеш (поздно), тым |Биыл (в этом году), бүгін |
|(слишком), ерекше (особенно), |(сегодня), анда-санда (временами), |
|басқаша (по другому), қыстай (всю |қысы-жазы (зимой и летом), |
|зиму), кешке (вечером) |алдын-ала (заранее), күні кеше |
| |(только вчера) |
1. Үстеулердің мағынасына қарай түрлері:
|Түрлері |Сұрақтары |Мысалдар |
|Мезгіл үстеуі |Қашан? қашаннан? |Бүгін, былтыр, биыл, |
|(наречия времени) | |ертең, кешке, қазір |
|Мекен үстеуі |Қайда? қайдан? |Ілгері, кейін, мұнда, |
|(наречия места) | |әрі, бәрі, төмен |
| Сын –қимыл үстеуі |Қалай? қайтіп? |Әрең, ақырын, бірден, |
|(наречия образа и |қалайша? |сөйтіп, бірге |
|способа действия) | | |
| Мөлшер үстеуі |Қаншама? қанша? |Онша, сонша, соншалық, |
|(наречия количества |қаншалық? қаншалап? |неғұрлым, соғұрлым |
|и меры) | | |
| Күшейткіш үстеуі |Қалай? қайдан? |Әбден, тым, ең, ылғи, |
|(наречия усиления) | |тіпті, нақ |
| Мақсат үстеуі |Қалай? не мақсатпен? |әдейі, әдейілеп, жорта |
|(наречия намерения) | | |
| Себеп –салдар үстеуі |Не себепті? неге? |Босқа, бекерге, |
|(наречия причины) |қалай? |құрбосқа, амалсыздан |
Тапсырмалар:
1. Төмендегі үстеулерді қатыстырып, сөйлем құраңыз:
Кеше (вчера), бірталай (немало), әдейі (специально), нағыз (настоящий),
жаңаша (по-новому),
2.Үстеулерді тауып, астын сызыңыздар.
Әрі – беріден мылтық дауысы естілгенде, үйдегілер елең ете қалды. Шыдамы
таусылған милиция: «Айтпасыма қоймадың ғой, қарағым, ол жігіт бағана
таңға салым жан тәсілім етті», - демесі бар ма. Әрлі – берлі дөңбекше
беруге серіктерімді оятып алармын деп тағы қысылды. Әнеугүні келетін
ақтар әскерлерінің бастығы түсіп, орнына жаңа бастық келді деп есіттік.
Үйге тапсырма: Таңертең, бекерге, құстай, анда-санда, алдыңғы күні деген
үстеулерге морфологиялық талдау жасаңдар.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
29 - сабақ
Тақырыбы : Одағай –(Междометия)
Мақсаты : Одағай туралы ойларын жаңғырту, көңіл – күйге байланысты
одағайларды меңгерту.
Одағай
Көңіл – күй Жекіру
Шақыру
(Эмоциональные) (Императивные)
аһ,- уһ,- ой,- алақай, -тәйт, - тек, - жә маһ-
маһ, кә- кә,
бәрекелді,- апыр-ау,
шөре- шөре,көс-көс,
-ойпыр-ай,- ойбай – ай,
құрау- құрау.
-әттең,- әттеген- ай,
- пай- пай,- қап, -әй.
Толық мағынасы жоқ, сондықтан затты, құбылысты, әрекетті нақтылы білдірмей
тек адамның әртүрлі көңіл- күйін, сезімін білдіреді немесе жан- жануарларға
қаратылып айтылатын сөздер одағай –деп аталады.
Тапсырмалар:
I. Одағайларды табыңыз.
– Түу, есім жаңа кірді ғой, – Ой, обал – ай ! Баласын да тоса алмады.
– Уһ, кішкене бел жазайыншы... – Апыр – ай, мына дүлей тіршілік те көк
мұздай тас бауыр екен-ау !- Е, бәрекелді, үйірімен үш тоғыз !
- О-о ! – деді князь болмашы тағзым жасап. О, ғажап ! Жат адам қатарласа
шауып, қолын шылбырға соза берген. Япыр – ай, сонау Сүйіндіктен осы араға
келіп жүргені.
ІІ. Мына одағайларды қатыстырып, сөйлем құраңыз.
Алақай, бәрекелді, ойпырмай, әттеген- ай, шөре- шөре, көс- көс, жә, тәйт.
ІІІ. Өздерің оқып жүрген көркем әдебиеттен одағайдың түр- түріне мысалдар
келтіріп, жазыңыз.
IV. Оқып шығып, одағайларды табыңыздар.
Борсық Досекеңді борбайдан алады. Досекең сескеніп, қопаң еткенде,
борсық сып етіп еніп кетеді інге.
- Қап, - деп тағы да күлді алма...
-Пәлі! Шаңғы теуіп жүрген кезімде Досекеңнен түлкі де байланған. Япырау,
осы өмірдің бәрі қызық па?
V. Үйге тапсырма: Одағайды табыңыздар
Генералдың келе жатқанын көрдім де: «Апыр-ау, бұған не деп рапорт
берсем екен?»-деп ойланып қалдым.
- Ойпыр –ай! Өрт болмағай еді, - деген Әшімтай досының сөзін естігінде,
Маралбектің тұла бойы дірілдеп қоя берді.
- Ойбай – ай, қойлар мен қошақандар өртенді-ау! – деді, Әшімтай сыртқы
көйлегін жалма-жан шеше бастап.
- Алақай, мама мен де Дауыл ағамдай суретші боламын! Әттең, бүгін
жаңбыр жаумағанда, саяхатқа шыққан болар едік! Шырағым-ай, әншейін
бір қиял да! Тәйт, далаға әкет атыңды! Төңіректі екеулеп қарай
бастап, серкені шөре-шөре деп кезек шақырысады.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
30 - сабақ
Тақырыбы : Еліктеу сөздер (Подражательные слова).
Мақсаты : Еліктеу сөздер туралы жалпы түсінік беру. Дыбыс және бейне
еліктеуіштерінің айырмашылығын меңгерту.
Қысқаша сипаттама:
Еліктеу сөздер екіге бөлінеді.
1.Дыбыстық еліктеуіш (есту) –(звукоподражательные слова)
Табиғаттағы әртүрлі дыбыстарға еліктеуге байланысты сөздер – дыбыстық
еліктеуіш сөздер -деп аталады.
Мыс : сықыр – сықыр(скрип-скрип), шыр- шыр (шуршать), салдыр-гүлдір (трах-
таратах), сыбдыр- сыбдыр (шорох), тық- тық (тук-тук,стук-стук),тырс – тырс
(тик- так).
2.Бейнелеуіш сөздер(көру) – (образоподражательные слова)
Табиғаттағы құбылыстардың сыртқы көрінісін елестетумен байланысты еліктеу
сөздер – бейнелеуіш сөздер –деп аталады.
Мыс : маң – маң, жылт- жылт (миг- миг), дір – дір (дрожь), селк- селк (дерг-
дерг), бүрсең- бүрсең (трус- трус), талтаң – талтаң.
Ол асықпай талтаң- талтаң етіп келеді.(Он идет, не спеша, качаясь из
стороны в сторону). Оның екі иығы селк – селк етті. (Плечи его дерг -
дерг).
Тапсырмалар:
1. Еліктеуіш сөздерді табыңыз.
Дәл сол кезде түп қарағаннан аса бере алдына жас қызыл қозы топ ете
түсті. Қасқыр тыпырлап жатқан қозыны көре сала ырр етіп барып бас салды.
Шарт – шарт шапалақ, былш- былш тиіп жатыр.
Тиянақсыз, байлаусыз байғұс қылпың,
Не түсер құр күлкіден жыртаң – жыртаң.
2. Жұмбақтарды шешіп, еліктеуіштердің астын сызыңыз.
1. Жардай дәулер соғысты,
Жарқ- жарқ етіп оқ – ұшты.
2. Жылт-жылт етеді,
Жүгіріп өтеді.
3. Арқан байлап беліме,
Сүңгіп кетем көліңе.
Тиіссе кеп кімде –кім,
Шап береді ілгегім.
4. Жылт – жылт еткен,
Жырадан өткен.
1. Төмендегі мәтіннен дыбыстық еліктеуіш сөздерді бір бөлек, бейнелеуіш
сөздерді бір бөлек көшіріп жазыңдар.
Жел күшейе бастады. Бір кезде сатыр-күтір сынған бұтақтардың дауысы
естілді. Бақшадағы ағаштар суылдап, азан-қазан болды. Бір кезде аспан жарқ
етті де, қараңғылық қайта басты. Шарт ете түсіп, бүкіл аспан құлағандай
болды.
Ол шаршайтын да, сескенетін де емес, бүгжең-бүгжең басады. Қарға сатқын
қарқ етті. Қаршыға келіп шап етті. Ителгі жарқ етті. Қырғи сап етті.
Тоқылдақ тоқ етті. Ағаш біткен солқ етті. Жұмыр білектердің түйін-түйін
бұлшық еттері бұлт-бұлт ойнайды. Қар тағы түсті. Ұстасаң, жеп-жеңіл күмісше
жалт-жұлт етеді. Баяғы жартас – бір жартас. Қаңқ етер, түкті байқамас.
Аттар борт-борт желеді.
Үйге тапсырма: Еліктеуіш сөздерін қайталап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
31 - сабақ
Тақырыбы : Көмекші сөздер (Служебные слова)
Мақсаты : Көмекші сөздер туралы толық мағлұмат беру, түрлі
салыстырмалы жаттығу жұмыстары арқылы пысықтау.
Сабақтың жүру барысы:
Көмекші сөздер үшеу : 1. Көмекші етістік (Вспомогательные глаголы )
2.Көмекші есімдер (служебные
имена)
3. Шылау (союзы)
Көмекші етістік – сөзге грамматикалық мағына үстейді.
Мыс : ал, бұр, бер, бол, кел, кет, көр, қал, шық, жүр, отыр, жатыр, сол,
таста, баста, қай, түс, е, еді, екен, емес, де.
Көмекші есімдер - мағынасы есім сөзге жақын. Зат есімнің мекендік,
мезгілдік, мағынасын дәлдеп көрсететін грамматикалық қызметке ауысқан
сөздер.
Мыс : алды, арты, жаны, қасы, маңы, тұсы, арқасы, арасы, ортасы, іші,
маңы, бойы, беті.
Шылау – толық мағыналы сөзге тіркесіп, грамматикалық мағына қосу үшін сөз
бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын көмекші сөздер.
Шылау
Жалғаулық Демеулік
Септеулік
(союзы) (частицы)
(Послелоги)
Септеулік шылау – толық мағыналы сөзге тіркесіп, оның мағынасын
толықтырады.
Олар: үшін, дейін, шейін, бұрын, әрі, бері, таман, соң, қарсы, жуық,
шамалы, шақты, туралы, тыс, бөтен, астам, гөрі, былай, бетер, т.б.
Демеулік шылау сөздің мағынасын түрлендіріп, әр түрлі мағына үстейді.
а) Сұрау демеуліктері-(вопросительные частицы) - ма, ме, ба, бе, па,пе.
б) тежеу демеуліктері –(выделительно-ограничительные частицы-)-ғана,қана
в) Күшейткіш демеуліктер –(усилительные частицы)- ақ, да, де, ды, ді, ты,
ті. г) Көңіл – күйін білдіретін демеуліктері-(эмоционально- экспрессивные
частицы) – ай, ау.
Жалғаулық шылау - сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын
шылау.
а) Ыңғайластық жалғаулықтар- (соединительные союзы) – және, мен, бен, пен,
тағы, әрі, да, де, та, те.
б) Қарсылықты жалғаулықтар- (противительные союзы)- бірақ, бірақ та,
алайда, сонда да, әйткенмен, өйткенмен, онда да, әйтсе де, сөйтсе де.
в) Талғаулықты жалғаулықтар- (разделительные союзы)- я, не, немесе, әлде,
не болмаса, біресе, кейде.
г) Себеп жалғаулықтар- (причинные союзы) - өйткені, себебі.
д) Салдарлық жалғаулықтар- (союзы следствия) – сондықтан, соның үшін, сол
себепті, соның нәтижесінде.
е) Шарттылық жалғаулықтар-(условные союзы) – егер, егер де.
Тапсырмалар:
1. Көп нүктенің орнына тиісті шылауларды қойыңыз.
(үшін, соң, туралы, шейін, қарай, басқа, сайын)
Сания қалам сатып алу ... магазинге барды. Мен магазинге ... Саниямен бірге
бардым. Кеше сабақтан ... біз клубқа жиналдық. Клубта жолдас Нұрқанов бізге
Ұлы Отан соғысы ... лекция оқыды. Лекциядан ... бізге үйге қайттық. Менің
жолдасым Тұрсын төмен ... кетті. Менің Тұрсыннан ... тағы екі жолдасым бар,
олар – Сәрсен мен Ораз. Тұрсын, Сәрсен, Ораз төртеуіміз күн ... мектептен
бірге қайтамыз, сабақты бірге дайындаймыз.
4. Жақшаны ашып, көшіріп жаз. Жақша ішіндігілер жатыс септік жалғауы
болса, алдыңғы сөзге қосып, шылау болса, бөлек жаз.
Еліміз (де) төскейден ақтылы қой өргізген шопан (да) дарқан дала (да), дән
дариясын тасытқан диқан (да), мартен пешінен болат селін ағызған металлург
(те), ақ алтыннан тау тұрғызған мақташы (да) – бәрінен бұрын Отанға
жақсылық тілер жайсаң жүрегімен еңбек етеді. Өйткені біздің қай – қайсымыз
(да) ортақ іске төгілген әрбір тамаша тердің ырыс, молшылық болып елімізге
қайта ораларын анық білеміз.
Мұндай абзал адамдар бүкіл Қазақстан (да), кең – байтақ еліміз (де)
қаншама десеңізші («С. Қ.»)
Үйге тапсырма: Көмекші сөздерді қайталап келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
32 –сабақ
Сабақтың тақырыбы: Синтаксис
Мақсаты: Студенттерге синтаксис туралы толық мағлұмат беру және
сөздік қорын, тіл байлығын арттыру.
Синтаксис – гректің құру, біріктіру деген мағынаны білдіретін сөзі. Ол
грамматиканың бір саласы болып есептеледі де, сөйлемдегі сөздердің бір-
бірімен байланысып, сөз тіркесін, сөйлемнің құрамы мен құрылысын, түрлерін
және сөйлем мүшелерін зерттейді.
Сөйлем – ойды білдіре алатын тілдің ең кіші бөлшегі. Біршама тиянақты
ойды білдіре алатын сөздер тобын сөйлем дейміз.
Сөз тіркесі- сөздердің тұлғалық, мағыналық байланысынан жасалып,
күрделі ұғымды білдіреді. Сөз тіркесінің құрамы толық мағыналы екі сөзден
кем болмауы керек.
Мыс : мектеп оқушылары, экскурсияға шығу, ағаш күрек, әдепті бала.
Сөздердің байланысу түрлері.
1. Қиысу- жіктік жалғауы арқылы.
2. Матасу- ілік септігі мен тәуелдік жалғаудың 3 жағы
3. Меңгеру- іліктен басқа
4. Қабысу – алтын сағат.
5. Жанасу - әдейі келу.
1. Бастауыш пен баяндауыш әрқашан қиыса байланысады.
Мыс: Мен оқушымын.
2. Матасу: І. с. + т.ж. 3 жағы = Матасу.
Мыс: Есіктің тұтқасы.
Сөзбен сөздің ілік септігі жалғауы мен тәуелдік жалғауы арқылы жақ үйлесе
байланысқан түрін матасу деп атаймыз.
3. Меңгеру.
Б.с. Т.с. Ж.с. Ш.с. К.с. – меңгеру.
Мектепке келу.
Сөз бен сөздің барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес. септік жалғаулары
арқылы байланысқан түрі. Мыс: Сөре шебер тазалықты сүю, көзбен көру.
4. Қабысу. – сөз бен сөздің ешбір жалғаусыз, тек орын тәртібі арқылы
іргелес байланысқан түрі.
Мыс : жиырма бес бала, бұл үй, сегізінші сынып, ағаш қасық.
5. Жанасу. Сөз бен сөздің ешбір жалғаусыз, бірде іргелес бірде алшақ
тұрып байланысқан түрі. Жанаса байланысатын сөздер көбінесе үстеуден
басталады. Мыс: әдейі келу, қасақана айту, дереу жеткізу. Шап – шаң
қимылдау. Кейде септеулік шылаулар арқылы айналысады. Көпір арқылы өту,
түске шейін бітіру. Сабақтан соң келу т.б.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
33 - сабақ
Тақырыбы : Сөйлем мүшелері
Мақсаты : Сөйлем мүшелері туралы жалпы түсінік беру, сөйлемге синтаксистік
талдау жасату.
Қысқаша сипаттама
Сөйлем мүшелері - сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы сөздер. Сөйлем
мүшесі болу үшін:
1.толық мағыналы сөз болуы керек;
2.сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұру керек,
3.белгілі бір сұраққа жауап беруі керек;
Сөйлем мүшелері тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және тұрлаусыз мүшелер
(анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) болып екіге бөлінеді. Түрлері:
|№ |Сөйлем мүшесі |Сұрақтары |
|1 |Сөйлемде айтылған ойдың|Кім? Не? Кімдер? Нелер? Кімім? Нем? Кімің? |
| |иесі болатын мүшені |Нең? Кімі? |
| |бастауыш (подлежащие) |Мысалы: Құрмаш (кім?) бұл сөзге көнбеді. |
| |деп атайды. |Жолдасым (кімім?) институтта оқиды. |
|2 |Сөйлемде тиянақты |Не істеді? Қайтпек? Не болды? Қалай? Қандай? |
| |тұратын мүшені |Кімдікі? Нешеде? |
| |баяндауыш (сказуемое) |Мысалы: Енді Кәкітайға разылық жүзбен |
| |деп атайды. |сөйледі. Тәкежан ұлына қарсы шауып шықты. |
|3 |Сөйлемде басқа |Қандай? Қай? Кімнің? Ненің? Қанша? Неше? |
| |мүшелердің сын-сипатын |Мысалы: Бұл қалада білімді, мәдениетті, |
| |анықтап тұратын |ақылды азаматтар көп тұрады. Менің ағам |
| |тұрлаусыз мүшені |университеттің төртінші курсында оқиды. |
| |анықтауыш (определение)| |
| |дейміз. | |
|4 |Сөйлемдегі ойды |Кімге? Неге? Кімді? Нені? Кімнен? Неден? |
| |толықтырып тұратын |Кімде? Неде? Кіммен? Немен? |
| |тұрлаусыз мүшені |Мысалы: Қала Раушанға жат. Мәрия Бәкенді де |
| |толықтауыш(дополнение) |үйіне алып жүрді. |
| |дейміз. | |
|5 |Сөйлемде іс-қимылдың |Қашан? Қалай? Неге? Не себепті? Қайда? |
| |түрлі белгісін |Қайдан? Не мақсатпен? Не үшін? Неліктен? |
| |(мекенін, мезгілін |Қайтіп? |
| |т.б.) анықтайтын |Мысалы: Ақтардың бір қосын әскері Танабайдың |
| |тұрлаусыз мүшені |аулына қарай бөлек шығып келе жатты. Қыс түсе|
| |пысықтауыш |менің жұмысым екі есе көбейді. Бір Демежан |
| |(обстоятельства) |үшін мен өзімді құрбандыққа шалуға әзірмін. |
| |дейміз. | |
Тапсырмалар:
1. Берілген мәтінге синтаксистік талдау жасаңыз:
Лекция басталды. Студенттер конспект жазып отыр. Жолдасым үшінші
партада отыр. Мен жатақханада тұрамын. Қорқақ көлеңкесінен де қорқады.
Сендер ертең жиналысқа келіңдер. Мен кітапты оқып шықтым. Апайым оны
магазиннен сатып әкелген. Оқытушы сабақты түсіндірді. Оларға есікті
кішкентай қыз бала ашты. Абай келген жұмысын қысқа айтты. Қар өткен түнде
қалыңдап түскен екен. Біз асыға ілгері жүрдік. Жақып үндеместен үйден
шықты. Ертең жиналыс болады. Анамның үні мейірімді естілді. Біз өзен
жағалай жүрдік.
Алматы
2. Алматы – қазақстанның оңтүстік астанасы, әлемдегі ең әсем
қалалардың бәрі. Ол Алатаудың етегіне орналасқан.
Алматы – бау-бақшалы қала. Бұл қала тек мәдени орталық қана емес,
Қазақстанның өнеркәсіп, қаржы және саяси орталығы.
Қалада Медеу мұз айдыны, Көктөбе аспалы жолы және көптеген
мұражайлар, театрлар, парктер, көптеген көрікті орындар бар.
Өзгені қайталамайтын қала сәулеті – жаңа және ескі алаң «Қазақстан»,
«Достық» қонақ үйлері, цирк, Мұхтар Әуезов атындағы театр т.б. ғимараттар
қонақтарға ұмытылмас әсер қалдырады.
Алматы қаласының көне тарихы бар. Алматы 1853 жылы пайда болды. Ол
кезде бұл Верный деп аталатын бекініс қала болатын. Ұзақ уақыт бойы қала
орысша «Алма-ата» - «Алматының атасы» деп аталып келді.
Алматының өте ірі, аса дәмді, шырынды апорттары Еуропаға кеңінен
мәлім.
Үйге тапсырма: Тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерді қатыстырып, сөйлем
құраңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
34 - сабақ
Тақырыбы: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері
(Однородные члены предложения)
Мақсаты: Студенттерді сөйлемнің бірыңғай мүшелерімен таныстырып, оларды
талдай білуге үйрету.
Қысқаша сипаттама:
Бір ғана сөзге қатысты болып, бірдей сұраққа жауап беретін екі не одан көп
мүшесін сөйлемнің бірыңғай мүшелері деп атайды.
1. Бірыңғай бастауыштар. Қайбар, Күлтай, Байтас, Кәрім – бір класта оқиды.
2. Бірыңғай баяндауыштар. Ол біресе аяңдайды, біресе жүгіреді, біресе
тоқтайды.
3. Бірыңғай толықтауыштар. Естігенді де, оқығанды да көргенді де есте
сақтап жүрген жөн.
4. Бірыңғай анықтауыштар. Соңғы кезде ауылымызда еңселі, биік, ақ, сәнді
үйлер бой көтеріпті.
5. Бірыңғай пысықтауыштар. Мәдениетті адам әрқашанда әдеппен, салмақты,
салихалы, ойлы сөйлейді.
Біріңғай мүшелер өзара жалғаулықсыз да, жалғаулықтар арқылы да байланысады.
Мұндай қызмет атқаратын жалғаулықтар бірнешеу.
1. және, мен (бен, пен) та, те, тағы, әрі.
2. не, немесе, не болмаса, я, әлде.
3. бірде, біресе, кейде.
4. бірақ, алайда, сонда да.
Тапсырмалар:
1. Мәтінмен жұмыс. Атырау облысы – Каспий өңірінің қара маржаны.
2. Талдау жасату (синтаксистік, морфологиялық).
3. Сөйлем құрастыру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
35- сабақ
Тақырыбы : Жай сөйлем және оның түрлері
Мақсаты : Жай сөйлем және оның түрлері туралы жалпы түсінік беру. Өз ойын
еркін жеткізуге дағдыландыру.
Қысқаша сипаттама
Сөйлем- сөздердің өзара мағыналық тұлғада тіркесіп келіп, тиянақталған
ойды білдіруі. Мақсатына қарай төмендегіше бөлінеді:
|1 | Хабарлы сөйлем |Абай- қазақ халқының ұлы ақыны. |
| |(Повествовательное предложение) |Ақ сүт беріп аялап өсірген анаңды |
| |хабарлай, баяндай, суреттей |құрметтеу-борышың. |
| |айтылады, соңына нүкте қойылады. | |
|2 |Сұраулы сөйлем |Сіздер қай жерден келдіңіздер? |
| |(Вопросительное предложение) |Бұл кітапты оқыдыңыз ба? |
| |Бір нәрсе жайында сұрай айтылады, | |
| |соңына сұрау белгісі | |
| | | |
| |қойылады. | |
|3 |Лепті сөйлем |Бәрекелді, балам! Өзің азамат |
| |(Восклицательное предложение) |екенсің! Пай-пай, әнді жақсы айтады|
| |көңіл-күйге байланысты айтылады, |екенсің! |
| |соңына леп белгісі қойылады. | |
|4 |Бұйрықты сөйлем |Бізбен бірге жүрсеңші. Дұшпанға |
| |(Побудительное предложение) |тастай қатты бол, досыңа балдай |
| |бұйыруды, тілек-өтінішті |тәтті бол! |
| |білдіреді, соңына леп белгісі | |
| |немесе нүкте қойылады. | |
Құрамына қарай былайша бөлінеді:
|Жай сөйлем |Құрмалас сөйлем |
|(Простое предложение) |(Сложное предложение) |
|бір ғана аяқталған ойды білдіреді. |кемінде екі жай сөйлемнен құралып, |
| |күрделі ойды білдіреді. |
|Қоңырау соғылды. Студенттер |Қоңырау соғылды да, студенттер |
|дәрісханаға кірді. Кітіп- білім |дәрісханаға кірді. Кітіп- білім |
|қазынасы. Ол баға жетпес мұра. |қазынасы, сондықтан ол баға жетпес |
| |мұра болып табылады. |
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
36 - сабақ
Тақырыбы : Жай сөйлем және оның түрлері
Мақсаты : Жай сөйлем және оның түрлері туралы жалпы түсінік беру. Өз ойын
еркін жеткізуге дағдыландыру.
Жай сөйлемнің түрлері:
|1 |Жалаң сөйлем |Қыс келді. Күн салқындады. |
| |(Нераспрастраненное | |
| |предложение) | |
|2 |Жайылма сөйлем |Қаһарлы қыс Атырауға да келіп жетті. |
| |(Распрастраненное | |
| |предложение) | |
|3 |Толымды сөйлем |Алма қаһарлы қысты Атырауда көптен бері |
| |(Полное предложение) |көрген жоқ. |
|4 |Толымсыз сөйлем |Атырауда көптен бері қаһарла қыс болған |
| |(Неполное предложение) |жоқ. |
|5 |Жақты сөйлем |Алма жыл мезгілінен қысты ұнатады. |
| |(Личное предложение) | |
|6 |Жақсыз сөйлем |Алманың бүгін Атырауға баруы қажет. |
| |(Безличное предложение) | |
|7 |Атау сөйлем |Қыс. Айнала аппақ қар. |
| |(Назывное предложение) | |
Тапсырмалар:
1. Сөйлемнің мағыналық түрлеріне бес-бестен мысал жазыңыз.
2.Үш жай сөйлем жазып, оны құрмалас сөйлемге айналдырыңыз.
3. Мына мәтіндегі сөйлемдерді талдап, түрлеріне ажыратыңдар:
Қазақстан
Менің Отаным – Қазақстан. Бұл ел Еуразияның орталығында орналасқан. Бұл –
еркін адамдар елі.
Қазақстан – таңғаларлық әдемі жер. Мұнда Іле Алатауы, Ертіс,
Сырдария, Амудария өзендері және шетсіз – шексіз дала жатыр .. Қазақстан -
әртүрлі халық өкілдері бейбіт тұрып жатқан ел.
Еліміздің ұлан – байтақ даласында есепсіз байлық бар, бұл – сирек
кездесетін жануарлар мен өсімдіктер, пайдалы қазбалар. Біздің Қазақстанда
Азия мен Еуропаның қалаларынан қалмайтын Астана, Алматы және Павлодар
сияқты көрікті қалалар бар. Мен Қазақстанды өте жақсы көремін.Егер мұнда
келетін болсаңыздар, сіздер де оны жақсы көріп кететіндеріңізге
сенімдімін.
Үйге тапсырма: Көркем әдебиеттен жай сөйлем түрлеріне бес мысал жазып келу.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
37 - сабақ
Тақырыбы: Құрмалас сөйлем (Сложные предложения)
Салалас құрмалас сөйлем (Сложносочиненные предложения)
Мақсаты: : Құрмалас сөйлем туралы, оның салалас түрі туралы мәлімет беру,
алған білімдерін бекіту, сөйлемдер құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге
баулу.
Екі не одан да көп жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды
білдіретін сөйлем құрмалас сөйлем деп аталады. Құрмалас сөйлемнің 3 түрі
бар:
|1.|Салалас құрмалас сөйлем: |Абай әжесі Зеренің әңгімесін ұйып |
| | |тыңдады, оның әр сөзін көңіліне |
| | |тоқып отырды. |
|2.|Сабақтас құрмалас сөйлем: |Көктем келіп, күн жылына бастады. |
|3.|Аралас құрмалас сөйлем: |Көктем келіп, күн жылына бастады, |
| | |құстар жылы мекеніне оралды |
Салалас құрмалас сөйлем (Сложносочиненные предложения)
Баяндауыштары тиянақты, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас
сөйлем салалас құрмалас сөйлем деп аталады. Оның алты түрі бар:
| |Салаластың |Жалғаулық |Жалғаулық шылаулар |Интонация не орын |
|№ |түрлері |шылаулары |арқылы байланысуы |тәртібі арқылы |
| | | | |байланысуы |
|1 |Ыңғайлас |да, |Қыркүйек айы келіп |Қыркүйек айы келіп |
| |салалас |де,та,те, |жетті де, балаларға |жетті, балаларға |
| | |және, әрі |сабақ басталды. |сабақ басталды |
|2 |Қарсылықты |бірақ, |Ән тоқтады, бірақ |Бас болмақ –оңай, |
| |салалас |алайда, |гитара сазы үзілмеді. |Басқармақ - қиын. |
| | |сонда да, | | |
| | |дегенмен | | |
|3 |Себеп-салдар |себебі, |Ол бүгін ерте тұрды, |Ол қатты шөлдеді, |
| |салалас |өйткені, сол|себебі жол жүреді. |ыстық күн өтіп |
| | |себепті, | |барады. |
| | |сондықтан | | |
|4 |Түсіндірмелі |Сілтеу |Сүйікті ақындарым осы-|Ол баласына екі |
| |салалас |есімдіктері:|Абай, Махамбет, |нәрсені үнемі кеңес |
| | |мынау, сол, |Мұқағали |етеді: адалдық және |
| | |осы | |еңбек. |
|5 |Талғаулы |Не,немесе, |Бүгін театрда не |- |
| |салалас |не болмаса, |спектакль болады, не | |
| | |я, яки, |концерт болады | |
| | |я болмаса | | |
|6 |Кезектес |Бірде, |Театрда кейде |- |
| |салалас |біресе, |спектакль болады, | |
| | |кейде |кейде концерт болады | |
Тапсырмалар:
1. Салаластың 6 түріне үш-үштен сөйлем құраңыз.
2. Мәтіннен салалас құрмалас сөйлемді тауып, түріне ажыратыңыз
Қорқыт ата - аты аңызға айналған адам
Қорқыт ата - аты аңызға айналған ақын, жырау және сәуегей адам. Ол
ІХ ғасырда Сыр өзенінің жанындағы Жент қаласында туған. Әкесі- оғыз
тайпасының адамы, анасы- қыпшақ руының қызы.. Қорқыт байтақ даланы көп
аралады, көне түрік тілінде жыр жырлады. Көне түрік тайпалары Қорқытты
«мәңгі ата» деп санады, себебі Қорқыт әлемнің сұлулығын, қарапайымдылығын,
адамзаттың махаббаты мен жылылығын жырлады. Ол 120 жылдан астам өмір сүрді.
Оның жаңашылдығында шек жоқ. Бізге жеткен аңыздардан Қорқыттың бірде жаңа
аспап-қобыз жасап шығарғанын білеміз, бірде осы аспапта күй шығарғанын
білеміз. Қорқыттан қалған 12 күй қазақ күйінің классикалық мұрасына
айналды. Сыр жағасындағы Қорқыт бейіті аруақты орын болып саналады. Адамдар
Қорқыт туралы естелік ретінде тастан үлкен қобыз жасады да, оны
төмпешіктің үстіне шығарып қойды.
Үйге тапсырма: Мәтінге синтаксистік талдау жасаңыз
Әдебиеттер:
1. Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабаев «Практикалық қазақ тілі»
2. М.Серғалиев«Қазақ тілі»
3. А.Белботаев, Ж.Төкебаева «Қазақ тілі үйренушілерге көмек»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
38 -сабақ
Тақырыбы: Сабақтас құрмалас сөйлем
(Сложноподчиненные предложения)
Мақсаты: Құрмалас сөйлем, оның сабақтас түрі туралы мәлімет беру, алған
білімдерін бекіту, сөйлемдер құрауға жаттықтыру, ауызекі сөйлеуге баулу.
Алғашқы сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақсыз, келесі сөйлемдерге
бағына байланысқан құрмалас сөйлем сабақтас құрмалас сөйлем деп аталады.
Оның алты түрі бар:
| |Сабақтастың |Мысалдары |
|№ |түрлері | |
|1 |Мезгіл бағыныңқы |Абайлар ауылға келгенде, ән шырқалып жатқан-ды. |
| |сабақтас |Сабақ аяқталғаннан кейін, ол кітапханаға бет |
| | |алды. |
|2 |Қарсылықты бағыныңқы |Өзі қатты шаршағанмен, жөнді ұйықтай алмады. |
| |сабақтас |Бүгін ерте келсе де, шаруасын бітіре алмады. |
|3 |Себеп бағыныңқы |Қасында бөтен адамдар болғандықтан, Қайрат айтар |
| |сабақтас |сөзін бастаған жоқ. Жолда ешқандай көлік болмай, |
| | |олар қалаға шаршап жетті. |
|4 |Мақсат бағыныңқы |Самат кітап алмақ болып, кітапханаға ерте келді. |
| |сабақтас |Қыста малы аш қалмас үшін, шөбін мол жинап алды.|
|5 |Шартты бағыныңқы |Көп еңбектенсе, мұратына жетеді. |
| |сабақтас |Көз көрмей, көңіл сенбес. |
|6 |Қимыл-сын (амал) |Асан баяу жүріп, асықпай үйіне жетті. |
| |бағыныңқы сабақтас |Ол досынан көмегін аямай, бар ниетімен |
| | |көмектесті. |
Тапсырмалар:
1. Сабақтастың 6 түріне үш-үштен сөйлем құраңыз.
2. Мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемді тауып, түріне ажыратыңыз
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
(1835-1865)
Шоқан (Мұхаммедқанафия) 1835 жылы Көкшетау облысы, Құсмұрын
бекінісінде туған. Абылай ханның шөбересі, қазақ сұлтаны Шыңғыстың
отбасында туған. Жекеменшік қазақ мектебінен сауатын ашқанда, сурет салып
үйренеді. Әдебиет пен араб тілін оқығандықтан, Азияны зерттеуге ұмтылды.
1853 жылы Омбы қаласындағы Кадет корпусында оқып, Г.П.Потанин,
Н.Ф.Анненский, П.П.Семенов-Тяншанский, Ф.М.Достоевский сияқты көрнекті
тұлғалармен араласты. Ғылым академиясы мен Орыс География қоғамы
жұмыстарына белсене араласу үшін, Шоқан Батыс-Сібір генерал-
губернаторлығында қызмет етеді. Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістанды
аралап, осы жерді мекендеген түркі халықтарының тарихы мен мәдениеті туралы
мәліметтер жазып алады. Тарихшы, публицист, лингвист, географ, саяхатшы,
этнограф, суретші Ш.Уәлиханов туған халқы үшін көп еңбек етіп, оның салт-
дәстүрін, әдет-ғұрпын, дінін, тілін, тұрмысын зерттеді. Аса маңызды
еңбектері: «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қырғыз шежіресі», «Жоңғария
очерктері».
Үйге тапсырма: Мәтінге синтаксистік талдау жасаңыз
Әдебиеттер:
1. Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабаев «Практикалық қазақ тілі»
2. М.Серғалиев «Қазақ тілі»
3. А.Белботаев, Ж.Төкебаева «Қазақ тілі үйренушілерге көмек»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
39 - сабақ
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі сойлем мүшелерінің орын тәртібі туралы
Мақсаты: Студенттерді дұрыс сөйлей білуге, сауатты жаза білуге үйрету.
Қысқаша сипаттама:
Қазақ тілінде дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін тілде қолданылатын сөйлем
мүшелерінің орын тәртібін білудің маңызы зор Қазақ тіліндегі сөйлем
мүшелерінің орын тәртібі орыс тіліндегідей емес, тұрақты болып келеді.
Сөйлемдерді құрайтын бас мүшелер ( главные члены) – бастауыш
(подлежащее) пен баяндауыш (сказуемое). Осы екі бас мүшеден құралған
сөйлемдерде құралған сөйлемдерде бастауыш бірінші, баяндауыш екінші тұрады.
Мысалы: Мен отырмын. Ол – бригадир. Сен жалқаусың. Асан үлкен.
Бастауыш пен баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер (второстепенные члены)
өз орындарын қатаң сақтайды. Мысалы: Мен үйде отырмын. Ол жақсы бригадир.
Сен бесінші кластағы оқушылардың ішіндегі жалқауысың. Асан Сәрсеннен бес
жас үлкен.
Тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер сөйлемде араласып келген жағдайда
бастауыш пен баяндауыштың бір-біріне жақын не қашық тұруы тұрлаусыз
мүшелердің қай тұрлаулы ( главный) мүшенің ықпалында болуымен байланысты,
немесе ой екпінінің қай мүшеге түсуіне қатысты болады.
1. Егер тұрлаусыз мүшелер сөйлемдегі қызметі жағынан тек
бастауыштың ғана жетегінде болса, онда бастауыш пен баяндауыш
қатар тұрады.
Мысалы: Сен шақырған қонақтар отыр
2.Егер тұрлаусыз мүшелер бастауыштың да, баяндауыштың да жетегінде
болса, онда бастауыш баяндауыштан қашықтап – бірінші орында тұрады
Мысалы: Ол Көкөзек ауылының құрметті адамы.
Егер тұрлаусыз мүшелер бастауыштың да, баяндауыштың да жетегінде болса,
онда бастауыш сөйлемнің ортасында келеді де, баяндауыш сөйлемнің соңында
тұрады. Мысалы: Сәрсеннің екінші баласы Асқар одан бес жас үлкен.
Қорыта келгенде, жай сөйлемде (в простом предложении) сөйлем мүшелері
төмендегідей орындарда тұрады:
1. _ _ _ _ _ _ _ _(бастауыш) ======(баяндауш)
2. ____________(тұрлаусыз мүше) ____________ ___________
3. _ _ _ _ _ _ _ __ _
__________
Сөйлемдегі бастауыштың жетегіндегі сөздердің орнын ауыстыруға
болмайды, ал баяндауыштың жетегіндегі тұрлаусыз мүшелердің орындарын ой
екпінінің түсуіне қарай өзгертуге болады. Мысалы: Көкөзек ауылының
құрметті адамы - Көкөзек ауылының ол құрметті адамы. Біз Көкөзек ауылына
бардық – Көкөзек ауылына біз бардық.
Демек ой екпініне, яғни айтушының ой – мақсатына байланысты баяндауыштың
жетегіндегі тұрлаусыз мүшелерді белгілі бір жүйеде ауыстыра беруге
болады:
Олар мені өз үйіне қонаққа шақырды.
Мені олар өз үйіне қонаққа шақырады.
Өз үйіне олар мені қонаққа шақырады.
Өз үйіне мені қонаққа олар шақырады.
Мені қонаққа олар өз үйіне шақырады.
Орыс тіліндегідей, қазақ тілінде де поэзияда сөйлем мүшелерінің орны
ауысып келе береді.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
40-сабақ
Тақырыбы: Бірге жазылатын сөздер (Правописание слитных слов)
Мақсаты: Студенттерге бірге жазылатын сөздерді түсіндіре отырып, тіл
байлығын дамыту.
1. Тұлғасы өзгеріп барып біріккен сөздер қосылып жазылады :
бүгін, биыл, қыстыгүні, күздігүні , жаздыкүні, алаңғасар , ашудас, белбеу,
апар, әкел, түрегелді.
2. Еш, әр, кей, әлде сөздерінен кейін тұрса, бөлек жазылады: еш адам, әр
бала, қай үй, кей адам, бір жұмыс, әлде жылқы, әлде сиыр. Осы аталған
сөздерден кейін есімдік келсе, бірге жазылады: әркім, әрбір, әрқайсы,
әрдайым, әрқашан, ешкім, ешбір, ешқандай, ешқайда, ештеңе, кейбір, қайбір,
қайсыбір, бірдеңн, бірнеше, бірталай, біраз, бірсыпара, біржолата,
бірыңғай, біркелкі, әлдеқалай, әлдеқашан.
3. Терминдерге айналған атау мәніне ие болған сөздер де бірге жазылады:
баспасөз, өнеркәсіп, халықаралық, қолбасшы, бесжылдық, қосаяқ, қарақұйрық,
аққу, қарақұс, бұзаубас, тасбақа, түйеқарын.
4. Екі – үш сөзден құралған жер, су атаулары да бірге түбір тұлғасын сақтап
жазылады: Ақтөбе, Кызылорда, Сарыөзек, Алатау, Керегетас, Қызылорда.
Қос сөздердің жазылуы (Правописание парных слов)
Қос сөздердің барлық түрі де дефис (-) арқылы жазылады: дүркін-дүркін,
үлкен-кіші, үлкенді-кішілі, аяқ-табақ, қып-қызыл, қолма-қол, көзбе-көз,
қолды-қолына, жалт-жалт, жалт-жұлт, өзінен-өзі, қараптан-қарап, некен-саяқ,
жөн-жосық, саяси-бұқаралық, т.б.
Шылау сөздердің жазылуы (Правописание служебных слов)
а) Шылаулар негізінен бөлек жазылады. Мысалы:сабақтан кейін, жиналысқа
дейін, қағаз да, қарандаш та, қалам мен сия, аз ба, көп бе т.б.
ә) –ақ, -ау, -ай, -мыс, -міс, -ды, -ді, -дағы өздерінен бұрынғы сөздерден
дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: сен-ақ, келмейді-ау, әдемісін-ай,
барыпты-мыс, шамалы-ақ, көретін-ді, өзім-дағы, т.б.
б) ма, ме, ба, бе, па, пе, сұраулық шылаулары түбір мен қосымша аралығында
қолданғанда –мы, -мі, -бы, -бі, -пы, -пі болып өзгеріп, бірге жазылады.
Мысалы: келемісің? айтыппысың? Сұлтанбысың?
Тапсырмалар:
1. Төмендегі біріккен сөздердің бірігу жолдарын айтындар.
Жаздыгүні, радиомитинг, бүрсігүні, радиомонтаж, алдыңғыгүні, ашудас, аққу,
өнеркәсіп, кәсіпорнын, еңбеккүн, көкқұтан, белбеу, қолғабыс,Сырдария,
оңтүстік, солтүстік, баспасөз, шетел, шекара, жалақы, бақабас, балықкөз,
түйеқұйрық, түлкімұрт, тауықкөз, бұзаубас, баукеспе.
2. Төмендегі қос сөздердің жасалуын, білдіретін мағынасын айтыңдар.
Ата-ана, жақсы-жаман, екі-үш, қора-қора, төбе-төбе, бетпе-бет, көйлек-
көншек, ескі-құсқы, ет-мет, анда-санда, оқта-текте, зым-зия, әп-әдемі, жап-
жақсы, үп-үлкен, сарт-сұрт, жылт-жылт, сырт-сырт, шыны-аяқ, ағайын-туған,
дос-жар.
Үйге тапсырма: Морфологиялық талдау жасаңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
41 – сабақ
Тақырыбы: Тыныс белгілері
Мақсаты: Студенттерге тыныс белгілері туралы толық мағлұмат беру.
Қысқаша сипаттама:
Қазақ тілінде орыс тіліндегі сияқты айтылмақ ойды дәл ұғуға тек тыныс
белгісі ғана көмектеседі. Қазақ тіліндегі тыныс белгілер: нүкте(.), көп
нүкте(...), қос нүкте (:),нүктелі үтір (;), сызықша (-), тырнақша («»),
жақша (()), жаңа жол (абзац - Z), сұрау белгісі (?), леп белгісі (!),. Осы
тыныс белгілерімен қатар, шартты белгілер де бар:
дефис (-).
Нүкте (точка) мынадай жағдайларда қойылады:
1. Аяқталған ойды білдіретін сөйлемнен кейін қойылады:
Бұтақпен ағаш сымбатты,
Ұрпақпен адам сымбатты.
Жаман еиікші біз таңдайды.
2. Егер сөйлемнің ішінде қыстырма сөйлем келсе, ол жақшаның ішіне алынып,
соңына нүкте қойылады: Ахкем үйінде қонақ болдың, ішер асыңды іштің.
(Ахкем деп ол қайнағасы Тәкежанды айтатын.) (М. Әуезов).
3. Драмалық шығармаларда кейіпкердің атынан кейін және түсінігі ретінде
айтылған жақша ішіндегі сөйлемдерден кейін нүкте қойылады: Шуақ.
Сіздің үнедемегеніңіз жақсы, үндемеңіз. (қалтылдап). Жалпы, нүктенің
қойылу ережесі орыс тілімен бірдей.
Қос нүкте (двоеточие). Бұл тыныс белгісі де орыс тіліндегідей құрмалас
сөйлемнің түсінік берілетін сыңарынан (компонентінен) кейін, төл сөздің
алдындағы автор сөзінен кейін, бірыңғай мүшелердің алдынан келген
жалпылауыш сөздерден кейін, бірыңғай мүшелерден бұрын тұрған «мысалы»,
«атап айтқанда» сияқты сөздерден, жеке сөздерден кейін қойылады.
Нүктелі үтір (точка с запятой). Бұл негізінен мағыналық жақтан бір-
бірінен жуық бірыңғай сөйлемдардан кейін, құмалас сөйлемдар бір – бірімен
тығыз байланысты, бірыңғай болып келсе, т.б. жағдайларда қойылады.
Тырнақша («»). Тура өз мағынасында айтылмаған сөздер, шығармалардан
үзінділер алғанда, диалог емес төл сөздер, біреудің сөзінен алынған жеке
– жеке сөздер ойын, әдет – салт атаулары, пьеса, кино, музыкалық
шығармалар, газет, журнал, кітап, шығарма, өлең, қаулы т.б. атаулар
тырнақшаға алынады.
Жақша (скобка) қыстырма сөздер, белгілі бір сөзді түсіндіруде алынған
сөз, сөйлемнің қайдан, кімнен алынғанын, ремаркалар, талас, күдікті
сөйлемдарді басқа адамға көрсету үшін, алдыңғы сөйлемге қатысты бірыңғай
мүшелерді санамалап көрсету үшін қолданылады.
Үтір (запятая) - өте көп қолданылатын тыныс белгілерінің бірі. Ол
құрмалас сөйлемдердің құрамына енген жай сөйлемдердің аралығына, сөйлем
басында жай дауыспен айтылған иә, жоқ, жә, кәне, рас, қап сияқты
сөздерден соң, сөйлемдердің бірыңғай мүшелерінің аралығына, қаратпа
сөздерден кейін, қыстырма сөздерден кейін, одағайлар, оңашаланған
мүшелерден кейін, төл сөз бен төлеу сөздердің ара жігін ажыратуда т.б.
жағдайда қойылады. (Орыс тілінде де осылай.)
Сызықша (тире). Үтір сияқты бұл да көп қолданылатын тыныс белгісі.
Сызықша бастауыш пен баяндауыш екеуі де есімдерден болғанда, сілтеу
есімдігінен болған бастауыштан соң, бастауыш та, баяндауыш та, тұйық
етістіктен болғанда, бірыңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш
сөздердің алдынан, төл сөздің диалог түрінің алдынан, жалғаулықсыз
қарсылықты салаластың арасына, оңашаланған айқындауш біреу болмай,
бірнешеу болғанда т.б. жерлерде қойылады.
Тапсырмалар:
1. Төмендегі сөйлемдерді көшіріп, тыныс белгілерін қойып шығыңдар.
1. Бекжан
Қанды қолмын жасырман
Құс ұшырман басымнан
Қаны тамған қанжармын
Қыз алдында бас ұрман (А. Тоқмағанбетов)
2. Қара бүгін жер қандай
Кешегі күн тулақ па
Жерлеріңді таныңдар
Қара бүгін ел қандай
Кешегі бай құлақ па
Ерлеріңді таңдаңдар (І. Жансүгіров)
3. Үйдегі тетелес екі апай бар мен әкем шешем бар бесеуміз апаннан
шығарылған балшықты екі зембілмен кезек тасып терең шұңқырға құлата
бердік (С. Мұқанов)
4. Жан қиналмай жұмыс бітпес Талап қылмай мұрат бітпес.
5. Алматы Жамбыл Шымкет Түркістан темір жолы.
2. Текстегі тыныс белгілерінің қойылу себептерін түсіндіріңдер.
- Уау, түсе бер, кім болсаң! .. Саған сөйлесе баратын кісі жоқ,
түспесең тарта бер! – деді айғайлы дауыспен.
- Әу, қонағым! – деді ол.
- Ә, - деді қонақ басын көтеріп. – Ендеше, бір ойыным бар еді,
қонағым, сонымды көрсетсем, ерсі болмас па еді?
- Ә, жарайды, онда!
- Андрей, - десеңші! –деп ду ете түсті үйдегілер...
-Ал енді мен сендерге бір қызық айтайын, - деді біреу көпшіліктің шуын
басқысы келгендей қатты дауыспен. (С. Мұқанов).
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша жұмыс бағдарламасы
42-сабақ
Тақырыбы: Қосымшалардың жазылуы(Правописание аффиксов)
Мақсаты: Студенттерге қосымшалардың жазылуы туралы түсіндіру.
Қысқаша сипаттама:
1. Сөздердің соңғы дыбыстарының (даусты, үнді, ұяң, қатаң), соңғы
буындарының (жуан, жіңішке) әуеніне қарай қосымшалар әркелкі болып
жазылады: жұмыс+шы+лар+дың, әке+лер+і+міз+ге. Алғашқы сөз жуан буын,
соңғысы жіңішке буындармен басталып, аяғына дейін сол сөздер сондай
буындармен аяқталып тұр. Басқа тілдерден енген сөздер мұндай ережеге
бағынбай, ол соңғы буынның әуеніне бағынады: пи+о+нер+лер+ге,
студент+тер, самолет+тер, пленум+да, Кремль+де, секретар+ға, актер+ге,
мұғалім+ге, семья+лар.
Ескерту: рк, нк, кі, ск, кс дауыссыздарына аяқталған сөздерге қазақ
тілі қосымшаларының жіңішке сыңары жалғанады: парк+тен, банкі+ге,
банк+те, бокс+ке.
1. Х әрпіне аяқталған сөздерге қосымшалар үнемі жуан болып жалғанады:
цех+тар, тарих+қа.
2. Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, қатаң дыбыстан басталған қосымша,
ұяң, не үнді болса, ұяң не үнді дыбыстан басталған қосымшалар
жалғанады: астық+ты, табыс+пен, айт+тыр, трактор+лар, қа-ғаз+дар,
мал+дар, мал+мен, құм+мен.
Ескерту: Егер сөз орыс тілінен енген б, в, г, д дыбыстарына аяқталса,
қосымшалардың басқы дыбысы қатаң дыбыстардан басталады: педагог+тар,
геолог+пен.
3. сөздің соңғы дыбысы с немесе з-ға аяқталып, келесі дыбыс ш-дан
басталса, түбір тұлғасы сақталып жазылады: колхоз+шы (колхошшы
емес), ауыз+ша (ауышша емес), жұмыс+шы (жұмышшы емаес), басша
(башшы емес).
4. Сөздің соңғы дыбысы и болып, оған к, қ, ғ, г, б, п дыбыстарының
бірінен басталған қосымша қосылса, мұнда да сөздің түбірі тұлғасы
сақталып жазылады: күн+ге (күңге емес), Жан+байды (Жамбайды емес).
5. Егер сөз к, қ, п дыбыстарына аяқталып, дауыстыдан басталған қосымша
қосылса, к-г, қ-ғ, п-б, болып өзгеріп жазылады: блок+і – болгі,
тік+еді – тігеді, қызық+ы – қызығы, кітап+ы – кітабы.
6. Егер сөздер нд, мп, кт, нг, мб, ск, фт қос дауыссыздарға аяқталса,
оларға қазақ тілінің қосымшалары ы, і дыбыстарын дәнекер етіп
жалғанады:
7. фонд – фонд+ы+ға, фонд+ы+ны, шрифт – шрифт+і+ге, штамп –
штамп+ы+лау, факт – факт+і+леу, митин – митинг+і+ге, объкт –
объект+і+ге, ромб – ромб+ы+ның, киоск – киоск+і+ге.
8. Егер сөздер сс, лл, кк, тг біркелкі қос дауыстыға аяқталса, қазақ
тілінің қосымшалары жалғанғанда біреуі түсіріліп жазылады: металл –
метал-ға, класс – класқа, грамм – грам+ы, киловатт – киловат+ы. Ал
Донбассқа, Кузбассқа, Гриммге сияқты жалпы есімдерде сақталып
жазылады.
9. Егер сөздер ст, сть, зд дыбыстар тіркесіне аяқталып, қазақ
қосымшалары жалғанса, соңғы дауыссыздар түсіп қалады: трес+ке,
текс+ке, ведомос+қа, съез+ге, поез+бен, ведомос+пен т.б. Ал бұларға
қосымша жалғанбағанда, алғашқы қалпында жазылады (трест, текст,
ведомость, съезд, поезд, повесть).
10. Бас әріптерінен қысқарған сөздерге қосымшалар жалғанғанда соңғы
әріптің айтылу ыңғайымен жазылады: ҚР+ның, СНГ+ге т.б.
11. Цифр арқылы жазылатын саннан кейін ешқандай белгі қойылмайды: 5
адам (бес адам), 25 том. Егер реттік сан есім болса, не қазақ
тілінің қосымшалары жалғану керек болса, дефис (-) арқылы жазылады:
5-класс, 10-пәтер, 4-қабат, 8-үй т.б.
12. Рим цифрынан кейін ешнәрсе қойылмайды: XX ғасыр, IV кітап, V
класс.
13. Егер қосымшалы ссөз тырнақшаның ішінде келу керек болса, сол
күйінде тырнақшаға алынып жазылады: «Егемен Қазақстанның», «Ана
тілінің», «Қазақ әдебиетінде» басылды т.б.
Тапсырмалар:
2. Сөйлемдердегі қарамен терілген сөздердің түбірі мен қосымшаларын
ажыратып, олардың емлесіне түсінік беріңдер.
Мен госпитальға түскен күннен бастап елден, үйден ештеңені жасырғаным
жоқ. Мына «Батырлығы үшін» педалін не үшін алып едің, інішек? Менің
өзімнің бір взводты асырарлық күшім бар, жолдас полковник.
Металдарды магниттік қасиеттері де түрліше. Бескөл құрастырмалы темір
бетон цехы және басқа кәсіпорындар пайда болды.
Лифтіден шыға-ақ сәби жүзі өзгеріп сала берді.
Инженер Дәуірұлы әдейі тапсырмамен Донбасста 8 ай жатып, алып
шахталарын тексеріп, біздің шахтаның проектісін жасаған.
Орынбор рабфагында оқып жүріп, жазғы каникулға туған ауылым келдім де,
біраз тыныққаннан кейін Қорған қаласынан поезға мінбек боп аттандым.
Кезекші диспетчер Нина Евдакимовна магистраль бойымен хабарласуға
кірісті: 7-ші істеп тұр, 4 пен 5-ті тағы бір өткізіп жібереміз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Бектұров, А. Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих».
2. К. Жүнісбекова «Казахский язык».
3. Ж. Түймебаев «Қазақ тілі қысқаша грамматикалық анықтағыш
4. Х. Кожахметова «40 уроков казахского языка»
5. А. Мусинов, М. Мұхамбетқалиева, Е. Құдайбергенов «Қазақ тілі»
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
1 –сабақ
Қазақстандағы оқу жүйесі
Балалар мектепке барғанша 6 немесе 7 жасқа дейін балалар бақшасына
барады.
Білім беру біздің елде жеті жастан басталады, сонда бала бастауыш
мектепке барады.
Орта білім 5-ші сыныптан басталады, онда балалар әдебиет, тарих,
жаратылыс тану ғылымдары сияқты көптеген жаңа пәндер өтеді.
Емтихан 9-шы және 11-ші сыныптарда өткізіледі.
Кейбір оқушылар 9-шы сыныптан кейін мектепті тастап, кәсіптік-
техникалық училищелерде оқуын жалғастыра алады.
Қазақстанда негізгі типтік мектептен басқа да орта типтік мектептер
бар. Сондай-ақ бір пәнді мысалы, шет тілін, әдебиетті, физиканы т.б.
пәндерді әрі тереңдетіп, әрі жедел оқытатын арнаулы орта мектептер де жоқ
емес.
Сонымен бірге мамандандырылған музыкалық, балет, көркем сурет және
спорттық мектептер бар. Олар аса дарынды балаларға арналған. Мүгедек
балаларға да арнаулы мектептер бар.
Орта білім алу біздің елімізде тегін. Жаңа типті орта мектептердің
арасында гимназия, колледж және лицейлер де бар. Олардың көбісі ақылы оқу
жүйесіне көшкен.
Жоғары оқу орындарының арасында, елімізде институт, жоғары білім беру
мектептері, университет және академиялар жұмыс істейді.
Қазақстанның жоғары оқу жүйесі 1992 жылдан батыс елінің үлгісімен төрт
жыл оқытып – бакалавр, және қосымша екі жыл оқытып – магистр дәрежесін
алады.
Жоғары оқу орнына түсу үшін міндетті түрде сол оқуға түсу алдындағы
сынақтан өтуі керек.
Тегін жоғары білімді республикалық тестен өткен талапкерлер ғана ала
алады. Басқа жағдайларда оқу негізі ақылы.
1. Балалар,бақша,білім беру,бастауыш мектеп, арынды,талапкер сөздерін
орысшаға аударыңыз.
2. Мектеп, гимназия,колледж, ақылы оқу сөздеріне сөйлем құрау.
3. Мәтіннен жалпы есімдерді табу.
4. Білім беру біздің елде жеті жастан басталады,сонда бола бастауыш
мектепке барады.
Осы сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
2 -сабақ
Қашаған мұнайы
Қашаған мұнайын Каспий теңізінің астынан өндіреді. Мұнайды теңізде өндіруде
– Теңіз суларының астынан мұнай шығару деген сөз. Дүние жүзінде өндірілетін
мұнайдың 10%-і осы әдіспен алынады. Осы тәсілінің өзіндік ерекшелігі бар.
Мұнай мұнараларымен қатынас жасау және мұнай құбырларын жүргізу үшін арнайы
эстакада салынады. Теңіздің таяз жеріне тас – топырақ үйінділері
орнатылады. Осы өндірісте фонтандық және комперессорлық әдістер
пайдаланады. 2000-жылдың 24 шілдеде ОКИОК компаниясы Каспий қайраңында
Қашаған мұнай мен газ кен орнының ашылғаны жөнінде ресми түрде мәлімдеді.
Шығыс Қашаған құрылымында сынақтық бұрғылау жүргізу нәтижесінде полеозой
дәуіріне жататын карбонаттарда 4000 м төменгі тереңдіктен мұнай алаңы
ашылып, тәулігіне 600 текше метрге дейін мұнай алынды. Қашаған мұнайы
теңізге ұқсас келеді. ОКИОК Қашаған кен орны табиғатының құрамындағы
көмірсутектердің сипаттамасын зерттеуді жалғастырады.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Теңіз, әдіс, ерекшелігі, мұнай мұнаралары, дәуір, алаң, кен орны,
сипаттама сөздерін орысшаға аударыңыз.
3.Теңіз, табиғат, бұрғылау сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
3 -сабақ
Атырау облысы – Каспий өңірініің қара маржаны
Облыс құрамында бір қала, жеті әкімшілік аудан бар. Соның ішінде Мақат және
Жылыой мұнайлы аудандары. Ал Атырау қаласы– мұнай – газ өңдеу өнеркәсібінің
орталығы. Атырау өңірі түрлі пайдалы қазбаға, бай, соның ішінде, ілеспе
газдары бар тұз үсті және тұз асты Мұнай кен орындары ретіндегі көмірсутегі
шикізаттары, Атыраудың кен орындары елді мекендерден өте алыс жатыр. Ең
жақын деген Сарықамыс поселкесінің өзі 70 шақырым. Одан кейінгі жақын жер
90 шақырымдағы “Опорный” темір жол станциясы. Жалпы Атырау өңіріндегі
өндіріс көзінің ашылуы тұрғындардың әлеуметтік жағынан жақсыға кең жол
тапты.
Исатай ауданының орталығы Аққыстау кеніші мұнайшылардың қалашығына
айналды. Аққыстауда 15 пәтерлік көп қабатты үйлер салынып, пайдалануға
берілді. Сол сияқты Елемес, Сазтөбенің басында жұмысшыларға арналған
жатақханалар салынды.
Атырауда ұлттық және шетелдік көптеген белгілі компаниялар табысты
жұмыс істеп жатыр: “Қазақойл – Ембі”, “Қазақстан Каспий Шельф”,
“Теңізшевройл”, “Жайық мұнай”, Agip, Chevron, MobiI, British, Gas және
т.б..
Облысымызда көптеген мұнай – газ өндіруші бар: Атырау мұнай өңдеу
заводы, Атырау химия заводы, “Ембімұнайгаз”, “Теңізмұнайгаз”.
Тапсырма:
1 Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Облыс, қала, әкімшілік, аудан, мұнай, жұмысшы, жатақхана Сөздерді буынға
бөліп жазыңдар.Сөздерін орысшаға аудару.
3.Мұнай, қала, ұлт, жатақхана сөздеріне сөйлем құраңыз.
4.Атыраудың кен орындары елді мекендерден алыс жатыр. Осы сөйлемдерге
фонетикалық талдау жасаңыз.
. Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
4 -сабақ
Мұнай өндіру
Мұнай өндіру мұнай өнеркәсібінің тереңнен бұрғылау скважиналары, ал таяздан
арнаулы тау-кен қазбалары арқылы мұнай және онымен бірге кездесетін газ
өндіруге арналған саласы. Дүние жүзінде өндірілетін мұнайдың дені құрлықта
және теңізде бұрғыланатын скважиналардан алынады. Мұнай өндірісі адамзатқа
көне заманнан белгілі. Таяз қабаттан шығатын мұнайды құдықтарға жинақтау
әдісі шығыс елдерінде (Қытай) ерте кезден-ақ пайдаланылған. Бұл әдіс каспий
маңында Х-ғасыр шамасында белгілі болған. Жер қойнауындағы мұнай шоғыры кен
орны деп аталады. Мұнай сұйықтар сіңбейтін жыныстардың арасында
жинақталады. Көпшілік жағдайларда мұнайлы қабаттың астында су кездеседі.
Мұнаймен бірге кездесетін газ оның құрамына ерітінді түрінде араласқан
немесе бос кеңістікті алып жатады. Тереңде жатқан мұнай скважина арқылы
шығарылады. Мұнайлы қабаттың әжептәуір қысымы болады. Мұнай және оның
құрамында болатын газды өндіру, бұларды жинақтау, сақтау оларды алдын-ала
өңдеуден өткізу және оларды өндіріс орындарына жеткізу секілді
мәселелерімен мұнай кәсіпшіліктері айналысады. Бұл кәсіпшіліктер мұнай
бірлестіктеріне бағынады.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Құрлық, құдық, өндіріс, мәселе, кәсіпшіліктер, көпшілік, өңдеу,
жинақтау, сақтау сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
3. Мұнай, өндіріс орындары, мәселе сөздеріне сөйлем құраңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
5 -сабақ
Алматы
Алматы – қазақстанның оңтүстік астанасы, әлемдегі ең әсем қалалардың
бәрі.
Ол Хан – Тәңірінің сілемдері Алатаудың етегіне орналасқан. Қала
төбесінен төнген қарлы шыңдардың биіктігі теңіз деңгейімен есептегенде
төрт мың метрден асады.
Алматы – бау-бақшалы қала. Бұл тек мәдени ғана емес, сондай-ақ
Қазақстанның өнеркәсіп, қаржы және саяси орталығы.
Қалада Медеу мұз айдыны, Көктөбе аспалы жолы және көптеген мұражайлар,
театрлар, парктер, т.б. көрікті орындар бар.
Өзгені қайталамайтын қала сәулеті – жаңа және ескі алаң «Қазақстан»,
«Достық» қонақ үйлері, цирк, Мұхтар Әуезов атындағы театр т.б. ғимараттар
қонақтарға ұмытылмас әсер қалдырады.
Алматы қаласының көне тарихы бар.
Алматы 1853 жылы пайда болды. Ол кезде бұл Верный деп аталатын бекініс
қала болатын.
Ұзақ уақыт бойы қала орысша «Алма-ата» - «Алматының атасы» - деп
аталып келді. Алматының өте ірі, аса дәмді, шырынды апорттары Еуропаға
кеңінен мәлім.
Алматы – халқының қонақ-жайлылығымен есте қалатын, болашағы зор қала.
1. Халық, қонақ, болашақ, уақыт, көне, тарих, жаңа сөздерін орысшаға
аудару.
2. Алматы қаласының көне тарихы бар. Осы сөйлемді буынға бөліп,
фонетикалық талдау жасау.
3. Әсем, мәдени, аса дәмді, зор сөздеріне сөйлем құрау.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
6-сабақ
Менеджмент
Қазіргі нарықтық экономика үш тағанға сүйенеді. Оның біреуі-
менеджмент, екіншісі- маркетинг, үшіншісі- қаржы.
Менеджмент өндірісті басқару принциптерінің, әдіс-тәсілдерінің және
құралдарының жиынтығы.Ол өндірістің тиімділігін арттырып, тұрақты табыс алу
мақсатымен құрылатын саясат.
Менеджментті қызметкерлер үшін заңды күші болатын және бәсекелестер
үшін ықылас туғызатын нұсқаулықтар, ережелер, қағидалар т.б нысанында
жоғары лауазымды басшылық дайындайды.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Нарықтық экономика, үш таған, қаржы, өндірісті басқару, әдіс-
тәсілдері, жиынтық, тиімділігі, тұрақты табыс алу, саясат, қызметкерлер,
заңды күші, бәсекелес, нұсқаулықтар, ережелер, қағидалар, лауазымды
басшылық
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Қаржы, өнім, басқару, тәсіл
4. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Өндірістің, тиімділігін, мақсатымен ,менеджментті, бәсекелестер
мақсатымен, рынокта, қағидалар, нысанында, лауазымды, басшылық.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
7 -сабақ
Бизнес. Бизнесмен
Кәсіпорын немесе ұйымдардың, жеке тұлғалардың өнім шығару (шикі), тауар
өндіру, сату, сатып алу, табыс табу мақсатымен басқа тауарларға немесе
ақшаға айырбастау бизнеспен айналысу деп аталады.
Жеке тұлға өз пайдасы үшін жеміс-жидек өсіріп, автомашинасын, жеке
мүлкін сатқаны бизнеспен айналысқан болып саналмайды.
Бизнес термині пайда табуға бағытталған қызметтің(кәсіптің) кез-келген
түрін білдіру үшін кең таралған ұғым. Бірақ ол кәсіпкерлік емес,
кәсіпкерліктен үлкен. Бизнес кәсіпкерлердің де, тұтынушылардың да,
қызметкерлердің де, мемлекеттік құрылымдардың да қызметін қарастыра алады.
Бизнесмен – ағылшын сөзі. Ол «табыскер», «іскер» деген мағынаны
білдіреді.Бизнесмен ақша жасаушы яғни бизнеспен айналысушы адам. Ол
коммерциялық билікке белсене араласып, ірі капиталды иеленуші адам.
Бизнесменнің 7 қасиеті (Жапон менеджментіКоносука Мацусита тұжырымы):
1.Қулық жасама, адал бол;
2.Өз орныңда қожайын бол;
3.Кешегі күнді місе тұтпа;
4.Таным-білігіңді жетілдіре түс;
5.Айналаңдағыларға құрметпен, түсіністікпен қара;
6.Сыртқы дүниені ұмытпа, шүкіршілік ет;
7.Қоғамнан қарыз аламыз, қоғам үшін жұмыс жаса;
Имидж- латын сөзі. Ол «бейне», «пішін», «кескін» деген мағынаны білдіреді.
Бір жағынан іскер адамның бет-бейнесін, қоғамдағы рөлін білдірсе, екінші
жағынан фирманың, тауардың, қызметтің қосымша табыс беретін немесе залал
келтіретін бейнесі.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Жеке тұлға, өнім шығару, шикі, тауар өндіру, сату, сатып алу, табыс табу,
мақсаты, тауар, ақша, айырбастау, бизнеспен айналысу, пайда, жеке мүлік,
қызмет, кәсіптің, кәсіпкерлік, тұтынушы,, қызметкер, мемлекеттік,
құрылымдар
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Жеке, тұлға, шикі, іскер
4. Мәтіннен неологизм мен термин сөздерді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
8 - сабақ
Ұлттық экономика
Кез келген елдің экономикасы сол елдің ұлттық ерекшеліктеріне, салт-
дәстүріне, шаруашылықты жүргізу тарихына сүйенеді.
Ұлттық экономикаға сол елдің, сол ұлттың аумағында жүзеге асырылатын
шаруашылық бірліктерінің жиынтығы кіреді. Ұлттық экономиканың қызметін
Үкімет, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, фирмалар, компаниялар құрайды.
Ұлттық экономика төмендегідей салалардан тұрады: өнеркәсіп өндіріс,
ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс, сауда.
Ұлттық есепшіліктің халықаралық тәжірбиесінде экономикалық аумақ
болатын мыналар: әуе кеңістігі, еркін тауар-ақша айналысы жүзеге асырылатын
аумақ, балық аулауға айрықша құқығы бар су, шикізат, отын өндіруге құқығы
бар континенттік қайраң жатады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Ұлттық экономика, ұлттық ерекшелік,салт-дәстүр, шаруашылық, үкімет,
жеке тұлға, кәсіпорын, өнеркәсіп, өндіріс, ауыл шаруашылығы, көлік,
құрылыс, сауда, тауар-ақша айналысы.
3.Шикізат, өнеркәсіп, жеке тұлға, Үкімет сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Ел, салт-дәстүр, қызмет сөздерінің синонимдік қатарын жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
9 - сабақ
Аукциондық сауда
Тауар мен мүліктің кейбір түрлерін көпшілік алдындағы сауда-
саттыққа салудың ерекше тәсілі аукциондық сауда деп аталады.
Аукциондық сауда күні бұрын белгіленген жерде,белгіленген жерде,
белгіленген уақытта өткізіледі. Тауарды немесе мүлікті, әдетте ең көп баға
ұсынған тұлға сатып алады. Аукциондық тауарлардың негізгі түрлері: үлпек
жүнді аң терісі, жүн, темекі, шәй, балық, ағаш, астық, мал (негізінен
жылқы) сән-салтанат бұйымдары, өнер туындылары, жылжымайтын мүлік.
Бұл тауарлар жеке қасиеттерінің бір тектілігімен сипатталады.
Сондықтан олар, әдетте, топ-тобымен топтамаларымен сатылады.Аукционды
ұйымдастыруымен және өткізуімен бизнестің осы тұрғыда маманданған сауда
(делдалдық) фирмалары айналысады. Олар көбінесе нарықты тиімді бақылау мен
қосымша пайда алу мақсатында бірлескен уақытылы кәсіпорындар құрады.
Соңғы кезде борышқорлардың (кепілдікке берілген мүлікті ) мүлкін сататын
аукциондар кеңінен тарала басталады.
Ереже бойынша, қарызынан құтыла алмаған борышқорлардың мүліктерін
сатушы ретінде банктер алынады. Бұларға қозғалмайтын мүліктер,
автомашиналар, халық тұтынатын тауарлар жатады.
Тапсырмалар:
1. Тауар, сауда, баға, тұлға, жылжымайтын мүлік, нарық, бақылау сөздерін
орысшаға аударыңыз
2. Жылжымайтын мүлік, қарыз, тауар, кәсіпорындар сөздеріне сөйлем
құраңыз.
З. Аукциондық сауда сөзіне фонетикалық талдау жасау.
4.Морфологиялық талдау жасаңыз:
Ереже, қарыз, борышқорлардың, мүліктерін, сатушы, банктер.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
10 - сабақ
Анамның тілі-айбыным менің
“Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі тағдыры емес, ертеңгі
де тағдыры” – дейді Бауыржан Момышұлы.
Атақты В. А. Сухомлинский бір кезде “төрт құдірет патшалық құрған
мектепте ғана мәдениет ту көтере алады” деген еді. Олар: Отан, Адам, Кітап,
Ана тілі.
Адам сияқты ұлттың да жаны бар. Оның тілі мен жаны табиғи тығыз
байланысты. Тілінен айырылған халық міндетті түрде ұлттық қасиетінен
айырылады және жоғалады.
“Ұлт болудың бір емес, бірнеше шарты бар. Соның ең басты және негізгі
шарты-ұлттық тіл. Дінді айырбастауға болады. Тілді айырбастау мүмкін емес.
Дұрысы тілді де айырбастауға болады, бірақ онда ұлтыңнан, ұлттығыңнан
айырыласың”, - дейді ақын Қадыр Мырзалиев.
Білімділіктің ең басты факторы туған тілінде сөйлеу оны сыйлаудан
басталады-дейді Г. Гегель.
“Ана тілім менің, Сен маған ризасың ба білмеймін, бірақ менің тілегім
сенсің, сені мақтан етемін”, деп жырлайды дағыстандық ақын Расул Ғамзатов.
Өз ана тіліңді қадір тұтпай , ел-жұртыңды сүйе алмайсың – деп қатал талап
қояды Паустовский.
“Уа, туған тіл… ата-анамның тілі Ең әуелі осы тілмен шешем бесікті
тербеген, ұзақ түнге әжем менің хикаялар сөйлеген. Уа, туған тіл, әр
уақытта көмегіңмен бір сенің, Сәби күннен сезілетін, шаттығым, қайғым
менің”- деп тебіренеді Ғабдолла Тоқай.
“Кейбір ұл-қыздарымыздың ана тілімізді білмеуі, не шала білуі мені
қатты қынжылтады. Бұған ең алдымен ата-ана кінәлі” деп кесіп айтады
Бауыржан Момышұлы.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Тіл, тағдыр, мәдениет, адам, кітап, ұлт, дін, білім, ақын сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен зат есімдерді табыңыз.
4. Кейбір ұл-қыздарымыздың ана тілімізді білмеуі, не шала білуі мені қатты
қынжылтады. Осы сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
11 - сабақ
Мұнай монополиялары
Капиталистік дүниенің мұнай өнімдерінің көбін беретін капиталистік
елдердегі халықаралық ірі өнеркәсіп бірлестіктері. Ол өндіріс пен
капиталдың шоғырлануы негізінде пайда болды. Капиталистік елдердің мұнай
өндірісінде АҚШ пен Англияның ат төбеліндей аз ғана монополиялары үстемдік
етеді. Қазіргі кезде капиталистік дүниенің ірі мұнай монополия ларының
қатарына Американың 5 монополиясы (“Эксон корпорейшен”, “Тексако”, “Галф
ойл”, “Стандард ойл компани оф Калифорния” және “Мобил ойл”), ағылшын
голландиялық “Ройял датч – шелл груп” және ағылшынның “Бритиш петролеум”
монополиялары жатады. Бұл монополиялар шикізат көздері мен өткізу
рыноктарын бөлісу жөнінде бірқатар келісімдер жасасу арқылы қуатты
монополиялық бірлестікке бірікті. Мұнай монополиялары капиталистік
дүниедегі неғұрлым қуатты финанс топтарының өнеркәсіптік империясының
негізін құрайды. АҚШ-тың 4-жетекші мұнай монополияларына Рокфеллерлер,
Моргандар сияқты, “ Финанс шонжарлары” билік жүргізеді. Мұнай магнаттары
өздерінің финанстық күш-қуатын пайдалана отырып, Ақш-тың, Англияның басқа
да елдердің ішкі және сыртқы саясатына едәуір ықпал жасайды. Мұнай
монополияларының қожайындары өкімет органдарында басшы қызметке белсене
араласты
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Мұнай монополиясы, халықаралық, өндіріс, шикізат көздері, басшы, саясат,
қызмет сөздерін орысшаға аударыңыз.
3.Мәтіннен зат есімдерді табыңыз. Талдаңыз.
4.Мұнай монополиялары сөзіне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
12 - сабақ
Астана
Астана қоныс тепкен мекеннің негізі 1830 жылы қаланған. Ол киелі
Сарыарқа даласының төсінде, көшпелілердің ежелгі өркениеті осынан бастау
алған.
Астана – Қазақстанның астанасы және Ақмола облысының орталығы. Бұл жер
Сәкен Сейфуллин мен Мағжан Жұмабаевтардың туған мекені.
1832-1961 жылдар аралығында қала Ақмола қаласы болып аталды, ал КСРО-да
тың және тыңайған жерлерді көтергенде, Целиноград қаласы болып өзгертілді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, астананы көшіру шешімі қабылданды.
Сөйтіп Қазақстанда жаңа астана пайда болды. Қаланың аты жаңаша – Астана деп
аталды.
Астанада тоқыма, жеңіл және баспа өнеркәсібі өте жақсы дамыған. Көптеген
университеттер, институттар, колледждер бар.
Астана Қазақстанның саяси өмірінің орталығы. Мұнда Президент, Парламент
және Үкімет орналасқан.
Астана – алып құрылыстар қаласы. Қысқа мерзімнің ішінде мұнда Үкімет
ғимараттары, «Континенталь» қонақ үйі салынып, орталық көшелер қайта
жаңаланды.
21 ғасырда Астана әлемдегі ең сұлу, гүлденген астаналардың біріне
айналмақ.
1. Киелі, тәуелсіздік, өнеркәсіп, ғимарат, ғасырсөздерін орысшаға аудару.
2. Астана – алып құрылыстар қаласы фонетикалық талдау.
3. Әлемдігі, өмір, көмпелілер, қоныс сөздеріне сөйлем құрау.
4. Мәтіннен зат есімді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
13 - сабақ
Нарықтық экономика
Нарықтық экономика сұраныс пен ұсынысты ескере отырып, тауар алмасу
арқылы туатын еркін бәсеке уақыты. Нарықтық экономика заңдары: Бірінші заңы-
Тауарды сатуда, сатып алуда, өндіруде, ұсыныс пен сұранысты ескеру. Екінші
заңы- тауарды бәсеке шартына жауап берердей сапалы өндіру. Бір-бірімен
бәсеке фирма мен кәсіпорындар баға белгілеу процесін белгілей алмаса,
тауарларын өткізе алмауы мүмкін.
Нарық жағдайында бәсеке болмаса, рынокта өз бағасын ұсынатын
монополистер пайда болады.
Экономикадағы нарықтық басқаруды алып тастап, оның орнына әкімшілік
немесе саяси шешімдер арқылы басқарылса, онда «таза» жоспарлы экономика
пайда болады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Нарықтық экономика, сұраныс, ұсыныс, тауар алмасу, бәсеке, тауар, сату-
сатып алу, сапалы өндіру, баға белгілеу, ұсыну, кәсіпорын, басқару,
әкімшілік, жоспарлы экономика
3. Бәсеке, тауар, ұсыну, сұраныс, ұсыныс сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Ұсынысты, кәсіпорындар, жоспарлы, шартына сөздеріне морфологиялық
талдау жасаңыз
5. Мәтіннен сын есімдерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
14 – сабақ
Экономика саласындағы маман
Банкир- еліміздің ақша айналымын ұйымдастыра алатын қаржы
интеллектуалдары. Банкирлерді бұрын өсімқорлар деп атаған, олар қарызға
ақша береді, қарызға алады, сол арқылы байлықтарын өсіріп қорғайды.
Қазір банкілер шағын және орта бизнесті дамыту үшін несие беріп,
қаржылай көмектеседі, кепілдікке несие береді, салымдарды көбейту
мақсатында салымшарлармен жұмыс жасайды. Олар адамдарға жинақтарын
көбейтуге көмектеседі, сол арқылы еліміздің экономикасын нығайтуға үлес
қосады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Банкир, ақша айналымы, өсімқорлар, қарыз, ақша, байлық, шағын және орта
бизнесті дамыту, кепілдік, несие, салым, салымшарлар, жинақ, нығайту
3. Банк,салым, жинақ, несие, қаржы сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз
Банкирлерді, қарызға, салымшарлармен, еліміздің, экономикасын
5. Мәтіннен етістіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
15 – сабақ
Қостанай облысы
Республиканың солтүстік бөлігінде орналасқан. 1929 жылы құрылған.
Жері 114,5 мың км2. Халқы 939 мың (1979). Жері негізінен қыратты, үстіртті,
белесті жазық. Жер қойнауы-пайдалы қазыналарға бай: магниттік темір
рудалары, боксит, қоңыр көмір, асбест, отқа төзімді және кірпіштік саз,
флюстік және цементтік әк тас, шынылық құм, құрылыстық тас т.б. кездеседі.
Қысы суық, жазы қоңыржай ыстық. Жауын-шашын көбінесе көктем мен күзде
жауады. Ірілі-уақтылы көлдер көп және көпшілігінің суы тұщы келеді. Тың
және тыңайған жерлердің қарқынды игерілуіне байланысты облыстың жануарлар
дүниесі кедейленді. Қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, саршұнақ, күзен:
тұяқтылардан – елік, орманды жерде – суыр, қамысты көлдер жағасында –жабайы
шошқа, құстан – бүркіт, кезқұйрық, қаршыға, бөктергі, ақ кекілік, құр, су
айдындарында – үйрек, қасқалдақ, қаз, аққу, тырна т.б. кездеседі.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2.Жазық, суық, жазы ыстық, жауын-шашын, тұщы, жануар, жабайы шошқа сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3.Мәтіннен сын есімді табыңыз.
4.Республикалық, солтүстік сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
16 - сабақ
Көкшетау облысы
Республиканың солтүстік бөлігінде орналасқан. 1944 жылы 16 наурызда
құрылған. Жері 78,1 мың км2. Халқы 617 мың (1979). Облыс жері таулы,
қыратты жазық. Көкшетау-жер шоқтығы, табиғаты өте көркем, қазақтың
Швейцариясы атанған өлке. Жазы жылы, қысы қатаң және ұзақ. Шоқан Уәлиханов,
Біржан сал, Ақан сері, Балуан Шолақ сынды қазақтың атақты ұлдарының туып
өскен жері.
Жер қойнауынан темір рудасы, тас көмір, доломит, әк тас, алтын,
құрылыс заттары, каолин сазы, кварц құмы, ас тұзы т.б. пайдалы қазыналар
табылған. Көкшетау астықты өлке.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Темір рудасы, тас көмір, әк тас, алтын, құрылыс заттары, пайдалы қазына,
астықты өлке сөздерін орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен сын есімдерді табыңыз.
4. Бір сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
17 - сабақ
Мұнайшы - мәртебелі мамандық
Батыс Қазақстан облыстары: Маңғыстау, Ақтөбе, Орал, Атырау.
Соның ішінде Атырау қаласы-мұнайлы өлкенің орталығы. Атырау облысы Шығыс
пен Батыс өркениеті түйіскен жерінде орналасқан. Ол Европа мен Азия
континенттерін жалғастырып жатыр. Мұнай, газ, қара уылдырық, балықтың
бағалы түрлері-өлкенің негізгі байлығы және мемлекеттің алтын қоры.
Қазақстан Республикасы егемендік алғалы мұнай мен газдың сатылған ақшасына
бюджет арқылы Қазақстан халқы көп байлыққа кенеліп жатыр. Биылғы жылы
Қазақстан Республикасы мұнай сатушы елдерінің біріккен одағына бақылаушы
болып енгізілді. Қазақстан Республикасына мұнай, газ мамандары өте көп
қажет. Біздің Республикамызға шетел мамандары көп шақырылуда. Шетел
мамандарынан үйреніп білу үшін Қазақстан Республикасының жастары мұнай
мамандықтарын игергені дұрыс. Облыста 11 жоғары оқу орны бар, оның екеуі
мемлекеттік.
Олар-Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті мен Мұнай-газ
институты. Мұнай және газ институтының 22 кафедрасында 3000-нан аса
студенттер білім алады. Жалпы саны 220 оқытушының ішінде
6 академик, 19 ғылым докторы мен профессор, 112 ғылым кандидат пен доцент
бар.
Соңғы жылдары нарықтық экономика жағдайында институт түрлі
шетелдік фирмалармен қатынастарын дамытуға басты назар аударып отыр.
Мысалы: “Теңізшевройл” Біріккен Кәсіпшілігімен келісім шарт негізінде Теңіз
мұнай кенішінің тереңдіктерін зерттеу жұмыстары жүргізілді. Атырау мұнай
және газ институты мұнай-газ саласы мамандары даярлайтын жоғары оқу орны
1959 жылы бүкіл одақтың сырттан оқитын политехникалық институтының оқу-
консультациялық бөлімшесі ретінде ашылды. 1998 ж.өз алдына жеке мемлекеттің
оқу орнына айналды. 5факультеті:
1. Мұнай
2. Химия - технологиялық
3. Инженерлі – механикалық
4. Инженерлі – экономикалық
5. Жалпы техникалық дайындық бар, дәріс 17 мамандық бойынша жүргізіледі.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
Мамандық, мұнайшы, нарықтық экономика, зерттеуші, мемлекет сөздерін
орысшаға аударыңыз.
2.Мәтіннен сан есімдерді табыңыз.
3.Қара уылдырық, балық сөздеріне фонетикалық талдау жас
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
18 – сабақ
Атырау мұнайының тарихы
Атыраудың көмірсутегі аймақтарында жазылған. Өлкенің тұрғындары өте
ертеден-ақ мұнайдың жиналған жерлерін, оның кейбір қасиеттерін білген және
оны емдік мақсатта пайдаланған. Олар мұнайды тайыз шұңқырлардан, сортаң
жерлердің бетінен жинап алған осындай қасиеттері бар, жердің бетіне шығып
жатқан сұйық зат заманының білімді адамдарының назарынан тыс қалмағандығы
белгілі. XVIII ғасырда Орал-Ембі ауданының мұнай-газ кенін көптегенкөрнекті
ғылымдар, геологтар, тапографтар мен саяхатшылар зерттеген.1890 ж. Грумм-
Гржимайло басқарған экспедиция Қарашүңгіл массивінің толық геологиялық
сипаттамасын жасады.1892 ж. Геолог Никитиннің басшылығымен шығарған арнайы
экспедициясы алғаш рет Доссор, Ескене, Қарашүңгіл ауданындарында бұрғылау
жұмыстарын жүргізді.1899 ж. Қарашүңгіл кенішінде мұнай атқылайтын алғашқы
бұрғақ ашылды. 1911 ж. Осында атақты “Нобель” компаниясы Доссар мұнай
кенішін ашты. 1914 ж. Мақат кенішін ашты. Кейінірек теңіз арқылы тасылды.
1920 ж. Каспий маңын зерттеуде атақты ғалым, академик И. М. Губкин үлес
қосты. Бекбике, Оңтүстік Мақат, Оңтүстік Байшонас кеніштері ашылды.1936 ж.
Байшонаста, Құлсарыда, Оңтүстік Ескенеде ірі мұнай кеніштері ашылды.
1960ж. Ең ірі Прорва мұнай кен орны ашылды.
1961ж. Жетібай және Өзен кеніштері ашылды.
1968ж. Жайық-Волга аралығындағы Мартыни кеніші іске қосылды.
1993ж. Желтоқсан айында халықаралық консорциум құрылды, оған Agip,
British Gas, British Petroleum StatoiI альянсы, MobiI SheII Total және ҚР-
нан “Казахстан Каспийшельф” кірді.
1999 ж. 2 шілдесінде Астраханда “Сұңқар” ұңғы баржасын алғашқы іске
қосу салтанаты өтті.
Шетел мамандары облыстың ыңғайлы географиялық орналасуына, табиғи
қорларының молдығына қарап, өлкені “Мұнайлы өлкенің маржаны” деп атайды.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Аймақ, тұрғындар, саяхатшы, ғалымдар, зерттеген, бұрғылау, шетел
мамандары, табиғи қор сөздерін орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен сан есімдерді табыңыз.
Мәтіннен бір сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
19 -сабақ
Экономика
Біз күнделікті тіршілікте «үнем», «үнемдеу», «үнемшіл» деген
сөздерді жиі естиміз. Өзіміздің үй шаруашылығын басқара отырып, өз
жанұямыздың экономикасын ұйымдастырамыз.
Біз жанұямыздың бюджетін дұрыс бөлуге, жарықты, суды, ақшаны
үнемдеуге, оған ұқыпты қарауға тырысамыз.
Экономика- гректің «үй шаруашылығын жүргізу өнері» деген сөзі. Жеке
адамның, отбасының, қоғамның бірлігі экономикадан тұрады. Экономиканы
білмей, үй шаруашылығынан бастап халық шаруашылығына дейін басқару мүмкін
емес.
Экономиканың түрлері: отбасы экономикасы, ұлттық экономика, нарықтық
экономика, халықаралық экономика, қалтарыстағы экономика т.б
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Үнем, үнемдеу, үнемшіл, үй шаруашылығы, жанұя экономикасы, ұйымдастыру,
қоғам, халық шаруашылығы, басқару, ұлттық экономика, нарықтық экономика,
халықаралық экономика, қалтарыстағы экономика
3. Экономика, нарық, шаруашылық, басқару, үнемдеу деген сөздерге сөйлем
құраңыз
4. Халық, бюджет, қоғам сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
5. Мәтіннен есімдіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
20 - сабақ
Теңіз кеніші
1993 жылы 6 сәуірде Қазақстан Республикасы президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев пен американдық “Шеврон” корпорациясының өкілдері қол қойған
келісімшарт нәтижесін де “Теңізшевройл” қазақ-американ бірлескен кәсіпорны
өмірге келді. Бұл келісімнің мерзімі 40 жыл. Жобаның құны 40 млрд. доллар.
Болжамды есептер бойынша ТШО-ның өндірістік қуаты жылына 36 млн. тонна
мұнай өндіруге жеткізіліп, 40 жылда осы кеніштен шамамен 775млн. тонна
мұнай алынады деп күтілуде. Мұнай әлемдік рынок бағасымен сатылады. Сөйтіп,
40 жылда мұнай өндіруден табыстың 80% Қазақстан Республикасына, 20%
«Шеврон» компаниясы иемденген.
…Шетел инвесторын тартудың тиімділігін алғашқылардың бірі болып
дәлелденген кәсіпорынның алғашқы 7 жылдағы табысы айтарлықтай кәсіпорын
құрылған жылы тауарлы мұнай өндірісінің көлемі 1млн. тонна болса, 1999 жылы
бұл көрсеткіш 9,5 млн. тоннаға жетті. Республика бюджетіне түсер қаржы да
өсе түсуде. 1999жылы кәсіпорын қызметіне мемлекет қазынасы жанама және
тікелей түсімдер арқылы 452 млн. доллар пайда түсті. Атырау қаласы мен
Құлсары кентінде бірнеше әлеуметтік – тұрмыстық обьекті салынып,
пайдалануға берілді. Сондай-ақ Бонус қоры қаржысымен бірнеше медициналық
құралдармен жабдықталған. Халықтың әлеуметтік деңгейін көтеру мақсатында
«Игілік» бағдарламасы қолға алынды. Осы бағдарлама бойынша тек 1999 жылы
Атырау қаласындағы орталық көпір мен жүзге жуық тұрғын үйді қайта жөндеуге
және жаңа Қаратон кентінен тұрғын үй құрлысын салуға 6млн. доллары
жұмсалды. Кәсіпорын мәдениет – мекемелеріне, балалар үйлері мен мектеп-
интернаттарға, қарттар үйлеріне, күнкөріс жағдайы төмен отбасыларға,
мүгедектер қоғамына ұдайы қол ұшын беріп отырады. Облыста шағын және орта
бизнесті қолдау мақсатында жылма-жыл кәсіпкерлерге 1 млн. АҚШ доллары
көлемінде пайызсыз несие беріп келді.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Несие, кәсіпорын, мәдениет, қарттар, үйлер, орталық көпір, пайыз
сөздерін орысшаға аударыңыз
3. Мәтіннен етістіктерді табыңыз.
4. Бір сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
21 - сабақ
Отбасы экономикасы
Отбасы экономикасы жанұядағы әр адамның тапқан табысының отбасындағы
игілікке, тамаққа, рухани мүдделеріне, жол және пәтер ақысына жұмсалатын
қаржысынан тұрады. Тапқан табысты қалай жұмсау- әркімнің өз қалауы. Бірақ
маңдай терімен келген табысты орынды үнемдеп жұмсау отбасының береке-
бірлігі мен бала тәрбиесіне зор ықпал етеді.
Үйдегі ата-ананың ақшаға, мүлікке, дүниеге, көзқарасына орай баланың
көзқарасы, мінез-құлқы, тәртібі қалыптасады.
Ата-ана отбасында күніне, аптасына, айына қанша қаржы жұмсалатынын ,
үйге қанша кіріс кіретінін, не сатып алу керектігін баламен ақылдасып,
тіршілікке баулып өсіруі керек.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Отбасы экономикасы, табыс, игілік, рухани мүдде, қаржы, пәтер ақысы,
үнемдеу, кіріс, мүлік, көзқарас, орынды жұмсау, бала тәрбиесі
3. Табыс, қаржы, игілік,мүлік, үнемдеу деген сөздерге сөйлем құраңыз
4. Отбасы, табыс, бірлік сөздерінің синонимдік қатарын жазыңыз.
5. Мәтіннен етістіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
22 - сабақ
Экономика саласындағы маман
Банкир- еліміздің ақша айналымын ұйымдастыра алатын қаржы
интеллектуалдары. Банкирлерді бұрын өсімқорлар деп атаған, олар қарызға
ақша береді, қарызға алады, сол арқылы байлықтарын өсіріп қорғайды.
Қазір банкілер шағын және орта бизнесті дамыту үшін несие беріп,
қаржылай көмектеседі, кепілдікке несие береді, салымдарды көбейту
мақсатында салымшарлармен жұмыс жасайды. Олар адамдарға жинақтарын
көбейтуге көмектеседі, сол арқылы еліміздің экономикасын нығайтуға үлес
қосады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Банкир, ақша айналымы, өсімқорлар, қарыз, ақша, байлық, шағын және орта
бизнесті дамыту, кепілдік, несие, салым, салымшарлар, жинақ, нығайту
3. Банк,салым, жинақ, несие, қаржы сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз
Банкирлерді, қарызға, салымшарлармен, еліміздің, экономикасын
5. Мәтіннен етістіктерді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
23 - сабақ
Пайда. Табыс
Пайда- табыстың шығыстан асып түсетін ақшалай қаражат сомасы. Пайданы
сатушы да, сатып алушы да, айырбастаушы да ойлайды, есептейді. Табыскер
алдын-ала пайданы болжайды, ақталған жағдайда пайдаға кенеледі, ақталмаса
зиян шегеді.
Пайда түрлері: биржалық пайда, баланстық пайда, кәсіпорын пайдасы,
құрылтайшы пайдасы, тұтынушы пайдасы.
Табыс- белгілі бір уақыт ішінде кәсіпорынның, фирманың, компанияның
өнімді өткізуден, жұмысты орындаудан, қызмет көрсетуден түскен ақшалай
табысы немесе материалдық құндылықтар табысы. Бұл- жеке адамның өз мұқтажын
қанағаттандыру үшін алатын ақшалай немесе заттай қаражаты.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Мәтіннен есімшені табыңыз.
3. Орыс тіліне аударыңыз:
Пайда, табыс, шығыс, ақшалай қаражат сомасы, сатушы, сатып алушы,
айырбастаушы, табыскер, болжау, пайдаға кенелу, зиян шегеді,пайда түрлері,
биржалық пайда, баланстық пайда, кәсіпорын пайдасы, құрылтайшы пайдасы,
тұтынушы пайдасы
4.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Фирма, табыскер, қызмет
5. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Пайданы сатушы да, сатып алушы да, айырбастаушы да ойлайды, есептейді
6. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
24 – сабақ
Автомобиль көлігі
Батыс Қазақстан облысы территориясының жартысынан көп бөлігі темір
жолдан жүз шақырым қашықтықта жатыр. Сондықтан жүк және жолаушы жолдарын
темір жол магистралына жалғастырып жататын негізінен автомобиль көлігі.
Автомобиль көлігінің облыстық ішкі көлік – экономикалық
қатынастарындағы маңызы өте зор.
Облыстың барлық ішкі жүк тасымалдау көлемінің 80%-ы автомобиль
көлігімен тасымалданған жүктің көлемі 1989 жылмен салыстырғанда 1999 жылы 5
еседей артты.
Батыс Қазақстан облысының жақсартылған жолдарының жалпы ұзындығы 6400
шақырым. Оның 4100 шақырымы немесе 64%-ы қатты табанды автомобиль жолдары.
Бұл көрсеткіш Республика бойынша 83%.
Облыс территориясында қатты табанды автомобиль жолдарының әлі де болса
жеткіліксіздігі ауылшаруашылық өнімдерінің тасымалында оның біраз бөлігінің
төгіліп – шашылуына немесе бұзылуына әкеліп соқтырады. Күз бен қыстағы
боранды, жауын-шашынды күндері жол қатынастары тоқтап қалады немесе
баяулайды.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз. Көсешені табыңыз.
2. Қашықтық, жолдар, ауылшаруашылық, жол қатынастары, баяулайды сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Территория, жолдар сөздеріне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
25 - сабақ
Талдықорған облысы
Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан.1967 жылы құрылған. Жері 118,5
мың км2. Халқы 664 мың /1979/. Облыс Алакөл және Балқаш көлдерінің
оңтүстігінде жіне Іле өзенінің солтүстігінде орналасқан. Пайдалы
қазбалардан облыс қойнауында полиметалл рудасының едәуір қоры /Текелі кені/
шоғырланған: мәрмәр, әктас, бонтонит саз, тас және қоңыр көмір, жанғыш
тақта тас, шымтезек, гипс, тұз, вольфрам, молибден рудаларының кен орындары
және минералды бұлақтар да /Арасан, Қапал, Ойсаз, Хоргос, Жаркент-Арасан/
бар.
Қысы қоңыржай салқын. Жазы ыстық. Көп жер сексеуілді,астық тұқымдас
шөпті жіне бұталы келеді. Көл жағалаулары мен өзен жайылымдарында тоғай
/терек, тораңғы, жыңғыл/, қамыс, ши, шалғын өседі. Аң және құстар
кездеседі, балықтардың да бірнеше түрі бар.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Пайдалы қазбалар, орналасқан көлдер, құрылған мәрмәр, құстар сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен етістіктерді табыңыз.
4. Талдықорған облысы сөзіне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
26 - сабақ
Қазақстан өнері
Қазақ жеріндегі ең көне өнер шығармашылығы деп – Қаратау тау
шатқалдарында салынған жануарлар суретін айтуға болады.
1970 жылы Есік қаласына таяу жерден біздің дәуірімізге дейінгі V
ғасырда жерленген сақтың жас әскери адамы табылған («Алтын адам»).
Есік қорғанынан алтыннан жасалған 4 мыңнан астам өнер шығармалары
табылған. Бұл дүние жүзілік мәдениетке қосылған баға жетпес олжа.
Қарғалы қоймасынан «аң стилінде» жасалған (біздің дәуірімізге дейінгі
ІІ ғасыр) қозғалыс күйіндегі бұғы, құс, қанатты пырақтар және айдаһар
кескіндерінен тұратын үйсін диадемасы табылған.
Декоративтік қол өнер туындыларына Отырардың өте әдемі ою-өрнектеліп
балшықтан жасалған ыдыстары жатады.
Бұл дәстүр, яғни, киіз үйлер мен тұрмысқа керекті заттардың әшекейлі
оюлармен өрнектелуі бүгінгі күнге дейін сақталып келеді.
Киіз үйдің негізгі сәні ою-өрнекпен тамаша өрнектелген текеметтер
болған.
Қазақтың тұңғыш суретшісі Әбілхан Қастеев(1904-1973) болды.
Оның шығармашылығы сан қырлылығымен ерекшеленеді. Ол тарихи тақырыпта да,
кескіндеменің әртүрлі жанрында да портреттер мен пейзаждар жасады.
1.Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Мәтіннен етістіктің шақтарын табыңыз.
3.Өнер, тау, жануарлар, дәуір, мәдениет, киіз үйлер, әшекейлі
оюлар, өрнек, текемет сөздерін орысшаға аударыңыз.
4. Киіз үй, суретші, өнер, мәдениет сөздерін қатыстырып, сөйлем құраңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
27 -сабақ
ҮСТЕУ
1. Ерте ояндым, жете алмадым. (Абай).
2. Әлібек амалсыздан тоқтады.(Ғ.Мұстафин).
3. Оның еміс-еміс білетіндері – қызыл балықтар ғана. (Ғ.Сланов).
4. Әубәкір оны жүр-жүрлеп сүйрей бастады. (Ғ.Мұстафин).
5. Сен бүгін сонда барып қон да, ертең осында қайтып кел
(С.Мұқанов)
6. Амантай алда, Асқар кейінірек келе жатыр (С.Мұқанов).
7. Мынау тіпті ұнамсыз екен (Ғ.Мұстафин).
8. Сенің басыңа күн туып қалғанын біз бірден – ақ сездік
(Ғ.Сланов).
9. Ботагөз көрпесін кеудесіне шейін ғана жамылып, беті ашық ,
шалқасынан ұйықтап жатыр екен.(С. Мұқанов).
10. Бұрышта шоқшиып жүресінен отырған бір адам көзіне елестей
кетті.(С.Мұқанов).
Тапсырма:
1.Берілген көркем әдебиеттерден алынған мысалдардан үстеулерді
тауып, үстеудің қай түріне жататынын ажыратыңдар.
1. Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер.
2. Етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда.
3. Ілгері басқан жасты кері қайтқан кәрі кейін тартады.
4. Темір кессең, қысқа кес – ұзартуың оңай;
Ағаш кессең, ұзын кес – қысқартуыңа оңай.
5. Бұрынғының кісісі – бүгінгінің кішісі.
6. Жылы – жылы сөйлесе, жылан іннен шығады.
7. Ақсақ қой түстен кейін маңырайды.
8. Арық айтып, семіз шық.
9. Асығы алшысынан түсу.
10. Басына көтеру: қыл үстінде; қырғидай тию; өлердей жек көру;
бордай тозу; жұрдай болу; сөзі түйеден түскендей.
Тапсырма:
1. Мақал – мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестерін мәнін түсіндіріңдер
және құрамындағы үстеулер үстеудің қай түріне жататынын айтыңдар.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
28 – сабақ
Үстеудің түрлері
Түн мұнарына батқан айнала енді тым – тырыс болды. Кейіннен келе
жатқан ешбір дыбыс білінбейді. Айша шабдар атты тоқтатып, артына
қарады. Біраз жүрген соң, тағы да жан – жағына қарап тұрды. Оның
ойына Үкіжан бәйбіше туралы әңгіме түсті: «Үкіжан бәйбіше қыз күнінде
ерекше киініп жалғыз қашыпты. Ол бір күн, бір түн жүріпті. Таңертең
ерте Тұрсекеңдікіне түскен екен». Айша ат үстінде келе жатып, осыны
ойлады. «Қасқыр! Жын! Шайтан!» деген сезімдер бірін – бірі қуалап,
жүрегі лезде тыпырлағандай болды. Қыңсылаған, ұлыған дыбыс енді
оңынан, солынан, алдынан айнала шығып, тіпті жақындап қалған сияқты
болды. Қыстыгүні екі ауылдың ортасында жаяу келе жатқан Қаранай
дегенді қасқыр жеп қойғаны Айшаның есіне түсті. Таңның да ақ қанаты
айқындалып келе жатыпты. Бұрын көзден көлегей тұрған нәрселердің бәрі
көріне бастады. Жақыннан бір оба көрінді. Айша қырындай, ақырын жанына
келді. Кісі емес, обаның басында отырған бүркіт екен. Тіпті жақын
көрінді. Бүркіт жан – жағына мойын бұрып, қанатын сілкіп алды да,
Айшаға қарады. Айша ішінен: «Жануар, мұны да жаңағы боздаған үн
ертерек оятты – ау! Әлгі қасқырлар осыған көрінер ме еді?. Мынаны
білген немелердей бола қалғанын жауыздардың! ..» деп артына бұрылып
қарады. Шабдар ат қымсынып селк етті. Айша бүркіттің жоғары ұшып бара
жатқанын көрді. Жоғары көтеріліп, адыр – тауларға қарай жөнелді.
Тапсырма:
Мәтіннен үстеулерді тауып, қай түрі екенін ажыратыңыз және екі
сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
29 - сабақ
Одағай
- Бәрекелді! Келгендерің жақсы болды! – деп, екі баланың да бетінен
сүйді.
- Бәрекелді, дұрыс-ақ! Үйде бос жүргеннен не шығады?
бізге көмектесіңдер.
- Ойпырай, ол кім еді? – деп сұрады.
- Әй, бала, тоқташы! – деген дауыс естілді.
- Міне, ғажап! Шілдер қайда ғайып болды.
- Ей, Кемелге бірдеңе болмасын! – деді. (Ө. Қанафин).
- Сүйінші! Көк құс бүркіт алды, -дедім.
- Қане, байғұс, -деп қасыма таяи беріп, бүркіттің басын көріп, ойбай
деп шошып кейін шегінді. Басы қозының басындай ғой өзінің! -деді.
Түнімен балақ бау, аяқ бау, тұғыр жасап ұйықтамай шықтым. Әй, жанға
бермеспін. Бүркітші бір адамға көрсетіп баулытармын.
- Жә, енді сол бүркіттің жайынан біраз әңгіме айтайын, -деп сөзін
бастап кетті.
- Пай-пай, - деп бастады сөзін. – Мен көк құсты ішкі жақтан әкелген
жылы тек аяқтандырумен ғана болдым. (С. Бегалин).
Тапсырма:
Әр сөйлемдерді сазына келтіріп оқып шық та, оның қандай көңіл – күймен
айтылып тұрғанына назар аудар.
Одағай сөздерді тауып, мағынасына қарай қай түріне жататынын
ажыратыңыздар.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
30 - сабақ
Еліктеуіш сөздер
1. Дәл сол кезде түп қарағаннан аса бере алдына жас қызыл қозы топ ете
түсті. Қасқыр тыпырлап жатқан козыны көре сала ырр етіп барып бас салды.
2. Шарт – шарт шапалақ , былш – былш тиіп жатыр.
3. Тиянақсыз, байлаусыз байғұс қылпың ,
Не түсер құр күлкіден жыртаң – жыртаң.
Жұмбақтар
1. Жардай дәулер соғысты,
Жарқ – жарқ етіп оқ ұшты.
2. Арқан байлап беліме
Сүңгіп кетем көліңе.
Тиіссе кеп кіде – кім,
Шап береді ілгегім.
3. Жылт – жылт етеді,
Жүгіріп өтеді.
4. Жылт – жылт еткен,
Жырадан өткен.
Шешуі : Бұлт пен найзағай, қармақ, су, ине.
Тапсырма :
Мына көркем әдебиеттен алынған мысалдардан еліктеуіш сөздерді түріне қарай
ажыратыңдар.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
31 – сабақ
Қалтарыстағы экономика
Ресми экономикалық процестермен қатар жүретін, бірақ мемлекет пен
қоғам бақыламайтын мемлекеттік статистикадағы экономика қалтарыстағы
экономика деп аталады.
Бұл тауарлар өндіруде, жұмыстар орындауда, қызмет көрсетуде
пайдаланып, оларға өзінше баға белгіленбейді.
Қалтарыстағы экономиканы адамдардың жекелеген топтары бақылайды,
ұйымдастырады. Қалтарыстағы экономика: қылмыстық экономика және бүркемелі
экономика болып бөлінеді.
Заңға қарсы және ашық түрде тиым салынған экономика қылмыстық
экономика деп аталады. Салықтан жалтару мақсатында табыстарын бүркемелейтін
экономика бүркемелі экономика деп аталады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Қалтарыстағы экономика, мемлекет, қоғам, бақыламайтын, жекелеген
топтар, ұйымдастырады, тауар өндіру, қызмет көрсету, қылмыстық экономика,
бүркемелі экономика, салықтан жалтару, тиым салу, заңға қарсы
3. Мемлекет, қоғам, салық, тиым салу сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Қалтарыстағы экономиканы адамдардың жекелеген топтары бақылайды,
ұйымдастырады.
5. Мәтіннен шылауларды теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
32 – сабақ
Басқару
Басқару- мемлекеттік немесе жеке меншік ұйым қызметін басқару
немесе оған жетекшілік ету.Басқару мақсаты: ұйымға нысаналы ықпал жасау,
оның құрылымын сақтау, қызмет тәртібі мен мақсатын қолдау. Басқару заттарды
басқару және адамдарды басқару болып 2-ге бөлінеді. Заттарды басқару-
технологиялық процестер, адамдарды басқару- өндірісті, өндірістік ұжымдарды
басқару.
Басқарудың негізгі органдары (аппараттық болуы):
1.Кадрлар(басқарушылар, мамандар, орындаушылар)
2.Басқару техникасы(ақпарат жинау, тарату, өңдеу құралдары)
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Басқару, мемлекеттік, жеке меншік, басқару, жетекшілік ету, ықпал
жасау, құрылымын сақтау, қызмет тәртібі, қолдау, заттарды басқару,
адамдарды басқару,технологиялық процестер, өндірісті, өндірістік ұжымдарды
басқару, басқарушылар, мамандар, орындаушылар, басқару техникасы,ақпарат
жинау, тарату, өңдеу қ
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Өндірістік ұжымдарды басқару
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Басқару заттарды басқару және адамдарды басқару болып екіге бөлінеді
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Басқару, адамдарды, технологиялық, өндірісті, өндірістік ұжымдарды басқару,
басқарушылар, мамандар, орындаушылар, басқару техникасы,ақпарат жинау,
тарату, өңдеу, өндірістің, тиімділігін, мақсатымен
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
33 -сабақ
Сұраныс пен ұсыныс
Экономиканың дамуына сұраныс пен ұсыныс басты ықпал етеді. Нарықтық
сұраныс бағаның деңгейіне, сатып алушының табысына, тұтынушылардың
талғамына, сатып алушылардың санына байланысты қалыптасады.
Ұсыныс-өндірілген тауарлардың ассортименті. Сұраныс пен ұсыныс өндірушілер
мен тұтынушылар арасындағы қатынасты көрсететін нарықтық белгі. Сұраныс пен
ұсыныс өзара байланыста және қайшылықта болады.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Сұраныс, ұсыныс, баға, деңгей, табыс, тұтынушы, талғам, тауар,
өндірушілер, нарықтық белгі, байланыс, қайшылық
3. Тұтынушы, табыс сөздерін септеңіз
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Экономиканың дамуына сұраныс пен ұсыныс басты ықпал етеді
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Экономиканың, деңгейіне, бағаның, байланыста, нарықтық
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
34 - сабақ
Тауар
Тауар- өзіндік құны бар және қоғамда айырбас, сатып алу, сату
жолымен бөлінетін еңбек өнімі. Біз тауарды яғни тіршілікке керек заттарды
дүкеннен, базардан сатып аламыз. Түріне, түсіне, сапасына, бағасына қарап
сапалы, әрі арзан зат сатып алуға тырысамыз.
Тауар беріктігіне, төзімділігіне, қолайлығына, сыртқы түр
тұтымдылығына, буып-түйілуіне, қызмет көрсетілуіне, кепілдіктері мен құжат-
нұсқауларына т.б. ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.
Әрбір тауардың тұтынушылық құны болады, ол адамның қажетін өтеу қасиетіне
байланысты.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Тауар, құн, айырбас, сату-сатып алу, еңбек өнімі, сапа, түр, баға,
арзан, берік, қолайлы, қажетін өтеу, кепілдік, тұтынушылық құн
3. Тауар, сапа, баға, айырбас, еңбек сөздеріне сөйлем құраңыз
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Біз тауарды яғни тіршілікке керек заттарды дүкеннен, базардан
сатып аламыз
5. Мәтіннен бірыңғай мүшелері бар сөйлемді теріп жазыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
35 - сабақ
Жай сөйлем
1. Кішіпейліктен қорлық корген адамды естіген де, көрген де емеспен.
(Ә.Әбішів).
2. – Кімнің баласысың?
- Нүркеннің баласымын.
- Қай Нүркеннің?
- Біздің ауылда бір-ақ Нүрке бар.
- Жұмабайдың Нүкесі ме?
- Сол.
- Өз атың кім ?
- Болат.
- Жұмабай үйде ме ?
- Үйде ме ?
- Үйде.
- Ендеше бізді баста үйіңе (С.Мұқанов)
3. Омбыдан әкелген карден шыныаяқты шығар сандықтан !
4. Бас қанттыңқалғанын түгелімен қоярсың !
5. Мырзасын қарай гөр ! – деді біреу мысқылды үнмен.
6. – Қайран Базекем ! Асыл ағаекем ! Ардақты арысым !
Қош келіпсің, еліңе ! Келісің құтты болсын ! Қадамың құтты болсын,
Бәзеке ! – деседі. (М. Әуезов).
Тапсырма:
Мына сөйлемдерден хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлем түрлерін анықтаңдар ,
олардың өздеріне тән мағыналық , грамматикалық ерекшеліктеріне көрсетіңдер.
1.Жаңа келгендердің бәрі де жастар екен.( С.Бақбергенов).
2. Тағы да музыка тыңдауға келдің бе ?
3. Мен де құттықтаймын , жеңеше !
4. Бүгін тапсырманы орындағандарыңа рақмет !
5. Апырмау, мал деген осында көп пе еді ?
6. Жаным – ау, қайда ғана жоғалтып қойып едің ?
Тапсырма :Мына сөйлемдерге қойылған тыныс белгілерін түсіндіріңдер.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
36 – сабақ
Бәсеке
Бәсеке- өнім өндіру мен өткізудің жақсы, экономикалық жағынан
неғұрлым тиімді жағдайлары үшін тауар өндірушілер арасында болатын
экономикалық бақталастылық. Бәсекенің мақсаты- бақталас жақтар өз
мүдделерін қанағаттандыру үшін неғұрлым жоғары пайда табу. Ол тауар
өндірісінің обьективті заңдылығы болып табылады және өркениетті нарық
дамуының барлық сатыларына тән.
Бәсекенің пайдасы: кәсіпорындарды және азаматтарды еңбек өнімділігін
арттыруға, өндіріс шығынын азайтуға, өолдану мөлшерін азайтуға, ғылыми-
техникалық прогресс қарқынын құлшындыратын сыртқы өндіргіш күш ретінде
өтеді.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Бәсеке, өткізудің, жақсы, экономикалық, тиімді, өндірушілер,
бақталастылық, мақсаты, бақталас, мүдделерін, қанағаттандыру өндірісінің,
обьективті, өркениетті, пайда, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығынын
азайту, ғылыми-техникалық прогресс қарқыны сыртқы өндіргіш күш
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Экономикалық, бақталастылық, бәсеке
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Бәсекенің мақсаты- бақталас жақтар өз мүдделерін қанағаттандыру үшін
неғұрлым жоғары пайда табу.
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Өткізудің, жақсы, экономикалық, тиімді, өндірушілер, бақталастылық,
мақсаты, өркениетті, мүдделерін, шығынын, арттыру, бақталастылық,
өркениетті
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
37 -сабақ
Жыл мезгілдері
Бір жылда төрт жыл мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс бар. Көктем
айлары – наурыз, көкек, мамыр.
Қазақстанда көктем әдетте жылы болады. Қар наурыз айында ери
бастайды, бірақ күннің суықтығы әсіресе солтүстік аймақтарда сақталуы
ықтимал.
Көкек айында барлығы көктей бастайды.
Жаз маусымнан басталып, қыркүйекке дейін созылады. Бұл көпшіліккн
ұнайтын мезгіл. Өйткені бұл демалыстың, каникулдың уақыты, дем алатын
кезең.
Кей жерлерде, әсіресе, оңтүстік аймақтарда ыстық болғанымен,
Қазақстанның жазы жайдары және жеміс-жидектерге жомарт.
Шілде – ең ыстық ай. Тамызда кейде жаңбырлы болғанымен, ыстық және
ағаштар көгеріп тұрады.
Күз айлары қыркүйек, қазан және қараша. Қыркүйекте күн суытпайды,
бірақ жапырақтар сарғая бастайды. Күз Қазақстандағы ең әдемі жыл мезгілі.
Қазан мен қараша айлары әдеттегіндей жауынды салқын болады. Қарашада
суық түсіп, аяғында алғашқы қар жау бастайды.
Қыстың ең суық айы – қаңтар. Қыс айлары тауда шаңғымен серуендеуге,
Медеуге коньки тебуге жақсы.
Желтоқсанда күн қысқарып, түн ұзарады. Қаңтар айына қарағанда, ақпан
айында күн жылына түседі.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Жыл мезгілі, қаңтар, жаз, ыстық, күн қысқару, түн ұзару, ай сөздерін
орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен зат есімдерді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
38 – сабақ
Табиғи газдың құрамын тазарту әдістері
Планетамыздың атмосферасын тазалықта сақтау – біздің алдымызға қойған
мақсатымыздың бірі. Ауаны көбіне ластайтын машина түтіні, жылу электр
станциялары, химиялық заводтар және т.б.
Егерде біздің Атырау облысын алатын болсақ, біздің жағдайымызда
атмосфераны ластайтын әсіресе Н2S – күкіртсутек болып табылады. Себебі
Атырау мұнайының құрамы күкіртсутекке байланысты. Ал күкіртсутек өте улы
адам өміріне қауіпті газ. Мысалы: 1998-1999 жылдары аралығында 11 теңіз
қызметкерлері өлді, 2000 жылы 5 адам, оның бірі американдық, бәрі де ұйқыда
өлген. Бұған Теңіз ауасында, әсіресе түнге қарай күкіртсутек
консентрациясының көбеюі себеп болып отыр. Сонымен қатар соңғы жеті жылда
Теңізде 69 адам қайтыс болды. Диагноз қан ауруы, ісік және жүрек аурулары.
Ал осы уақыттың ішінде Теңіз қасындағы Сарықамыс елді мекендерінде 2000
тұрғынның 189-ы өмірден өтті. Теңізшевройл экологтары бұған “Теңіз кінәлі
емес” дейді. Сонда кім кінәлі? Ал 2000 жылы Теңіз өндірісі ауаға 50 тонна
күкірт бөлді, бұл аз емес. Міне, бұл Атырау облысындағы бірден-бір
проблема.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Тазалық, мақсат, тазарту әдістері, табиғи газ, ауа, жылу, күкірт
сөздерін орысшаға аударыңыз.
3. Мәтіннен сан есімдерді табыңыз.
4. Ауаны көбіне ластайтын машина түтіні, жылу электр станциялары, химиялық
заводтар. Осы сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
39 –сабақ
Маркетинг
Маркетинг- істелетін іс пайдамен шығу үшін оны алдын-ала
жоспарлайды, сол сала бойынша басқалар не істеп жатқаны жөнінде мәлімет
ақпарат жинайды.
Маркетинг- сауда қызметін ұйымдастыру мен басқару жүйесі. Ол табыс
түсу мақсатымен рынокта тауарлардың жылжытылуын және өткізілуін тездетуге
бағытталады.
Маркетингтің мәні- экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі,
психологияны жоспарлауды болжауды оңтайлы ұштастыру, яғни тауарды өндіру
мен өткізу туралы ғылым.
Маркетингтік ақпарат- нарық билеген елде экономиканы ілгері
жылжытудың басты тетігі, көзі, бағыт-бағдар беретін компас.
Тапсырмалар:
1. Оқып шығыңыз және көшіріп жазыңыз.
2. Орыс тіліне аударыңыз:
Пайда, жоспарлайды, сала, мәлімет, ақпарат,сауда,басқару жүйесі,
тауарлардың жылжытылуы және өткізілуі, жарнама, инженерлік іс, болжау,
ғылым, нарық, бағыт-бағдар
3.Фонетикалық талдау жасаңыз:
Маркетинг, ақпарат, болжау, ғылым
4. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз
Ол табыс түсу мақсатымен рынокта тауарлардың жылжытылуын және өткізілуін
тездетуге бағытталады.
5. Мына сөздерге морфологиялық талдау жасаңыз:
Мақсатымен, рынокта, тауарлардың, экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі,
психологияны,өндіру, маркетингтік, билеген, елде
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
40 – сабақ
Сөздің жазылуы
1. Бір елдің болыс, билері мен елубасыларын, старшын, атшабарларын және
песірін ертіп барыпты.
2. Жарқанатқа жарықтан қараңғы артық.
3. Рас, қызылқайыңдықтарда өзгелерге өнеге етіп ұсынарлық, үйренерлік жақсы
істер бар.
4. Мұнда да қаз – қатар салынған ағаш үйлер мен ұзын – ұзын сарайлар, кең –
кең қоралар көрінеді.
5. Олар көше – көшені бойлатып өзді - өзі сендей соғылысып қалып жатыр.
6. Жарты метр құдық қазсақ, тұп – тұнық, мөп – мөлдір мұздай суық, суы шыға
келеді.
7. Қыс пенен жаз , күн менен түн, тақ пенен жұп, жақсылық пен жамандық –
болады сегіз.
8. Зырқырап оғы кетеді, Қалмаққа таман жетеді
9. Малды ішке таман, ыққа қарай қайтар!
10. Үйден шықсаң, адасып кетемін деп қоркамысың ?
11. Суға кетіп барамысың, жармасшы.
12. Мыңнан аса жылқыны үш – ақ адам бағып жүр.
13. Балам – ау, сен конькиіңді жоғалтқан соң қанша жүрдің ?
Тапсырма :
1. Мына сөйлемдердегі бірге жазылған сөздердің, қос сөздер мен шылау
сөздердің жазылуына арналған сөздерді тауып, олардың осылай жазылу
себептерін түсіндіріңдер.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
41 – сабақ
Қазақстан 2030
1997 жылы елбасының республика халқына арнаған «Қазақстан 2030»
Жолдауы жарияланды.
Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты мен міндеті – Қазақстан халқының
тұрмысын өркендету, гүлдендіру және тыныштығын қорғау.
Онда еліміз дамудың қайсы кезеңінде тұрғаны көрсетілген, Қазақстанның
міндетті ісі белгіліленіп, ұзақ мерзімді нақты мақсаттары айқындалып,
оларға жан-жақты талдаулар жасалған.
Ұзақ сапарға аттанған кемеге компос қандай қажет болса, бұл
бағдарлама біздің халқымыз үшін де сондай маңызды.
Бағдарламада белгіленген міндеттердің бәріне бірдей қол жете қоймас,
әйтсе де, біздерге – қазақстандықтарға оны жүзеге асыруға сенімді бет алыс
керек, өйткені бәрі өз қолымызда, халық қолында.
1. Мәтінді оқып, көшіріп жазыңыз.
2. Жолдау, халық, бағдарлама, мақсат сөздерін қатыстырып, сөйлем құраңыз.
3. Елбасы, халық сөзіне фонетикалық талдау жасаңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәні бойынша студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)
42 - сабақ
Наурыз
Наурыз – бұл ежелгі түркі халықтарының жаңа жыл мейрамы. Парсы
тілінен аударғанда «наурыз» сөзі «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді.
Оны барлық түркі халықтары: қазақтар, қырғыздар, өзбектер, тәжіктер
және т.б. атап өтеді.
Бұл мейрам күн мен түннің теңелген мерзімі 22 наурыз күні өтеді.
Наурыз мейрамы қазақтарға елінің тәуелсіздік алуымен бірге қайта
оралды.
Наурыз кезінде қазақтар наурыз-көже дайындайды. Көже жеті тағамның
қосындысынан тұрады: арпа, бидай, күріш, қара бидай, сүт, ет, май.
Наурыз-көже – мейрамның, көктем келгендігінің белгісі.
Наурыз көп ұлтты Қазақстанның барлық халықтарының мейрамына айналды.
1. Наурыз, жаңа жыл, мейрам, жаңа күн,күн мен түн,ұлт сөздеріне
орысшаға аударыңыз.
2. Наурыз көжеге салынатын тағамдарды жазыңыз.
3. Наурыз күні айтылатын баталарды жазыңыз.
4. Зат есімдерді табыңыз.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
1. Қате жазылған сөзді табыңыз.
А) Үйді жабу.
В) Көрпені қабу.
С) Өнерді игеру.
Д) Көмірді тасыу.
Е) Болашақ.
2. Орфографиялық нормаға сай жазылмаған сөзді табыңыз.
А) Көмекей.
В) Көзүлдірік.
С) Көтеріліс.
Д) Орынбасар.
Е) Шағала.
3. Ашық буынды сөзді табыңыз.
А) Орман.
В) Мектеп.
С) Алаша.
Д) Дәптер.
Е) Жаңбыр.
4. Ашық дауысты дыбысты табыңыз.
А) Ұзын.
В) Құлын.
С) Әшекей.
Д) Тұнық.
Е) Тіркесу.
5. «У» әрпі қай сөзде дауысты дыбыс орнына қолданылып тұрғанын
көрсетіңіз.
А) Бауыр.
В) Аялдау.
С) Ақтару.
Д) Дауыл.
Е) Лайлау.
6. Жалғаулы ұяң дауыссыздан басталып тұрған сөзді табыңыз.
А) оқушылар.
В) Көйлектер.
С) Қонақтар.
Д) Қайыңдар.
Е) Дәптер.
7. Омонимді сөз қатысқан сөйлем қайсы?
А) Сүтсіз сиыр сүзеген.
В) Азғын бұзау – жүдеу бұзау.
С) Мал баққанға бітеді.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
Д) Атты адам аңды атты.
Е) Жалқау өзіне жау.
8. Жазылу бөлек, өзара мағыналас сөздерді табыңыз.
А) Ешкім, дәнеңе.
В) Бөтен, жат.
С) Күең, ала.
Д) Берік, қол доп.
Е) Барша, кейбір.
9. Антоним сөздерді көрсетіңіз.
А) Қап, ойбай.
В) Ақшыл, боз.
С) Арық, семіз.
Д) Дарбаза, сым.
Е) жылы, ыстық.
10. Антонимдік жұп қайсы?
А) Ылди-төмен.
В) Заңғар-биік.
С) Көреген-білгір.
Д) Зор-жақын.
Е) Шұңғыл-жайпақ.
11. Антонимдік жұп қайсысы?
А) Орыс-қазақ.
В) Тіс жармау – үндемеу.
С) Арық – көтерем.
Д) Ұзын құлақ – ұзын етек.
Е) Жүрек жұтқан-су жүрек.
12. Ауыспалы мағынада қолданылып тұрған сөзі бар сөйлемді
көрсетіңіз.
А) Анасы баласын құшырлана сүйді.
В) Ұлттық намысты жоғары ұстайық.
С) Туды жоғарырақ ұстайық.
Д) Адамгершілік, ар-ұят туралы көп айтылған.
Е) Әдеби кітаптарды көп оқыған.
13. Сапалық сын есімді табыңыз.
А) Үлкен үй.
В) Сүтті сиыр.
С) Малды ауыл.
Д) Құмды жер.
Е) Қарлы қыс.
14. Қатыстық сын есімді табыңыз.
А) Ыстық күн.
В) Жұмыр ағаш.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
С) Орманды өлке.
Д) Қызыл орамал.
Е) Қою шай.
15. Біріккен сөзді табыңыз.
А) Механикалық.
В) Итмұрын.
С) Шаруашылық.
Д) Ұзынды-қысқалы.
Е) Демеуші.
16. Қосымша дұрыс жалғанбаған сөзді табыңыз.
А) Банкіге.
В) Цехке.
С) Сәнқой.
Д) Арбакеш.
Е) Нәзік.
17. Септеулік шылауды табыңыз.
А) Қой.
В) Мыс.
С) Ба.
Д) Соң.
Е) Ақ.
18. «Тайға таңба басқандай» деген тұрақты сөз тіркесінің мағынасын
табыңыз.
А) Ашық.
В) Анық.
С) Жылдам.
Д) Уақытында.
Е) Белгілі.
19. Тек тұраулы мүшелерден тұрған сөйлемді көрсетіңіз.
А) Базаралы келді.
В) Күн едәуір көтерілді.
С) Ол қуанғанынан жылап та жіберді.
Д) Күн кешкіріп, жолаушылар жолға шықты.
Е) Жаңбыр аралас қар жауып, күн тез бұзылды.
20. Орфографиялық нормаға сай жазылған түрін көрсетіңіз.
А) Құтықтау.
В) Құтұқтау.
С) Құттықтау.
Д) Қуттықтау.
Е) Қүтықтау.
21. Тек жіңішке буындардан тұратын сөзді табыңыз.
А) Ауыл.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Жолаушы.
С) Қыздар.
Д) Өндіріс.
Е) Жалқау.
22. Тұйық буынды сөзді көрсетіңіз.
А) Қазан.
В) От.
С) Орақ.
Д) Пайда.
Е) Қымыз.
23. Бірыңғай жуан дауыстыдан тұрған сөзді табыңыз.
А) Бірсыпыра.
В) Кітап.
С) Қалалық.
Д) Қазір.
Е) Кітапхана.
24. Қатаң дауыссыздан басталып тұрған жалғауды табыңыз.
А) Кілемдер.
В) Кинодан.
С) Клубтан.
Д) Дүкеннен.
Е) Пәтерге.
25. Омонимді табыңыз.
А) Жаз жарысқа қосылатын сияқты.
В) Киіз үйдің жарма есігінің алдына жарма төгіліпті.
С) Әжібайға бес жасында –ақ қыз айттырды.
Д) Келген жасау, үй сайманын көрсетті.
Е) Маңайды тегіс, жатыңқы екен.
26. Синонимдерді табыңыз.
А) Тілектес, төре.
В) Ыстық, суық.
С) Ызғарлы, сабырлы.
Д) Суық, ашық.
Е) Долы, ашулы, адуын.
27. Антоним сөздерді көрсетіңіз.
А) Жазған, оқы, бар.
В) Тақ, қақ, ара.
С) Кең, тар, биік, төмен.
Д) Ажар, пішін.
Е) Қызыл, жасыл, жақсы.
28. «Зиялы» сөзінің антонимін табыңыз.
А) Көреген.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Көзі ашық.
С) Маңғаз.
Д) Надан.
Е) Елгезек.
29. Антонимдік жұп қайсысы?
А) Бжа-абысын.
В) Аралас-құралас.
С) Сәлем-сауқат.
Д) Құмырсқа бел – жіңішке бел.
Е) Араны ашылды- тәбеті тартпады.
30. Архаизмге жататын сөзді табыңыз.
А) Жариялық.
В) Қияли.
С) Тасаттық
Д) Жағалау.
Е) Баспасөз.
31. Күрделі сын есімді көрсетңіз.
А) Тұп-тұнық.
В) Жақсырақ.
С) Биіктеу.
Д) Қызғылтым.
Е) Көгілдір экран.
32. Сын есімнің жай шырай түрін көрсетіңіз.
А) Үлкендеу.
В) Әп-әдемі.
С) Қызғылт.
Д) Жақсы.
Е) Ең әдемі.
33. Сын есімнің салыстырмалы түрін көрсетіңіз.
А) Жеп-жеңіл.
В) Ауыр.
С) Ірірек.
Д) Қара.
Е) Ашық.
34. Қос сөзді табыңыз.
А) Бесжылдық.
В) Әп-әдемі.
С) Қара көк.
Д) Қос құдық.
Е) Әдемілеу.
35. Туынды сөзді табыңыз.
А) Азамат.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Нанға.
С) Республика.
Д) Азшылық.
Е) Жас.
36. Шылауды көрсетіңіз.
А) Гөрі, бұрын, бар.
В) Я, яки, қажет.
С) Ма, ме, бірақ, дағы.
Д) Өйткені, үшін, жүзге тарта.
Е) Секілді, ешқашан.
37. Шылауы бар сөйлемді көрсетңіз.
А) Газет-әрқашан жаңалық жаршысы.
В) Е, тәйір, күзектің шөбі көп болмас.
С) Темірді қызған кезде соқ.
Д) Қызметін істесе де, қарайласқысы келмегені ғой.
Е) Қандай тамаша сурет!
38. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетңіз.
А) Силық.
В) Тиімді.
С) Жиналыс.
Д) Қиын.
Е) Пайда.
39. Бітеу буынды сөзді табыңыз.
А) Дүлдүл.
В) Оқушы.
С) Арша.
Д) Жазушы.
Е) Кітапхана.
40. Ашық буынды табыңыз.
А) Ал.
В) Қа.
С) Қас.
Д) Ат.
Е) Ет.
41. «У» әрпінің жуан түрін анықтаңыз.
А) Тігу.
В) Жазу.
С) Керу.
Д) Бөлдіру.
Е) Әктеу.
42. Ұяңнан басталып, үндіге аяқталған сөзді көрсетңіз.
А) Қарт.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Ғарышкер.
С) Жаз.
Д) Мүсін.
Е) Лай.
43. Омонимді көрсетіңіз.
А) Қымбат, құнды, асыл жамылды.
В) Аужар – салт өлең, жыр, жар-жар.
С) Асық ойнауға асықпын.
Д) Күнде киік аулайды.
Е) Сан рет жүгі ауады, сан реттерін сауады.
44. Синонимдерді көрсетіңіз.
А) Артық, кем.
В) Айлакер, қу.
С) Бұлтты, ашық.
Д) Епті, орашолақ.
Е) Ересек, жеткіншек.
45. Антоним қатысқан сөйлем қайсы?
А) Сөз ағасы –құлақ, Су ағасы- бұлақ.
В) Нар-түйеден, Тұлпар – биеден.
С) Жаманшылық пен жақсылық егіз.
Д) Жаман өле жейді.
Е) Ұрлық түбі- белгілі.
46. Антоним сөдерді табыңыз.
А) Ыза-ашу.
В) Ыңқылдау-ыңырсу.
С) Іздену-көру.
Д) Шиеленісу-шешілу.
Е) Шер-күйік.
47. Есептік сан есімді көрсетіңіз.
А) Оныншы.
В) Бес-алты.
С) Жиырма бес.
Д) Елулерде.
Е) Жиырма шақты.
48. Жіктеу есімдігін табыңыз.
А) Мен.
В) Сол.
С) Мынау.
Д) Кім?
Е) Барлық.
49. Болжалдық сан есімді табыңыз.
А) Жетпістей.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Бес-бестен.
С) Мың-мыңнан.
Д) Екіден бір.
Е) Миллион.
50. Ілік септігі жаоғауы жасырын тұрған сөзді табыңыз.
А) Кітап оқу.
В) Кітап дүкені.
С) Кітап алдым.
Д) Кітапқа қарадым.
Е) Кітапты оқыдым.
51. Шылауды табыңыз.
А) Уа, шіркін.
В) Қашан.
С) Ойпырмай.
Д) Ой, айналайын.
Е) Қарағым-ау.
52. Шылауы бар сөйлемді көрсетіңіз.
А) Охой, өмір десеңізші.
В) Ақан неміс ақшасын көрсеткеннен кейін ғайып болды.
С) Сырын білмес аттың сыртынан жүрме.
Д) Күн жерден бірнеше есе үлкен.
Е) Төменде тәкәппар теңіз көсіліп жатыр.
53. Тұрақты сөз тіркесін табыңыз.
А) Өмір бойы.
В) Мауқын басу.
С) Дәптерді қаптау.
Д) Ас иесі.
Е) Бірсыпыра уақыт.
54. Толықтауыш қатысып тұрған сөйлемді табыңыз.
А) Сәуле кеше келді.
В) Алатау -әсемдіктің символы.
С) Ол шешесіне хат жазды.
Д) Сымбат – үлгілі қыз.
Е) Баласы тиянақты екен.
55. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.
А) Адютант.
В) Фарфор.
С) Фестиваль.
Д) Футбол.
Е) Федерация.
56. Буынға дұрыс бөлінген сөзді табыңыз.
А) Мәл-ім-де-ме.
Атырау мұнай және газ институты
«Қазақ тілі» пәнінен емтихан тестісі
В) Мә-лі-мде-ме.
С) Мә-лім-де-ме.
Д) Мә-лі-м-де-ме.
Е) Мә-лім-дем-е.
57. Тұйық буын мен бітеу буыннан жасалған сөзді табыңыз.
А) Аспап.
В) Сана.
С) Сатқын.
Д) Кербез.
Е) Кереге.
58. Еркіндік дауыстыларды табыңыз.
А) с, т, п, р, ж.
В) қ, ш, ғ, д, г.
С) о, ө, ү, ұ.
Д) і, а, ы, ә, е.
Е) а, б, в, г.
59. Ұяң дауыссыздан басталып тұрған жалғауды табыңыз.
А) Қыздар, жағаға, үйге.
В) Мектепте, достар, геологқа.
С) Әкелер, аналар, допты.
Д) Кітапты, институтқа, рефератты.
Е) Аяғым, қонағы, жүрегі.
60. Омоним болатын сөз қайсысы?
А) Көрші.
В) Бер.
С) Бейшара.
Д) Бес.
Е) Дәптер.
Берілген әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер:
1.Жиенбаев С «Казахский язык»(для самостоятельно изучающих)-Алматы,1996,400
бет
2.Тілеубаев С.Х.,Красных Б.И.»Казахско-русский разговорник»Алматы,1994,220
бет
3.Джунусбекова К.»Казахский язык» Алматы, 1996 ,360 бет
4.Ұйықбаев И. «Қазақ тілін үйренеміз» Алматы, 1992, 490 бет
5. Жүнісбекова «Казахский язык» Алматы, «Рауан» 1995 жыл.
6. Ш.К. Бектұров, А.Ш.Бектұрова «Қазақ тілі ана деңгейінде үйрету құралы»
Алматы 1995 жыл.
Қосымша әдебиеттер:
1.Бектұров Ш.К; А.Ш. Бектұрова «Қазақ тілі» Алматы-2002ж.
2.Бектұров; А.Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих» Алматы «Рауан»
-1994ж.
3. Мырзабеков С. «Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі» Алматы «Сөздік -
словарь» 1999 жыл.
Мазмұны
1. Глоссарий
...................................................................
............
2. Практикалық
сабақтар...........................................................
3. Студенттің оқытушы жетекшілігімен жүргізілетін өздік жұмысы
(СОӨЖ).............................................................
.....................
4. Студенттің өз бетімен жұмысы (СӨЖ)..............................
5. Емтихан сұрақтары
(тест)....................................................
6. Берілген әдебиеттер
тізімі....................................................
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz