Саз балшықтыв

МҮСІН ӨНБРІ МҮСШДЕУ ӨНЕРІ

Сабақтың мақсаты: Мүсін өнері туралы түсінік беру. Мүсіндерге арналған
материалдар мен қүралдармен таныс-тыру. Мүсін жасау арқылы балалардың
қолын, білек пен саусақтардың бүлшық еттерін дамыту. Өр түрлі материал-ды
үқыпты пайдалана білуге үйрену арқылы эстетикалық төрбие беру.
Саз балшықтан немесе ермексаздан созу, ию төсілдерін терең меңгеру.
Сабаққа қажетті қүрал-жабдықтар: Өр түрлі мүсіндер, үлгілер.
Фотосуреттер, иллюстрациялар, ойыншықтар.
Сабақтың барысы: Жаңа сабақты түсіндіру.
Мцсіндеу - көркемөнердің бір түрі. Мүсіндеудің сызба мен кескіндемеден
ашлрмашылығы шшінінщ; барлық көлемін анық көрсетеді. Мүсіндеудің негізгі
объектісі - адам. Мүсіндеудің түрлері: жүмыр мүсіндеу жөне рельеф. Жүмыр
мүсіндеуде оның барлық жағынан қарауға болады.
Жүмыр мүсіндеу деп үш бағытты меңгеретін (кеңдік, биіктік, жуандық)
шығармашылықты айтамыз. Мүсіншілер ездерінің шығармасын жасауда адам мен
жануарлардың барлығын жан-жақты қарай отырып, тереңірек ері толық түрде
бейне мазмүнын ашады. Мүсін өзінің түрақты ор-нына байланысты маска немесе
бас, дене, жарты фигура, статуя түрінде болуы мүмкін. Рельеф - мүсіндеу
өнерінің кең тараған түрі, біз оны монеталардан, тиын ақшалар-дан,
металдардан немесе қабырғалардан кездестіре ала-мыз.
Рельеф екі түрге бөлінеді: денелер фонның жазықты-ғынан өз келемінің
жартысынан аз шығып түрса, ол барельеф деп аталады; ал фигуралар жартысынан
көбірек шығып түрса, ол горельеф деп аталады.
Мүсіндеу техникасына: жабыстыру, ою, шекіме, галь-ванопластика, металдау,
қүю жатады.
Алғашқы қазақ мүсіншісі Хакімжан Наурызбаев 1951 жылы Харьков көркемсурет
институтын бітіргеннен бері портрет жөне монументальды сендік мүсін
төңіреғінде жүмыс жасайды.

Өсем Алматы 50-жылдары мүсіндік безендіру жүмыстарына тапшы еді. Бертін
келе Қазақстан мүсін шілерінің шебер қолдарынан шыққан өр түрлі мүсіндік
туындылар қала көрінісін безендіруде орын ала бастады.
Мүсін шығармалары кескіндемедегі сияқты қондырғы-лы жөне монументті,
сәндік болып бөлінеді. Монументті сөндік шығармалар өдетте жеке
ансамбльдің, алаңның немесе демалыс орындарының сөулеттік композициясы-ның
компоненті болып табылады.
Мүсіндеу - өлемді пластикалық бейнеде медгерудің кеңістік бейнелеу
өнері. Мүсіншінің іс-өрекеті шындығын-да да өлемді жаратушының тірлігіне
үқсайды. Мүсіндік шығармаларды тастан (мөрмөр немесе гранит), ағаштан
жонады,саз балшықтан немесе ермексаздан (пластилин-нен) көлемді үлғайта
отырыд соғады. Жүмсақ материал-дар әдетте уақытша қызмет етеді. Оларды
жасау бары-сында ары қарай оны үзақ уақыт гипс пен қолаға қүяды. Жаңа
заман мүсінге қажетті материалдардың санын көбейтті: болаттан, бетоннан,
пластмассадан жөне басқа материалдардан шығармалар жасау пайда болды.
Мцсіндік композиция. Мүсіндеуде адам басты түлға ^болғанымен, жалғыз
натура емес. Анималистер жануар-лар денесін мүсіндейді. Жүмыр мүсінді
жасауда адамның қоршаған ортадағы кейбір детальдарды ғана қиындықпен
жасауға мүмкіндігі бар. Бірақ барельеф жөне горельеф арқылы живопись пен
графикаға жақындап, табиғатты бейнелеуге мүмкіндіктер туады. Мүсіндеу
заттың үш өлшемді бейнесін береді. Көркем образдың өсерлігі оның пластика-
лық сипаттамасымен анықталады. Мүсіндік бейнелеудің объектісі - көбіне
адам, ал кейде хайуанаттар, жансыз заттар болып келеді. Мүсінді жан-жағынан
көруге бола-ды, сондықтан оны ғимаратқа немесе ашық алаңға түлға-ның
силуэты, оның қимыл ишарасы жақсы қабылдана-тындай етід орнату өте маңызды.
Шағын пішінді монументтік, станоктық скульптура — дөнгелек
скульптураның түрлері, олардың өрқайсысы өзінше өсерлі. Сонымен қатар,
рельефтерді де мүсіндеуге жатқы-зу қабылданған.
Монументтік мүсіндеу - бүл үлы адамдарға немесе тарихи оқиғаларға
орнатылған, асқақ, келісті де мөнерлі, өз бойына үлкен жалпы адамзаттық
идеяны жинақтаған ескерткіштер. -И.Мартос жасаған Минин мен Пожарский
ескерткіші орыс халқының шетелдік басқыншыларға қарсы күресте бірігуін
бейнелейді. Сондай-ақ нақтылы оқиғалармен немесе қайраткерлермен
байланыссыз, бірақ белгілі бір идеяны білдіретін мүсіндік жүмыстар тобы да
бар.
Мысалы, Мәскеу қаласыңцағы "Революция алаңы" метро стансасында арканың
қуысына орнатылран статуялар осын-дай. Бүл жерде түлғалар тек декорациялық
міндетті ғана орындап қоймайды, революцияның жиынтық образын жасайды.
Композициялар мен архитектуралық ғимарат-тардың үлы ансамблін - Елдегі
Сталинград шайқасының батырларына орнатылған мемориалдық ескерткіші - Ма-
маев қорранында Б. Вучетичтің басшылық етуімен бір топ авторлар жасады.
Қондырғылы (станокты) мүсіндеу көбіне портрет ретінде үсынылады. Мүсіндік
портреттің негізгі міндеті -кескіндемедегі сияқты адам образын беру.
Мысалы, X. Наурызбаевтың қолынан қазақ халқының көрнекті қайраткерлері "А.
Иманов", "Жас Жамбыл", "А. Қүнанбаев-тардың" монументальды бюстері шықты.
Қондырғылы мүсіндеуде бір топ адамдарды немесе бір адамның түлғасын
бейнелейтін жанрлық мүсіндеу едөуір орын алады. Түрмыста шағын пішінді
мүсіндеу ісең тара-ған. Бүл өр түрлі материалдардан, фарфордан, ағаштан,
сүйектен, пластмассадан жасалынған шағын көлемді мүсіндер, олардың
көпшілігі түрлі түсті болып келеді. Шағьш ггітттінді мүсшдеуге адамдар мен
ақцарды бейнелейтін ойыншықтардың кейбір түрлерін де жатқызуға болады.
Рельеф - мүсінді жазықтықта бейнелеу (мысалы, қабыр-ға, күмбез, мүсіндеу
ескерткіштері).
Мүсіыдеуге өдетте саз балшық пен ермексазды пайда-ланады. Саз балшық -
бейтарап жөне қалайы түсі бар жүмыс істеуге бағалы материал. Саз балшық
қара қоңыр, ақ немесе жасыл, не көкшіл күлгін бола береді. Саз балшық пен
жүмыс істеу өте ыңғайлы. Оның үлкен бір бөлігі неше түрлі мүсіндер жасауға
негіз болады. Саз балшықты пластмассадан жасалған ыдыста сақтаған жақсы, ал
металдан жасалған ыдыста сақтайтын болса, ол тот-танып түсін өзгертеді.
Саз балшықтыв; жүмыс істеуге үнемі дайын түруы үшін оны сызы мол, салңын
жерде, ылғал шүберектің астында үстаған дүрыс, өлі кептірілмеген немесе
жарты лай кептірілген бүйымдарды балалар сүйық балшықпен үстемелеп сылай
алады, ал содан соң жақсылап кептіріп муфель пешінде күйдіре алады. Саз
балшықты сумен араластыра отырып ңаймақтың сүйықтығындай болуын ангоб
(керамикалық) бояуы дейміз. Адамдар ежелгі за-мандардан бері керамикалық
бүйымдарды ангоб бояуымен өшекейлед келеді. Пластилинмен мүсіндеудщ
алдьгада ерек-ше дайындықты талал ететін материал. Ол бір түсті немесе
түрлі түсті болуы мүмкін.
Мүсіндеудің кемекші материалдарына үстын жатады. Үстын ретінде жуандығы
мен үзындығы әр түрлі таяқша-ларды пайдалануға болады. Үстынның көмегімен
фигура-лар мықты жөне серпімді болып келеді.
Темір тірегіне орындалған саз балшықтан жасалған бүйымдарға сызат түскіш
келеді, сондықтан олар болар-болмас кебе бастағанда, жайлап алып тастау
керек, ендігі жерде кептірілу жүмысы жүзеге асу керек.
Мүсіндеу процесі кезінде ағаштан немесе темірден жасалған қабырғаны
пайдалана білу ңажет. Оның ең ^рапайым пішіні бір жағы өткірленген үшкір,
екінші *жағы дөңгеленген немесе доғал түрінде болуы шарт. Мүсіндеу кезінде
мүндай қабырғаларды қолмен өңдеуге қиындық туатын сөтте ғана пайдаланады.
Мүсіндеуге үйрену кезінде көлемі шағын тақтайша-лардың болғаны жаңсы.
Оның пішіні дөңгелек немесе квадрат болып келуі де мүмкін. Колемі мүсіншң
көлемімен айқындалады. Егер фигураның мөлшері 15X10 см болса, тақтайша
мөлшері 35X22 см болуы керек. Тақтайдың орнына үстел үстіне қойылатын
жылжымалы станоктар-ды пайдалануға болады. Ол арқылы мүсіндеу барысында
оқушылар өз жүмысын ретіне қарай айналдырып алуына мүмкіндік туады.
Оқушылар мүсіндерді заттардың мүсіндерін бейнелеу-ден емес, керісінше ең
алдымен саз балшықтың шағын бөлігін қалай тиімді үзіп алудан бастау керек.
Оқушылар бүрын алған білімі негізінде саз балшық-тан күрделі пішіндер
жасауды үйрене бастайды. Олар цилиндр пішінді, шар пішінді заттарды
мүсіндеуді өткен сыныптарда жетік меңгерген.
Оқушылар саз балшықтың бөлшектерін бірінің пішінін бірі бүзбайтындай етіп
қосуға үйренуі керек. Мүсіндеу процесі кезінде біртіндеп саусақтың да
өрекеттерін үстеме-леу керек.
Өйткені мүсіндеу жүмыстары саусақтың қимылдарын көп талап етеді.
Мүсіндеудің алдында оқушыларға қарап шығу үшін өр түрлі ойыншықтар мен
мүсіншелер беру қажет. Мүндай үлгілер оқушылардың алдында мүсіндеу жүмысы
аяқтал-ғанша түрады.
Сурет сабақтарындағы сияқты мүсіндеу үстінде де ба-лалардың эмоциялы
кеңіл күйін тудыру үшін, заттардың жарқын образын жасау үшін көркем сөз
пайдаланылады. Балалардың пішінін, заттың пропорциясы туралы, мүсіндердің
өдіс-төсілдері туралы үғымын кеңейте оты-рып, олардың жүмыстары женінде
мүғалім шағын өңгіме өткізіп отырғаны жөн.
Сарамандық жүмыс. Оқушылар үлгілерді көріп бол-ғаннан кейін мүсіндеуді
бастамас бүрын сабаққа байланыс-ты әр түрлі өңгімелер, өлеңдер, ертегілер
оқылады. Өлең-дер сол бейнеленетін заттың пішінін, өлшемін, өрекетін тізіп
өтетіндей болуы қажет.
Мүсіндеу алдында заттың пропорцияларына, пішінінің бөліктеріне дене
мүшелеріне оқушылардың назарьш ауда-ру қажет.
Оқушылар жануарларды бір қальшта немесе қозғалыс-та бейнелеуді бір
мезгілде меңгергені абзал. Ол үшін оқушылар жануарлардың жүру, жүгіру,
секіру кезінде аяқтарының бүгілуін, денесінің қозғалыс қалпын көз ал-дына
жақсы елестете алуы қажет.
Осы кезде өр түрлі немесе бір жануардың өр қалыпта бейнеленген
иллтострацияларын көрсетуге болады.
Окушылардың өз бетімен жүмыс істеу қабілетін дамы-ту үшін тапсырманы жөне
соған керекті нүсқауларды беріп, өзі біраз уақыт сырттай бақылап түрғаны
абзал. Осылайша оқушылар бейнелеуді ездігінен бастаған соң, мүғалім олардың
жүмысын көріп қажеггі нүсқаулар береді.
Сабақтың соңында мүсінделген фигураларды оқушы-лар барлығы бірлесіп
талдап, негізінен өздері баға бергені жөн.
Қалған саз балшықты қолмен иін қандырып, қоспа-лардан тазартып, өте
созылмалы етіп полиэтилен қап-шықта немесе арнайы бакта дайын күйінде
сақтайды. Сумен саз балшықты қосып шыны банкада таяқшамен араластыра отырып
бояу дайындайды.
Дайын бояуды шыны ыдысқа қүйып аузын мықтап жауып қояды.
Осы үрдістердің берін оқушы сарамандық жүмыс ар-қылы мүғалімнің көмегімен
орындауы қажет.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ МҮСІН ӨНЕРІ

Сабаңтың мақсаты: Оқушыларды алғашқы мүсіндік шығармалар, балбал тас,
мүсіндер тарихымен таныстыру.
Сабақтың көрнекілігі: Қазақстан жерінен табылған балбал тастар, тас
мүсіндер бейнеленген суретші шығар-малары, фотосуреттер, мүсіншілердің
жасаған шағын мүсшшелері.
Сабақтың барысы: Сабақ оқушылармен сүрақ-жауап түрінде басталып, әңгіме
сабақ ретінде өтеді. Өрбір тари-хи дөуірдің өзіндік мөдениеті болатыны
сияқты өрбір хадықтың өзіне төн мөдени дөстүрлері болады. Соның ішшде
өлемдік күбылйс ретінде ежелгі уақыттан осы күнге дейін өмір сүріп келе
жатқан дөстүрлі мэдениеттін, орны өзгеше. Өйткені дөстүрлі мөдениет - жалпы
алған-да, ерекше тарихи қүбылыс.
Маңғыстау мен Үстіртте ер түрлі қүрылыс материал-дарының қоры шексіз көд.
Олардың ішінде үлутас, қүм, борды атап өтуге болады. Орта ғасыр жөне
қазіргі монументальды мүсін өнерінде ақтас-үлутастар, теңіз үлутастарынан
түратын жеңіл түрлері пайдаланылады. Бүл материалдардан сағана, тас
қүрылысы, қүлпытас-тар мен қойтастар (муфлок) фигуралары соғылады.
Материалдық мөдениет тарихында тас аса маңызды рөл атқарады.
Маңғыстаудағы қүлпытастардың көбінде адам мен жа-нуарлардың кескіндері
гранитте жөне басқа тау тастары-нан жасалынған. Олардың көлемдері әр түрлі.
Мысалы, үзындығы мен биіктігі жарты метрге дейін барады. Мүсінді жасамас
бүрын мүсіншілер жерді жөне тас жолының ара қашықтығын қарап, белгілеп
алған.
Мащыстаудағы қүлпытастарды салу да оңайға соқпа
өнерінде жазыктык бетінде көлемді денелерді бейнелеу әдістерін айшықтайтын
мағынаны білдіреді. Перспектива сызықтык, жарық ауа және кері болып бірнеше
түрге бөлінеді.
Графика сөзі грек тілінен "графо" жазамын, сызамын, сурет саламын деген
мағынаны білдіреді. Соньшен катар бір түсті бояумен, бір сызық арқылы
орындалған жұмыс та графикаға жатады.
Қолданылатын орнына карай, мазмұнына байланысты, графика станокты, кітап
безендіретін жөне плакатты бо-лып бірнеше бөлімдерге бәлінеді.
Мазмүнына қарай кескіндеме бірнеше жанрға бөлінеді. Олардың ең маңыздысы
тарихи, түрмыстык, портрет, та-биғат және натюрморт болып есептеледі.
Тарихи жанр — бүл тарихи оқиғаларды бейнелеуге бай-ланысты болъш келеді.
Түрмыстық жанр — бүл адамның өмірін жөне түрмыс-тарын бейнелейтін өнер.
Портрет — адамның сырткы келбетін жеке өзіне төн касиеттерін бере отырып
бейнелеу.
Адамның басынын суретін салу — бүл күрделі жүмыс. Жалпы бас мүшелерінің
суретін салу барысында олардын пропорцияларын тексеріп, көлеңке жақтарын
белгілеп, штрих сызыктарымен толыктырып отырған жән.
Натюрморт — француз сезінен алынған "өлі табиғат" де-ген мағынаны
білдіреді. Бүл жанр бойынша жасалынған шығарма бойынша өр түрлі заттар мен
бүйымдар жиын-тығы, мысалы, түрмыска кажетті бүйымдар, жеміс-жидек-тер,
гүлдер және т. б. бейнеленеді. Заттың өңіне карап су-рет салудың өзі көрген
нәрсені ой елегінен сан кайтара өткізумен, оны жөндеп, түзетіп отырумен
қатар жүреді. Салынған суретте, баска түстердің коршауында заттың әзіне
сөйкес келетін, дұрыс та дәлме-дөл түс ретінде нанымды кабылданатындай
түсті тауып, іріктеп алу кажет. Яғни зат-тардын түсін емес, олардың түстік
өзара байланысын зер-делеп алу кажет.
МҮСШӨНЕРІ

Мүсін өнері — латынша кесу, шабу, жону деген мағына-ны білдіреді.
Мүсіндеу айналадағы шындыкты, көлемі бей-нелер мен кейіптерді кеңістікте
бейнелеу мақсатын көздейтін бейнелеу өнерінің бір түрі. Мүсіндеу енерінің
шығармалары катты жөне пластикалык материалдардан (ағаш, темір, мәрмөр,
тас, балшық т. б.) жасалынады.
Жүмсак материалдан (пластилин, балшық, балауыз) жасалынатын пішіндер
дайындалады.
Сомдау — ағаштан немесе баска материалдан артык жерлерін бәліп алу,
ажырату, шабу жолдарымен атқары-латын жүмыс. Негізінен мүсіндерде көбінесе
адам бейнесі, ара-тұра жануарлар бейнесі мүсінделеді.
Мүсіндеуде көркемдеу қүралдары жөне моделировка больш табылады, демек
бүйымның көлемділігі немесе жа-рык көлеңкенің модельдегі ойнақылығы.
Әдетте, мүсіндер жүмыр жөне рельеф болып бөлінеді. Жүмыр мүсінде бүйымның
немесе фигураның шын мөнінде көлемдік пішінде бейнеленуін жан-жакты карап
кәруге болады. Сон-дықтан жасалынған зат немесе бүйым кай түстан карасак та
мәнді болу кажет.
Мүсіндеу езшің колдану орнына байланысты монумен-талды, сөндік және
станокты болып бөлінеді.
Монументалды мүсіндеу — сәулет енерімен және кор-шаған табиғатпен тығыз
байланыста болады. Монументал-ды мүсін үзак уакытқа есептелініп
жасалатындықтан мык-ты, төзімді, ауыр материалдардан (тас, бетон, темір)
жасау мақсаты көзделінеді.
Монументалды мүсіндеу өнерінің шығармаларының (ескерткіштер, сымбат,
рельеф) көпшілігі қоғам мақсатын тарихи оқиғаларды жөне тарихи кайраткерлер
бейнелерін көрсетеді. Станокты сөулет өнерімен немесе табиғатпен бай-
ланысты болмайды, оның өзінше жеке орны бар. Станокты мүсіндеу шығармалары
көлемі жағынан үлкен емес, мүсінделетін бүйымның пішінін дәл беруді
көздейді.
Станокты мүсіндердщ негізгі жанры — портрет. Бүл жанр жүмыр мүсінде кеңінен
қолданылады, себебі адамды бейнелеуге мүмкіндігі мол. Жүмыр мүсінде бір
кісіні мүсіндеу (сымбат) немесе бірнеше кісіні (мүсіндік топ), сонымен
катар адамның кейбір мүшелерін үзінділермен (бас, кеуде жартылай дене)
мүсіндеу арқылы көрсете алады.
Сәндік мүсіндеуде үйлерді, қала көшелерің, бактарды безендіру максаты
көзделеді.
Ал рельеф, сымбат, суаткы — сөулет өнерщен байланы-ста болып өзіндік
көркем мәнімен ерекшеленеді.
Релъефтік шығармаларда көру нүктесі мүлдем аз, себебі, шығыңкы бейнелер
жазыктың бетіне жартылай бедер аркылы шығып түрады.
Рельеф — барельеф жөне горельеф болып екіге бөлінеді. Жазыктык бетінде аз
мөлшерде шығып түратын жазык бейне барельеф деп аталады.
Жазыктьщ бетінен ез көлемінщ жартысынан көп белігі шығып тұрса, бүл
мүсіндік бейнелер — горельеф деп атала-ды.
Рельеф үй күрылыстарының кабырғаларының жөне ескерткіштер орнатылатын
кондырғыларды (постамент) безендіруде кеңінен пайдаланылады.
28 гвардияшы-панфиловшылар атындағы демалыс ба-ғындағы түрған даңк
монументте кеңінен көрініс табады.
Шағын пішшдегі мүсіндерге мынадай кіші пішшдегі сым-бат, медальон
ойыншықтар жатады.
Шагын пішіндегі мүсіндер өзінщ белгілі бір пластика-лык тіліне ие, өзінің
зандылыктарына бағыңдырылған. Шағын мүсіндер ерекше козғалмалы, ол өз орнын
жиі ауыс-тыра алады, біздің көз деңгейімізден жоғары немесе төмен түра
алады.
СӘУЛЕТ ӨНЕРІ

Ежелгі және негізгі өнер түрлерінід бірі — сәулет өнері.
Адам емірі мен іс-әрекеті үшін кеңістікте үй күрылыс-тары мен ғимараттар
салушы саланы сәулет деп атаймыз. Әрбір қүрылыс адамның емір сүруі үшін,
еңбек етуі, дема-луы үшін, дене шынықтыруы мен окуы үшін, сауда және т.б.
арнап (тұрғын үй, стадион, дүкен, театр т. б.) салына-ды.
Сәулет өнері күрылыстарының адам кергенде мық-ты, әсем, ыңғайлылығын
кәріп, білу кабілетін ашып, көрерменнің көңіл күйіне әсер ететін касиетімен
ерекше-ленеді.
Сәулет енерінің негізгі 3 түрі бар: көлемді күрылыс, көго-рай бау-бакша,
кала қүрылымымен айналысу. Келемді қүрылыс тұрғын үйлер, коғамдьщ (мектеп,
театр, вокзал, зауыт, фабрика т. б.).
Көгорай сәулетті бақтар құрылыстарына байланысты күрылады. Бүл сквер,
парк, бульвар, көпір, суатқы, бас-қыштар т. б. болуы мүмкін.
Қала күрылысы жаңа кала, ауылды күру және ескі кала орамдарын жаңалау
жүмыстарын жүргізеді. Қала күры-лысы белгілі аумакты айкындап, түрғын үй,
коғамдык өндіріс аймақтарын орналастыру жобасын күрады. Бүл жерде тарихи
ескерткіштер мен көрнекі жерлер табиғатын сактап калу ең маңызды мәселе
болып есептеледі.
Әрбір өнер түрлі уақытты ездігінше көрсетеді.
Ежелгі дүние (Египет пирамидасы, Мексика храмы т. б.) сәулет өнерінің
қүрылыс көлемі жағынан ірі және үлкен масштабпен жасалған. Олар өздерінің
үкімі мен күшін, билігі мен күдайлығын, сонымен катар жүмбак-тығын паш
етті.

Готикалық стиль

Ежелгі дүние өнері адамға сенім мен күш беріп өмірге күштар етті. Ак
тастан салынған жеңіл де жарық үй күры-лыстары өзінің әсемдігімен адамдарды
қуантты.
Орта ғасырдағы сәулет өнері феодалдык коғамның би-леп түрған кезінде
пайда болды. Көпшілік коғам ылғи да феодалдардың соғысына үшырап отырады.
Бұл жайлы сәу