Электрондық басқару блогы

Сабақтың тақырыбы: Басқарудың электрондық блоктарының тетіктеріне диагностикалау жүргізу
Топтар
Асл 9-181

Сабақ өтетін күн
10.03.2021

САБАҚ БАРЫСЫ
І Ұйымдастыру бөлімі:
А) <<Топтық>> ашылған чатқа кіру;
Б) Чатқа оқытушы өзінің пәнін кесте бойынша жариялау;
В) Оқушылардың чатқа қосылғанын тексеру, қадағалау;
Г) Өтетін сабақтың тақырыбын чатқа жазу;
ІІ Үй тапсырмасын тексеру
А) Өткен тақырып бойынша үй тапсырмасын сұрау;
Б) Орындалған үй тапсырмаларын чат арқылы электронды қабылдау
В) Студенттерге үй тапсырмасынан сұрақтар қою;
Электрондық басқару блоктарының қызметі қандай?
ЭББ датчиктерін күтуде қандай жұмыстар атқарылады?
Электрондық басқару блоктарының ақауларын атаңыз?

Г) Студенттерден ауызша түрде қабылдау;
ІІІ Жаңа оқу материалын баяндау (Электронды түрде: мәтін, сурет, видео)
Автомобильде электрондық басқару блогы (ЭББ) көптеген функцияларды атқарады. Ол түрлі датчиктерден және қозғалтқыштың ақпаратшыларынан сигналдарды қабылдайды. Содан кейін алынған деректер негізінде ол қозғалтқыштың атқарушы тетіктері мен жүйелерін басқару үшін шығыс сигналдарын генерациялайды және одан әрі оларға қозғалтқыш жұмысының белгілі бір режимі үшін неғұрлым оңтайлы жұмыс істеу жағдайларында олардың жұмысын жүйелеу үшін командалар жібереді [2].
Қозғалтқыштың ЭББ автомобильдің барлық электроникасына қосылып, барлық жүйелермен бірлесіп әрекет ететіндіктен оның негізгі функцияларына мыналар: жанғыш қоспаны бүркуді басқару, әртүрлі режимдер мен оларға сәйкес қозғалтқыштың жүктемесі кезінде дроссельді жапқыштардың ашылуын және жабылуын түзету; жанғыш қоспаның тұтануына жауап беретін кіші жүйелердің жұмысын түзету, сондай-ақ олардың дұрыс емес жұмысын болдырмау; пайдаланылған газдарды талдау және отын жанған процесте пайдаланылған газ буларын жинайтын кіші жүйелерді бақылау; пайдаланылған газдардың қозғалысына және олардың одан әрі таралуына жауап беретін жүйелердің көпшілігінің жұмысын бақылау және басқару; салқындатқыш сұйықтықтың қыздыру және суыту шамасын өзгерту кіреді.
ЭББ немесе электрондық басқару блогы - бұл қажетті компонент, ең алдымен, негізгі біріктірілген басқару блогы. Адам денесінің әр түрлі функциялары мен қызметін бақылайтын және үйлестіретін адам миы сияқты, ЭББ автомобиль қозғалтқышының жұмысына жауап беретін, соның ішінде автомобильдің әр түрлі кіші жүйелерінің қызметтерін бақылайтын және үйлестіретін негізгі компьютер ретінде әрекет етеді.
ЭББ негізінен 2 бөліктен тұрады (1.2-сурет) [3]; қозғалтқышты басқару жүйесі (ҚБЖ) және қосымша кіші жүйелерді басқару блогы (ЖББ). ҚБЖ функциясы қозғалтқыштың негізгі атқарушы механизмдерінің жұмысын басқару арқылы қозғалтқыштың оңтайлы өнімділігін қамтамасыз ету болып табылады. ҚБЖ, мысалы, автомобильде отынды үнемдеу сияқты қозғалтқыш жұмысының оңтайлы жағдайларына қол жеткізу жұмыстарының әртүрлі көрсеткіштерін өзгерту үшін қозғалтқыштың түрлі жүйелерінің датчиктерінен кіріс сигналдарын қабылдайды.
ЭББ барлық автомобиль бойынша таралған және қозғалтқышты басқаруы мен оның жұмысына қатысты ақпаратты беретін датчиктерден кіріс сигналдарын алады. ЖББ бақылайтын басқа кіші жүйелерге: отын бүрку жүйесі, отынның жану жүйесі, автоматты беріліс қорабы, қорғау жүйелері, климат-бақылау және круиз-бақылау жүйелері, тежеуіш жүйелік және т. б. жүйелер кіреді.

1.2-сурет. Электрондық басқару блогы
ЭББ автомобильдің түрлі электрондық жүйелерін басқаратындықтан, жүйенің жұмысында қандай да бір проблема туындаған кезде ЭББ жүргізушіні бұл проблеманың пайда болуы туралы ескерту үшін жауапты 11

болады. Жүргізуші дабыл ала отырып, кейін туындаған проблеманы жою үшін қажетті түзету әрекеттерін жасайды.
Мысалы, егер салдарынан беріліс қорабындағы температура тым артатын автоматты ауыспалы беріліс қорабында проблема туындаса, онда процессор ЭББ - да белгілі бір сигнал береді, ол кейіннен жүргізушіні тиісті индекстеу арқылы, мысалы, жарық датчигі (чип-кодтың жануы) арқылы хабардар етеді. Одан әрі, датчиктердің жүйелі жұмысы мен ЭББ командалары арқасында автоматты қорап осы автомобиль моделі үшін қолайлы ең жақсы салқындату режимін алады. Қандай да бір механикалық проблемалар туындаған және оларды датчиктердің немесе басқа жүйелердің жұмысының көмегімен түзету мүмкіндігі болмаған жағдайда жүргізуші осы сигналды техникалық қызмет көрсету станциясы мамандарының көмегімен проблеманы жою үшін пайдалана алады.
Электрондық басқару блогы жұмысының тиімділігі қандай да бір проблемалар туындаған жағдайда жүргізушіні қажетті уақытта хабардар ету үшін кіші жүйелерден сигналдарды дереу жинау кезінде өте маңызды. Егер адам ағзасын мысал ретінде алар болсақ, ми жұмыс істемесе, ағзадағы барлық ішкі функциялар да бұзылуы немесе тиісінше жұмыс істемеуі мүмкін. Автомобильде де осындай жағдай болады, егер ЭББ (1.3-сурет) [7] тиісті түрде жұмыс істемесе, жүргізуші ақауларды немесе зақымдану орнын анықтай (таба) алмайды, салдарынан әр түрлі ішкі жүйелер бір-бірімен дұрыс әрекеттеспейді және бұл автомобильде елеулі бұзылыстардың туындауына әкеліп соғуы мүмкін.

1.3-сурет. Автомобильде ЭББ орнатылатын орын

Бүгінгі күні ақаусыз және істен шықпастан жұмыс істейтін тетіктер мен жүйелер жоқ болғандықтан, ЭББ барлық пайдалану кезеңінде көптеген себептер салдарынан зақымдануы мүмкін. ЭББ ақауларының пайда болу себептерінің бірі тозу, коррозия, термиялық жүктемелер және т. б. болуы мүмкін. Екінші себеп қозғалтқыштағы барлық электр тұтынушыларының электр тізбектеріндегі қысқа тұйықталу және шамадан тыс кернеу болуы мүмкін.

ЭББ дұрыс жұмыс істемеуінің негізгі көрсеткіштері мынадай себептер болуы мүмкін:
- автомобильдің барлық кіші жүйелерінің және олардың атқарушы механизмдерінің дұрыс жұмыс істеуіне жауап беретін сигнализаторлар жоқ;
- автомобильді пайдалану кезінде өлшеуіштерді (датчиктерді) басқаруға жауап беретін сигналдар жоқ;
-талдаушы (диагностикалаушы) сканерді (жабдықты) қосқан кезде қандай да бір байланыс жоқ;
- ЭББ бүтіндігінің механикалық және өзге де бұзылуы.
ЭББ ақауларының көп бөлігі жоюға келмейтіндіктен және ЭББ әдеттегі құрылғы ретінде жөндеуге жатпайтындықтан, оны тұтастай өзгерту қажет болады. Айта кететін жайт, ескі ЭББ-ты жаңасына ауыстыруды оған толық және егжей-тегжейлі диагностикалау жүргізілген кезде, атап айтқанда блоктың дұрыс емес жұмысының барлық көрсеткіштері анықталғаннан кейін ғана жүзеге асыру қажет.
ЭББ дұрыс жұмыс істемеуінің басты көрсеткіштері мынадай себептер болуы мүмкін:
- ЭББ деректер базасын АТҚК-де және АТП-да белгілі мамандандырылған оқыту түрлерінен өтпеген жас слесарьлердің немесе мамандардың біліксіз қайта бағдарламалауы;
- қозғалтқыш іске қосылып тұрған кезде басқа автомобильден <<зарядтау>>;
- автокөлік АКБ тізбегіне дұрыс қосылмаған (полярлық қосылу қатесі);
- жұмыс жасап тұрған қозғалтқыш кезінде аккумулятордың <<+>>(плюстік) немесе <<->> (минустық) кәбілін алып тастау;
- тізбекте күш шинасы болмаған кезде стартерді іске қосуды жүзеге асыру;
- сымға немесе оның оқшаулағышына, сондай-ақ дәнекерлеу және өзге де жұмыс түрлерін жүргізу кезінде өлшеуіштерге (датчиктерге) электр разрядының тиюі;
- ЭББ негізгі блогына тамшылардың енуіне әкеліп соғатын жоғары ылғалдылық;
- электр ұшқынының, қажетті сәтте қозғалтқыш цилиндрлерінде тұтандырғыш ауа қоспасының пайда болуына жауап беретін жүйе агрегаттарының дұрыс жұмыс істемеуі немесе ақаулығы;
- автомобиль сымының тұйықталуы немесе ішінара үзілуі.
Қозғалтқыштың және оның жүйелерінің дұрыс емес жұмысын өз бетінше іздестіруді тек арнайы іс-қимыл тәртібіне сүйене отырып жүргізуге болады, яғни ең алдымен қозғалтқыштың ЭББ-на сырттай тексеру жүргізу, содан кейін диагностикалық құрылғының көмегімен сканерлеуді жүргізу, одан әрі оны жаңасына ауыстыру арқылы құрылғының жарамдылығын анықтау және одан әрі борт компьютерінің дұрыс жұмыс істеуін болжай және бағалай отырып, борт компьютерінің барлық жұмыс функцияларына толық диагностика жүргізу [8].

Көбінесе техникалық қызмет көрсету станциялары жағдайында қозғалтқыш пен автомобиль жүйелері ақауларының негізгі түрлерін ғана анықтауға болады, анағұрлым ұсақтау жүйелердің ақауларын анықтау үшін қозғалтқыштың жекелеген жүйелерінің бөлшектерін немесе әрбір жекелеген тораптарын егжей-тегжейлі зерттеу қажет етіледі. Сондықтан ЭББ-тың бүтіндігіне сырттай талдау жүргізмес бұрын немесе ЭББ ауыстыру туралы шешім қабылдамас бұрын мыналарға, атап айтқанда: автомобиль багында отынның болмауына; газ шығару құбырында бітейтін заттардық жоқ екеніне; АКБ клеммаларының нық бекітілгеніне; автомобильдің электр сымдарының зақымданбағанына; оталдыру кілті белгілі бір автокөліктің түпнұсқасына сәйкес келетініне көз жеткізу керек.
Сонымен қатар, ЭББ ауыстыру кезінде барлық процестің дұрыс жұмысы үшін жауапты, ең алдымен, оны электр сымдары және датчиктер мен сигнализаторларға сәйкес түпшелер арқылы дұрыс қосу болып табылады. Атап айтқанда, ЭББ-н аккумуляторлық батареяның <<+>> (плюстік) және <<->> (минустық) кабельдері арқылы қосу алдында автокөлікті ажыратып тастау қажет, әйтпесе ЭББ-ның бұзылу ықтималдығы өте жоғары, ал одан соң пайдаланылған газдарды тазалау жүйесі, климат-бақылау жүйесі, круиз-бақылау жүйесі және т. б. жүйелер істен шығады.
ЭББ нақты және дұрыс жұмыс істеуі үшін оған барлық өлшеу құрылғыларынан (яғни датчиктерден) сигналдар алу керек, оған генератордан және аккумулятор батареясынан алынатын ток күшінен алынатын кернеу шамаларының белгілі бір жұмыс мәндері қажет. <<Массамен>> дұрыс қосылу ЭББ-нан өлшенетін шамалар мен импульстердің мәндерін датчиктерден қабылдауға, сондай-ақ олардың түзетуші сигналдарын автомобильдің электрондық тізбегінің барлық атқарушы жүйелеріне жеткізуге жақсы мүмкіндік береді.
ҚАБЭЖ негізгі сынуы көбінесе мұндай құрылғылардың [9]:
- сақтандырғыштардың (өндірісі біршама жеңіл және арзан құрылғы, оны ауыстыру қиын емес, ал кей жағдайда оны тек тазалаудың өзі жеткілікті);
- электрондық термостаттардың (ақаулы жағдайға жиі түседі және соның салдарынан көптеген басқа ақаулықтардың бірінші көзі ретінде болуы мүмкін);
- оталдыру білтелерінің (дұрыс емес таңдаған кезде жоғары кернеу мен ток жеткізу сымының бүтіндігінің бұзылуын туындатуы мүмкін) датчиктердің өлшенетін шамаларын және олардың көрсеткіштерін түзетеді (өзгертеді);
- холл; дроссельдің электрлік жапқышы; оттегі датчигі; турбоүрлеу жүйесіндегі қысым датчигі сияқты датчиктердің;
- турбоүрлеу жүйесін басқару; үрлеу жүйесін салқындату сорғысы; турбожүйедегі; газ тарату жүйесіндегі қысым электрклапандарының;
- оталдыру катушкаларының;
- форсункалардың (дизельді және инжекторлы қозғалтқыштарда) дұрыс жұмыс істемеуінен пайда болуы мүмкін.
Ақауларды жою кезіндегі ең бастысы мынадай сәттерге ерекше назар аудару қажет: ҚБЭЖ жауапты ажыратқыштардағы сымдардан және контактілерден, сақтандырғыштардан бастап, автомобильдің тұтастай барлық жүйесінің қызметі үшін жауапты электрондық өлшеуіштер мен датчиктерден аяқталатын автомобильдің электрондық жүйесінің барлық тұтынушылары мен көздерін жұмысқа жарамды күйде ұстау қажет. Контактілер тот баспаған болуы және жақсы тазартылуы тиіс. Электр сымдары датчиктерден ЭББ-на импульстердің барлық түрлерінің берілуіне кедергі келтіруі мүмкін зақымдануларсыз болуы тиіс. Сонымен қатар, жанар-жағар май сапасының төмендігі: оталдыру білтелерінің; газ тарату жүйесінің электрмагниттік клапанының, ал кейіннен картердегі майдың қысымын реттейтін датчиктің, сондай-ақ оттегінің құрамын бақылайтын датчиктің ақаулығы мен істен шығуына әкеп соқтыруы мүмкін [6].

IV. Бағалау
А) Студенттерге жаңа тақырып бойынша сұрақтар қою;
Б) Студенттерден ауызша түрде қабылдау;
Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Электрондық басқару блоктарының негізгі функциялары қандай?
2. Электрондық басқару блогы қандай негізгі бөліктерден тұрады?
3. Электрондық басқару блоктарының негізгі ақаулары қандай?
4. Электрондық блоктың жады дегеніміз не?
5. Электрондық блок жадының түрлері қандай?

В) Студенттердің тапсырма жауаптары бойынша баға қою.
V. Үй тапсырмасын беру
Үй тапсырмасы
Жаңа сабақты оқып, пысықтау.
Сұрақтар мен тапсырмаларға жазбаша және электронды түрде жауап беру.