Құрманғазының күйлері

І. Сабақтың тақырыбы: Дала музыкасы. Құрмағазы.
ІІ. Сабақтың мақсаты:а) Біліктілік. Қазақтын күйші, сазгері – Құрманғазы
Сағарбайұлының өмірінен,
шығармашыларымен
танысу.
ә) Дамытушылық. Оқушыларға жаңа сабақты түсіндіруге отырып, ойлау
қабілетін, танымдық
қызығушылығын дамыту,
қосымша материалдар ұсына
отырып
шағырмашылық қабілетін
арттыру.
б) Тәрбиелік. Өз ойларын жеткізе білетін белсенді тұлға
қалыптастыру арқылы
ұлтжандылыққа,
патриотизмге баулу.
ІІІ. Сабақтың көрнекігілі: Хаттамалар, сабақтың жоспары жазылған плакат,
карта.
IV Сабақтың барысы 1) Ұйымдастыру бөлімі
2) Үй тапсырамсын сұрау
Қазақтың шешендік өнері дегеніміз не?
Би дегеніміз кім, оның қоғамдаға, тарихтағы орны қандай, билер бойындағы
дара қасиеттерге тоқталып өтейік. (Сынып 3 топ болып жарысады. 3 топ билер
туралы айтып береді)
1. Төле би Әбібекұлы (1663-1756 ж.)
2. Қаз дауысты Қазыбек би (1667-1764 ж.)
3. Әйтеке би (1666-1722 ж.)
1. Би шешен. Ол – майда сөздің, мақпалы, сара сөздің саңлағы. Бірде
астарлап, бірде мысқалдап, сүйекке жеткізіп, қажет жерінде қара тасты қақ
айырып түсерлік, семсерден бетер отауызды, орақ тілді, ойы ұшқыр сөз
зергері (Толе би айтта деген шешендік сөз үлгілері мысалға келтіреледі)
2. Би – заңгер (Әйтеке биге мақал келтіру)
3. Би – елші, мәмлегер. (Дәлелге Қазыбек бидің қалмақ еліне елшілікке баруы
келтірілді)
Үй тапсырмасын тыңдай отырып, оқушылар пікіріне сүйене келіп,
қорытындылаймын.
- Қазақ елінде билердің алатын орнын, маңызын Ш. Уалиханов жан-жақты
зертейді. Ол «Билер сотының ертеден келе жатқан халықтың тілі»
мақаласында би атаған беру – қазақта халық тарапынан сайлау арқылы
немесе халықты билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған
емес. Тек сот ғұрыптарын әбден жетік білітен, тілге шешен қазақтар
ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие болып отырған – делінген.
Мен біз шешендік қабілеті бар екендігін халық алданда сан көрсеткен
билермен таныстық
3. Енді біз бүгін күйші, сазгер болған Құрманғазы Сағарбайылының
өмірімен, шығармашылығымен танысамыз (тақтаға жаңа сабақ жаз)
Жаңа сабақтың жоспары
1. Бала – Құрманғазы.
2. Құрманғазының алғашқы ұстазы.
3. Құрманғазының күйлері.
4. Құрманғазы қуған сүргінде.
5. Құрманғазы куған сүргіннен қалай құтылды?
Құрмангазы Сағырбайұлы (1818—1889) - қазақтың күйші, сазгері, домбырашы,
халықтың аспаптық күй өнерінің классигі. Қазіргі Батыс Қазақстан облысының
Жаңақала ауданындағы Жиделіде дүииеге келген. Әкесі Сағырбай жас нәрестені
қолына алып тұрып: "Бүгін құрбан айт екен, сенің, атың Құрманғазы болсын"
деп қасындағыларға жариялайды.
Ол тез ер жетеді. Өзімен жасты балалар қорқып түрғанда ол қойға, серкеге,
ботаға мініп алып, қайда алып қашса да жүре берген. Оның әнге әуестігі де
жастай байқалады. Өз тұқымында әнші де, домбырашы да болмаған, ал нағашы
ағалары төкпе ақын, аңыраған әнші, бармағынан бал тамған күйші, топтан
жүлде алған палуаңдар екен. Нағашыларының осы өнерлерінің бірқатары бала
Құрманғазыда ерте-ақ байқалады. Жаратылысынан алып күш иесі болып туған ол
жасқану, қорқу, үрку дегенді білмеген.
Қабырғасы қатпаған, бұғанасы жетілмеген алты жасар Құрманғазыны әкесі
байдың қозыларын бағуға береді. Зейінді туған жас бала әке-шешесінің
жағдайын түсініп, еш уақытта олардың айтқанына қарсы келмейтін. Бай
балалары таңның тәтті үйқысына бөленіп жатқанда, Қүрманғазы томпаңдап ене-
лерінен айырган қозыларды ауыл айналасына жайып кететін. Жалғыз серігі —
өзі колдан жасап алған домбьтрасын тастамай, иығына асып алады. Қозылары
қырдың астына түсісімен отыра қалып, естіген әнін, күйін тартатын. Кешкілік
ауыл қарттарын жагалап, оларға күй тарттыратын. Атақты. күйшілерден,
олардың күйлерінің мазмүиы туралы неше түрлі әңгімелер тыңдайтын.
ҚүрманшьшьЖ ЙЛ^ЙИМСЫ үстазы — атақты домбырашы Үзақ еді. Үзақпен 6ipfe ел
аралап, домбырашылық енерін жетілдіреді, өнер сайысына түсіп, жұрттың
иазарына ілігеді. Осы өлкеге даңқы шыққан халық күйшілері Байбақты,
Байжүма, Баламай-сан, соқыр Есжан, Шеркештің күйлерін үйреніп, орывдаушылық
шеберлігін шыңдайды.
Қүрмангазьшың алгашқы шығарған күйлерінің бірі "Кішкентай". Бүл
1836—1838 жылдардағы шаруалар көтерілісінің басшысы Тайманүлы Исатайға
арналған. Күй іште жатқан шерді, терең ойлы тебіреністі ер бастаған елдің
қозгалысын баяндайды. Осыдан кейін "Ақбай", "Ақсақ киік", "Көбік шашқан",
"Түрмеден қашқан", "Адай" күйлерін шығарады. Бүларда өмір тартысы
суреттеледі: бір жагынан, нүрлы болашақ, азат өмір аңсаған халықтың үміті,
асыл арма-ны, екінші жағынан, зорлықшыл үстем тапқа деген ыза-кек,
өшпенділік бейнеленеді.
Сазгердің аса құнды күйлерінің бірі "Сарыарқа". Мүнда еркіндік іздеген
халықтың арманы, ой-ерісі суреттеледі. Туған жер, кең-байтақ дала, халықтың
асқақ үні, қажымас күші көз алдыңа келеді. Оның шығармаларында би күйлері
де кездеседі. Олардың қатарына "Қызыл қайың", "Балбырауын" жатады. Мәселен,
"Балбырауын" жаркын жүзді, шат көңілді елестетеді. Қүрмангазыньщ кейбір.
күйлерінің дыбысы адамның сөйлеу тіліне жақыи. Бүган "Аман бол, шешем, аман
бол", "Ертең кетем", "Бұқтым-бүқтым", "Қайран шешем" күйлері жатады.
Қүрмангазы қуғын-сүргінді кеп көреді. Осыған байланысты 1880 жылдардың
бас кезінде Астрахань маңындағы Сахмаға біржола қоныс аударады. Оның
теңірегіне бір топ жас күйшілер, шәкірттер жиналады. Олардың ішінде Дина
Нүрпейісова, Ерғали Есжанов, Меңдіғали Сүлейменов, т. б. бар. Халық арасына
атта-ры мәлім Көкбала, Меңетай, Менқара, Сүгірәлі, Шора т. б. күйшілер де
өздеріи Қүрманғазының шәкіртімін деп есептейді.
САБАҚТАН ТЫС ОҚУГА АРНАЛГАН ҚҰРМАНҒАЗЫ ҚУҒЫН-СҮРГІННЕН ҚАЛАЙ ҚҰТЫЛДЫ?
Қүрманғазы куғын-сүргінді де көп көрді. Онық басты себебі әділдік үіпін
батыл күресуі, бай-болыстардын озбырлыгын халық алдында әшкерелеуі. Оның
өнерін де қызганып, көре алмаушылар көп болды. Ойын-той, палуандық, айтыс,
күй тартысы, алтынқабақ, атшабыс болса қалың ортасында жүреді. Торы аты
бәйге бермейді, өзінің жауырыны жерге тимейді, алтынқабақ атса тага да
бірінші жүлдені Құрманғазы алады, күй тартса ешкім шаңына ермейді.
Қүрмангазының бір басына осынша өнер қонғанын қызганып, бай жігіттер оның
содына түседі. Солардың жапқан өтірік жаласымен ол бірнеше рет гүрмеге
түседі. Сонга рет Астрахань түрмесінен қашып шығады. Бірер ай басқа жақта
жасырынып жүреді де, бір күні кешкілік сол Астраханьдағы патша өкіметінін,
жауапты қызметкерлерінін, бірі Мақаш Бекмүхаммедовтың үйіне келеді. Мақаш
Қүрманғазыны сыртынан біледі екен, қүрметтеп қарсы алып күтеді. Үй иесінің
сүрауымен біраз күй тартып береді. Сосын өзінің жағдайын терме-леп, өлеңмен
баяндайды. Онда:
деген жолдар бар.
Мақаш Қүрманғазының артық-кем айтқан сөздерін елемей, тағы біраз
күй тындап:
— Аіітарын, болса тағы сөйле, жүйрігім, екі қүлағым сенде,— деп
күйшінін, қолына домбырасын береді. Қүрманғазы Мақаштың бет-әлпетін
байқағансын, арқа басы кеқіп, келген жүмысын өлеңмен туралап айтады.
Ертеңінде Мақаш генерал-губернаторға өзі барып, „Қүрманғазы енді ешкімге
зиян істемейді, мен өзім • кепіл боламын",— деп генералды айтқанына
көндіреді. Сөйтіп, күйіпіге бүдан былай ешкім тимейтін етіп „Жолқүжат"
береді.
Қорытынды.
Қүрманғазы жоғарыда аты аталғандардан басқа да көптеген күй шыгарған.
Оларда халық емірі, тарихи шындық, адамның кеңіл күйі, табиғат суреттері
бейнеленеді.
Қүрманғазы Астрахань облысыньщ Володар ауданындағы Алтын-жар ауылында
қайтыс болды. Қазір бұл жерде Қүрманғазы атын-дағы колхоз бар. Сол жердегі
төбеге үлы күйші жерленген. Оның басына кейінгі жылдары ескерткіш
орнатылды. Колхоз орталыгында арнайы үй салынып, онда Қүрманғазы мұражайы
ашылды.