Электр тізбегінің бейнеленуі

САБАҚ ЖОСПАРЫ

Сабақтың тақырыбы: Электр тізбек түрлері.
Топтар
Эгд 9-201

Сабақ өтетін күн
16.02.2021

САБАҚ БАРЫСЫ
І Ұйымдастыру бөлімі:
А) <<Топтық>> ашылған чатқа кіру;
Б) Чатқа оқытушы өзінің пәнін кесте бойынша жариялау;
В) Оқушылардың чатқа қосылғанын тексеру, қадағалау;
Г) Өтетін сабақтың тақырыбын чатқа жазу;
ІІ Үй тапсырмасын тексеру
А) Өткен тақырып бойынша үй тапсырмасын сұрау;
Б) Орындалған үй тапсырмаларын чат арқылы электронды қабылдау
В) Студенттерге үй тапсырмасынан сұрақтар қою;
Тұрақты ток дегеніміз не?
Тұрақты ток ненің әсерінен пайда болады?
Ортадан электр тогы өткенде қандай құбылыстар байқалады?
Өткізгіштердің электр кедергісі қалай?
Тұрақты элетр тогы дегеніміз не?
Тұрақты ток көздеріне нелер кіреді?
Г) Студенттерден ауызша түрде қабылдау;
ІІІ Жаңа оқу материалын баяндау (Электронды түрде: мәтін, сурет, видео)
Іс-тәжірибе: тұрақты ток пайда болуы негіздері.
Электр тізбегі. Өткізгіште үздіксіз электр тоғын ұстап тұрудың қажетті шарты өткізгіштің соңыдағы потенциалдың айырмасын ұстап тұру болып табылады (2.2 бөлімнен қараңыз). Егер өткізгіш тікелей немесе қандай да бір құрылғылар арқылы көздің қысқыштарына жалғанған болса, яғни тоқ өтуінің шектеулі жолы жасалған болса мүмкін болып табылады.
Тоқтың жүруіне арналған тұйық жолы электр тізбегі деп аталады.
Электр тізбегінің ресми анықтамасы (МЕСТ Р 52002 -- 2003): электр тізбегі -- бұл ақпарат (электр сигналдары түріндегі) пен энергияның электрлік және басқа да түрлерін өзара түрлендіру, беру және таратуға арналған құрылғылар жиынтығы, егер осы құрылғылардағы процестерді тоқ, кернеу және электр қозғаушы күш (ЭҚК) түсініктері көмегімен суреттеу мүмкін болса.
Электр тізбегінің құрамына келесідей элементтер кіреді:
:: Электр энергиясының көздері (қорек көздері);
:: Электр энергиясын қабылдағыштар (тұтынушылар)
:: Көзден қабылдағыштарға энергияны беруге арналған құрылғылар;
:: Басқа да эксплуатациялық құрылғылар
Электр энергиясының көздері -- энергияның әртүрлі түрлерінің электр энергиясына түрленуі өтетін құрылғылар. Олардың ішінде өзге күштермен (шыққан тегі электрлік емес) зарядтарды бөлу жұмысы жүреді, нәтижесінде көздің клеммаларында электр тізбегіндегі тоқты ұстап тұруға қажетті потенциалдар айырмасы пайда болады.
Электр энергиясын қабылдағыштар (тұтынушылар) - бұл электр энергиясын басқа энергия түріне түрлендіретін құрылғылар. Мысалы, электр қозғалтқыштарда электр энергиясы механикалық энергияға айналады, жарық құралдарында -- жарық энергиясына, түрлі жылыту құрылғыларында (электр пеші, электр батареясы, рефлекторлар т.б.) -- жылу энергиясына, өндірістегі электролиздік ванналарда -- химиялық энергияға және т.б. түрленеді.
Көзден қабылдағыштарға энергияны беруге арналған құрылғылар -- бұл сымдар, тарату жолдары, желілер.
Сым дегеніміз оқшауланған немесе оқшауланбаған (<<жалаңаш>>) металл сым. Сымдар мыстан, алюминийден немесе болаттан жасалады.
Металл сымдар өз бойымен зарядтар қозғалатын <<арналар>> сияқты. Электр тоғы жүріп өтетін жол бойы толығымен оқшауланған болуы керек, ол зарядтардың сымнан қоршаған заттарға ағып кетуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, оқшаулау қорғаныс міндетін де атқарады: ол адамдарды жер потенциалынан өзге потенциалда орналасқан сым бөліктеріне кездейсоқ тиіп кетуден сақтайды.
Адам денесінің кедергісінің мәні шамамен он мың омға тең (ол түрлі индивидуумдарда әртүрлі). Егер адам кернеуде тұрған ашық жарықтандыру сымдарын қолымен ұстайтын болса, тоқ адам денесі арқылы өтеді. Бұл тоқ денсаулыққа өте қауіпті болуы мүмкін, сондықтан жалаңаш сымдарға тиіп кетуден сақтану керек. Желінің 220 В кернеуінде тиіп кету әсерінен өліп кетуге болады.
Ғимараттардың ішінде әдетте ұзына бойы лак, жібек орам, резина түтік немесе арнайы пластмассамен оқшауланған сымдарды жүргізеді.
2.6 мысал. Адам денесінің кедергісі 36 кОм, егер ол жарық құрылғыларын қолмен ұстау кезінде 220 В кернеуге түссе, адам денесі арқылы қандай тоқ өткенін анықтаңыз.
Ш е ш у і . Ом заңына сәйкес тоқ
Мұндай тоқ адам өмірі үшін қауіпті.
Басқада эксплуатациялық құрылғыла . Негізгі элементтерден басқа, тізбекте басқа да тұтынуға арналған қосымша құралдар бар, мысалы:
:: Коммутациялық аппаратура (ажыратқыштар, сөндіргіштер, ауыстрып-қосқыштар және т.б.);
:: Қорғаныс аппаратуралары (реле, ерімтал сақтандырғыштар және т.б.);
:: Өлшеу аспаптары (амперметрлер, вольтметрлер және т.б
Тізбекте қорек көзі - аккумулятор мен электр энергиясын қабылдағыш - қызу шамы бар.
Электр тізбегінің бейнеленуі. Көрнекілік үшін электр тізбегін графикалық түрде бейнелеу қалыптасқан. Электр тізбегінің элементтерін шартты белгілерің көмегімен графикалық бейнелеуді электр тізбегінің сұлбасы деп атайды. Тізбектің әрбір типтік элементі үшін арнайы қарапайым стандартты шартты белгілеу енгізілген, ол МЕСТ 2.721 -- 74...2.758 -- 81 жазылған: <<Құрастыру құжаттарының бірыңғай жүйесі. Тізбектердегі шартты графикалық белгілер>>. Аталған МЕСТтар ISO -- International Organization for Standardization стандарттарына сәйкес келеді.
Электр станциясынан кернеу сыртқы сымдар бойынша жалғағыш арқылы ғимаратқа жүргізіледі.

Электр тізбегі бөлігінің Вольт-амперлік сипаттамасы. Тізбек бөлігіндегі U кернеудің оның бойымен өтіп жатқан I тоққа тәуелділігі вольт-амперлік сипаттама деп аталады (ВАС). Тізбек бөлігінің белгілі вольт-амперлік сипаттамасы бойынша ВАС анықтаған диапазондағы тоқ немесе кернеудің кез келген мәніне оның кедергісін анықтауға болады.

Тізбек бөлігінің Вольт-амперлік сипаттамасы сызықтық және сызықтық емес болуы мүмкін.
Сызықтық кедергісі бар бөлік үшін вольт амперлік сипаттамасы түзу сызық болады (2.7 сурет), оның тоқ осьіне көлбеу бұрыш тангенсі тұрақты шама, ол тізбек бөлігінің омдық кедергісіне тең: tgα = R = const.
Сызықтық емес (R!=const) кедергілі бөлік үшін ВАС сызықтық емес сипатқа ие.
IV. Бағалау
А) Студенттерге жаңа тақырып бойынша сұрақтар қою;
Б) Студенттерден ауызша түрде қабылдау;
Сұрақтар мен тапсырмалар
Электр тізбегі. дегеніміз не?
Электр энергиясының көздері ненің әсерінен пайда болады?
Электр энергиясын қабылдағыштар (тұтынушылар қандай құрылғылар?
Электр тізбегінің бейнеленуі қалай жүргізіледі?
Электр тізбегі бөлігінің Вольт-амперлік сипаттамасы дегеніміз не?
В) Студенттердің тапсырма жауаптары бойынша баға қою.
V. Үй тапсырмасын беру
Үй тапсырмасы
Жаңа сабақты оқып, пысықтау.
Сұрақтар мен тапсырмаларға жазбаша және электронды түрде жауап беру.