Автомобильдің пневматикалық және гидравликалық тежеу жүелері

Пән аты: Өндірістік оқыту
Топ № 13 Мамандығы: <<Автомобиль көлігіне қызмет көрсету, жөндеу және пайдалану>>
Квалификациясы : <<Автокөлікті жөндеу слесары>>

БЕКІТЕМІН

Аға шебер _______________ Т.Тажиметов.

- - - - - - - ________ 20 _______ж

№ - - 28 ӨНДІРІСТІК ОҚЫТУ САБАҚ ЖОСПАРЫ
1. Сабақтың тақырыбы: Автомобильдің пневматикалық және гидравликалық тежеу жүелері
2. Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білімділік қабілетін арттыру
3. Сабақтың тәрбиелік мақсаты: Мамандыққа, пәнге деген қызығушылығын арттыру
4. Дамытушылық: Оқушылардың есте сақтау логикалық қабілетін дамыту
5. Сабақтың көрнекілігі: Оқу өндірістік шеберханасы, плакат, оқулықтар

САБАҚ БАРЫСЫ

І Кіріспе нұсқау:
А) Тәртіп секторының баяндамасын қабылдау;
Б) Оқушылардың сырт көрінісіне назар аудару, құрал-жабдықтарын тексеру;
В) Оқушыларды жұмыс орнына отырғызу, кезекші тағайындау;
Г) Техника қауіпсіздігін еске салу;
--------------------------------------------------------------------------------
Д) Бұрын өтілген оқу материалын еске алу;
--------------------------------------------------------------------------------

1. Тежегіш жуйесінің қандай турлерін білесіз!
2. Гидравликалық жетегі бар тежегіш жуйесінің жалпы қурылысы мен жұмысын түсіндіріңіз!
3. Негізгі гидроцилиндрдің қызметі не?
4. Тежегіш күшейткіші не үшін қолданылады?
5. Күшейткіштің жұмысын түсіндіріңіз!
6. Пневматикалық тежегіш жуйесінің жалпы құрылысы мен жұмысын түсіндіріңіз!
--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------

Ағымдағы нұсқау:
Тақырып: Автомобильдің пневматикалық және гидравликалық тежеу жүелері
Автомобильді қызметтік тежеу кезінде оның жүріс жылдамдығы белгілі бір шамага дейін азайтылады, ал авариялық тежеу кезінде автомобильдің жүріс жылдамдығын нольге дейін жеткізіп, оны тоқтатады. Қызметтік тежеу кезінде тежеу жүйесінен басқа қозғалтқыштың де кедергісін пайдалануға болады. Оны қозғалтқышмен тежеу деп атайды. Ол кезде жүріс жылдамдығының төмендеуі өте баяу болады. Ал авариялық тежеу үшін тек қана тежегіш жүйені пайдаланады.
Тежегіш жүйенің құрылысы негізінен екі тораптан тұрады: біріншісі тежегіш торап, екіншісі оның жетегі.

5.5-сурет. Гидравликалық жетегі бар тежеу жүйесі:
1-педаль; 2-басты цилиндр; 3-таратқыш кран; 4- жұмыс цилиндрі; 5-вакуумді күшейткіш; 6-вакуум түтігі;

Тежегіш тораптар да құрылыстарына қарай колодкалы немесе дискілі болып екіге болінеді, ал жетек торабының құрылысына қарай гидравликалық немесе пневматикалық жетек болып бөлінеді. Енді төменде солардың бір түрін қарастырып, басқаларының ерекшеліктеріне тоқталамыз.
5.5. суретте гидравликалық жетегі бар колодкалы тежеу механизмінің құрылысы көрсетілген. Мұндай жүйе автомобильдің әрбір жүріс дөңгелектерінде қойылған колодкалы тежегіш қондырғылар (4) мен гидравликалық жетек торабы болады. Гидравликалық жетек торабы жүргізуші педалінен (1), басты гидроцилиндрден (2), таратқыштан (3), вакуумдіқ күшейт- кіштен (5) және кері клапаннан (6) құралады.
Гидравликалық жетегі бар тежеу жүйесі мына төмендегідей жұмыс істейді. Автомобильді тежеу үшін жүргізуші педальді (1) белгілі бір күшпен (С) итереді. Сол кезде басты гидроцилиндр (2) ішіндегі толып тұрған сұйық тұтіктер арқылы тежегіш қондырғыдағы жұмысшы гидроцилиндрге (4) келеді. Ондағы жұмысшы поршендері сұйықтың қысым күшімен екі жаққа қарай жылжиді да оған жанасып тұрған тежегіш колодкаларды сыртқа қарай кереді. Бұл колодкалардың сыртында жүріс дөңгелектерімен бірге айналатын барабан киіліп тұрады. Енді колодкалар сол барабандарға жанасып, үйкеліс күшін тудырған- діқтан, автомобильдің жүріс дөңгелектерінің кедергілері артып, жылдамдіқтары азаяды. Сонымен тежегіш жүйе автомобильдің кинетикалық энергиясын үйкеліс арқылы жылу энергиясына айналдырып, қоршағанортаға таратып жібереді.
Осы жоғарыда айтылған тежеу жүйесіндегі автомобильді тежеу күші колодкалардың барабандарға итерілу күшіне байланысты. Олай болса, жүргізүшінің аяқ күшімен жасаған тежеу күші кейде жеткіліксіз болуы мүмкін әрі жүргізүшіні шаршатады. Сондықтанда осы жетекпен қатар істейтін пневматикалық күшейткіш қолданылады. Оның жұмыс схемасы
5.6-суретте көрсетілген.
Вакуумдіқ күшейткіштің құрылысы вакуумдіқ камерадан (18) клапандық механизмнен (8) және гидроцилиндрден (14) тұрады. Вакуумдіқ камера екі жартыдан жасалып ортасы диафрагма (2) арқылы екі қуысқа (А және Б) бөлінген. Диафрагма (2) серіппе (17) арқылы үнемі Б-қуысына қарай итеріліп тұрады. Оның ортасында шток (16) бекітіліп, поршеньге (21) киліп тұрады. Штоктың сол поршенге киілген ұшында жазық кесік жасалып, оған жалпақ итергіш (24) бос кіріп тұрады. Поршеньнің (21) ішінде шарикті клапанорналасқан. Оның жабылуы өз серіппесі арқылы, ал ашылуы жалпақ итергіш (24) арқылы болады.
Клапанды механизмде (8) екі клапан бар: ауа (5) және вакуум (9) клапандары. Екеуі бір оське (6) жалғастырылған. Ондағы екі қуыс (В мен Г) диафрағмамен (10) бөлінген. Диафрагманың табақшасына (11) поршень (12) бекітілген. Сол табақшаның (11) ортасындағы тесік арқылы В мен Г қуыстары жалғасып тұрады, ал сол тесікті вакуумді (9) клапан ашып- жабады.

5.6-сурет. Вакуумдіқ күшейткіштің жұмыс схемасы:
А,Б,В,Г-қуыстар; 1,15-тұтіктер; 2,10-диафрагмалар; 3,19-шлангалар; 4,7,17-серіппелер; 5-қүлыптағыш; 6-өзекше; 8-клапан; 9-вакуум кла- паны; 11-табақша; 12,21-поршендер; 13-юіапан; 14-цилиндр; 16-шток; 18-вакуум қуысы; 20-шарикті клапан; 22-шайба; 23-штифт; 24-итергіш.

Осылайша құрылған тежегіш күшейткіші мына төмендегідей жұмыс істейді. Автомобильді тежемей қозғалтқыш жұмыс істеп тұрған кезде ауа клапаны (5) серіппенің (7) көмегімен жабық ұсталады. Онымен бір оське бекітілген вакуум клапаны Бұл кезде ашық болады. Сонда В - қуысына ауа келуін тоқтатып, А мен Б қуыстары вакуум (9) клапаны арқылы қозғалтқыштың сору каналымен (19) жалғасып, олардың ішінде бір мөлшердегі вакуум пайда болады. Олайболса вакуум камерасының диафрагмасы (2) серіппенің (17) көмегімен цилиндр поршенін (21) ең сол жактағы шетінде ұстап тұрады. Поршень шетінде тұрғандықтан жалпақ итергіш (24) қораптың қыры- на тіреледі де оның екінші ұшына шарик (20) тіреледі де серіппесін қысып, ашық тұрады.
Автомобильді тежеген кезде, басты цилиндрден тұтікпен (1) келген сұйық ашық тұрған шарикті клапан (20) арқылы тұтік (15) арқылы дөңгелектер- дегі тежегіш цилиндріне беріледі. Осыған қосым- ша, басты цилиндрден келген сұйық қысымы пәр- шень (12) арқылы диафрагманың (10) табақшасына (11) беріледі. Егер қысым онша көп болмаса, онда ди- афрагманың (10) серіппе (4) күшін жеңе алмайды да диафрагма мен табақшасы қозғалмайды. Ал қысым көбейсе, тарелка жогары көтеріліп, оның ортасындағы тесік вакуум (9) клапанымен жабылады. Енді А мен Б қуыстары бір-бірінен ажырайды. Диафрагманың әрі қарай көтерілуі ауа клапанын (5) да ашады. Сонда А-қуысы қозғалтқыштың сору жүйесіндегі вакууммен жалғасқан күйінде тұрады, ал Б-қуысы ауа клапаны (5) арқылы сыртқы ауамен жалғасады. Енді вакуум каме- расындағы диафрагманың екі жағында екі түрлі қысым болады. Б-қуысында қысым көп, А-қуысында аз. Олай болса диафрагма (2) серіппе (17) күшін жеңіп пәр- шеньді (21) оңға қарай қозғайды. Сол кезде шарикті клапан (20) итергіштен (24) алшақтағандықтан серіп- песінің көмегімен жабылып қалады. Енді поршенді (21) диафрагма (2) мен бас цилиндрден келген сұйық қысымы бірігіп итереді де оның оң жағында қысым көбейеді. Осылайша тежеу күші артатын болады.
Алғашқы кезде В мен Г қуыстарында бірдей мөлшерде вакуум болады. Ал жоғарғыдағыдай тежеу кезінде вакуум клапаны (9) жабылып, ауа клапаны
(5) ашылғандықтан диафрагмаға (10) серіппе (4) күшінен басқа осы екі қуыстағы В мен Г қысым айырмашылығының салдарынан тағы да итеретін күшпайда болады. Сөйтіп диафрагма төмен жылжиді. Егер оны итеретін күш жеткілікті болса, онда ол ауа клапанын (5) жапқанша жылжи береді. Ауа клапаны жабылған кезде В мен Г қуыстарындағы қысым ай- ырмашылығының өзгерісі тоқталады. Онымен бірге диафрагма да тоқтайды. Сөйтіп поршеньді (21) белгілі бір қысыммен үстап тұрады. Сонда ол қысымның мөлшері жүргізүшінің тежеу жүйесіне жасалған қысы- мына пропәрционал болады. Себебі диафрагма (10) төмен қозғаларда оны итеріп тұрған поршендегі (12) сұйық қысымын да жеңуі керек. Қысым көп болса, ауа клапаны жабылады немесе керісінше.
Гидравликалық жетегі бар автомобильдің тежеу жүйесінің басқа тораптарының құрылысы мен жұмысы оншалықты күрделі болмағандықтан оларға түсінік берілмейді.

5.7-сурет. Пневматикалык жетегі бар тежеу жүйесі:
1-басгы тежеу краны; 2,6-тежеу камералары; 3-сақтандырғыш клапан; 4-қысым реттегіш; 5-компрессор; 7-ауа алатын кран; 8-ажыратқыш кран; 9-жалғағыш икемшік; 10-ресиверлер.

Көптеген автомобильдерде пневматикалық жетегі бар тежегіш жүйе қолданылады. Оның жұмыс принципі гидравликалық жетегі бар тежегіш жүйенің жұмыс принципінен айырмашылығы жоқ десе де болады. Тек гидравликалық тораптардың орнына ауаның қысымымен іске қосылатын пневматикалық тораптар қолданылады. Сондай пневматикалық жетегі бар тежегіш жүйенің бір түрі 5.7-суретте көрсетілген.

ІІІ Қортынды нұсқау.
Бір күндік қортынды шығару. Орындалған жұмыстарға сарапта жасау. Әрбір білім алушының орындаған жұмысын сапасын бағалау. Білім алушының ішінен кім жақсы көрсеткішке ие болғанын атап айту. Білім алушылардың жұмыс барысында едәуір жіберген қателіктерін талдау.

Үй тапсырмасы.
Автомобильдің құрылысы және пайдаланылуы П.Жүнісбеков. 234-244 бет

Топ шебері: ____________________________________