Автокөлік жүргізушінің қауіпті жол жағдайларда орындайтын әрекеттері

Пәннің атауы: Көліктердің қозғалыс қауіпсіздігі және басқару техникасы
Топтар
Асл 9-192

Сабақ өтетін күн
25.10.2020

САБАҚ ЖОСПАРЫ № 7-8
1.Сабақтың тақырыбы: Автокөлік жүргізушінің қауіпті жол жағдайларда орындайтын әрекеттері.
Өзіндік жұмыс
2. Сабақ мақсаты: Пән бойынша білімдерін тереңдету қайталау пысықтау
3. Сабақтың тәрбиелік мақсаты: Мамандыққа пәнге білімге деген қызығушылығын арттыру
4.Дамытушылық өткізу әдісі: Оқушылардың есте сақтау логикалық қабілетін дамыту
5. Сабақтың көрнекілігі: Оқулық, сурет, көргезмелер, плакаттар.
САБАҚ БАРЫСЫ

І Ұйымдастыру бөлімі:
А)Тәртіп секторының баяндамасын қабылдау;
Б) Оқушылардың сырт көрінісіне назар аудару, құрал - жабдықтарын тексеру;
В) Оқушыларды жұмыс орнына отырғызу, кезекші тағайындау;
Г) Техника қауіпсіздігін еске салу;
ІІ Бұрын өтілген оқу материалын еске алу.
Автокөлік жол апатының алдын алу және азайту
Көлік құралдарының актив қауіпсіздігі
Көлік құралдарының пассив қауіпсіздігі

ІІІ Жаңа оқу материалын баяндау.
Тақырып:
Қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін автокөлікті басқарудың жоғарыда сипатталған тəсілдерін толығымен меңгеру жəне автоматты түрде орындау жəне басқарудың қалыпты жəне тиімді стилін ұстану керек. Бұндай стиль ретінде бірқалыпты қозғалу жəне автокөлікті тоқтату, бұрылыстардан бірқалыпты өту, сондай-ақ жол шарттарына сəйкес келетін қозғалыс жылдамдықтарын сақтау, ондағы күрт тежеулер жəне бұрылыстар, қатардан қатарға ауысу саны ең төмен жəне осы арқылы жеткізу қауіпсіздігі, сондай-ақ оның жайлылығы жəне үнемділігі артады.
Тəжірибеде қозғалтқыштың ең жоғары айналымдарында тез үдетуді жəне қозғалыстың жоғары жылдамдығын қалайтын басқарудың <<спорттық>> стилінің əуесқойлары əдетте, əсіресе қарқынды қозғалысы бар қала жағдайында күрт тежеуге жəне апат алдында маневр жасауға мəжбүр екені тəжірибеде дəлелденген. Бұнда қала жағдайында сапар уақытын кішігірім қысқарту жанар-жағармайдың шығынының артуымен, автокөлік детальдарының тез тозуымен, жүргізушінің жоғары жүрек қағысымен, жүйкелік ширығуымен жəне шаршауымен, сондай-ақ нервозды жағдай тудырумен жəне жолдағы апат ықтималдығының артуымен жалғасуы мүмкін. Автокөлікті осынлай басқару маневрінде ауаға шығарылатын зиянды заттардың артатыны жеке əңгіме .
Кейбір шамадан тыс асығатын жүргізушілер автокөлікті рұқсат 106 етілмейтін жоғары жылдамдықтарда айдайды немесе алдыда кетіп бара жатқан автокөліктің <<құйрығына отырады>>, тіпті <<Мерседес>> немесе <> да бірден тоқтай алмайтынын сезінбейді жəне осы арқылы олар қайғылы оқиғаға əкелуі мүмкін апатты жағдайларды тудырады.
Қауіпсіздік тұрғысынан алғанда автокөлік жылдамдығы негізгі ағынның жылдамдығынан ерекшеленбеуі өте маңызды. /2/ кітапта, онда автокөлік жылдамдығы кез келген жақта (үлкен немесе аз) 80-90 км/с ағынның орташа жылдамдығында 35-40 км/с артық жол-көлік оқиғасына қатыстыру ықтималдығынан 700 есеге жоғары, ал бұнда қайтыс болу немесе жарақаттану ықтималдығы 100-200 есе көп деректер келтіріледі. Осыған байланысты жылдамдықты кемінде 10-15 жəне негізгі ағынның жылдамдығынан 15-20км/с артық емес жылдамдықты сақтауы тиіс.
Осылайша, жоғары қауіпке тез жүру əуестер ғана емес, сонымен қатар тым сақ жүргізушілері де ұшырайды, бірақ <<тыныш жүрсең - алысқа барасың>> принципі бойынша тым баяу қозғалатын шамадан тыс сақ жүргізушілер де ұшырайды.
Қозғалыс қауіпсіздігі үшін жаңа бастап жүрген жүргізушілердің үнемі өзгеріп отыратын жол қозғалысы жағдайларының болжамына бейімделе отырып дағдылануы мен басқа қозғалыс қатысушыларымен өзара əрекет етуі аса маңызды болып табылады. Мұндай дағдыға бейімделу жүргізушілік тəжірибені жинауына қарай жүзеге асады жəне жүргізушіге алдын ала қажетті шараларды қабылдау үшін жолда қауіпті жағдайлардың туындауын болжауға жəне жол қозғалысы оқиғаларынан сақтануға мүмкіндік береді. Жолда қауіпті жағдайлардың көптеген түрлері орын алуы мүмкін жəне олардың барлығын алдын ала болжау мүмкін емес. Сол себепті кең таралған типтік қауіпті жағдайларды, əсіресе жол қозғалысы оқиғаларына алып келетін жаңа бастап жүрген жүргізушілер жібіретін қателіктерді қарастырамыз.
Автокөліктер мен оның ішінде отырған адамдарға аса ауыр зардаптар бір біріне қарсы келе жатқан автокөліктер қозғалысынан туындайтын тура соққыдан пайда болады, өйткені мұндай жағдайда автокөліктер жылдамдықтары қосылады. Осы себептен қарама қарсы қозғалыс жолағына шығып басып озу кезінде өте көп қауіптіліктер орын алады. Мұндай басып озу алдында ең алдымен жақын арада қарсы келе жатқан көліктің болмауына, екіншіден сізді артқы жақтан ешкімнің басып озбақ болып жатпағанына көз жеткізіп алу қажет. Егер сіздің артыңыздан келе жатқан көлік жүргізуші басып озу белгісін берген болса жəне сонымен қатар қарсы бағытқа шықса, онда оған басып озуды аяқтауына мүмкіндік берген дұрыс (қарсы бағытқа шығуды бастамау жəне қозғалыс жылдамдығын жоғарылатпау), ал содан соң тағы да қарама қарсы қозғалыс бағытында ешқандай көліктің болмауына көз жеткізіп, өзіңіз басып озуыңызға болады. Сонымен қатар басып озуды қарама-қарсы көлік құралын тез арада байқап жəне оған жол беріп үлгеру үшін басып озбақ болған көлікпен арада қажетті ара қашықтықты сақтай отырып жүзеге асыру қажет (44, а-сурет).
Ешқашан басып озуды шектеулі көз көрерлік қашықтықта, бұрылысқа шығар жерде немесе жоғарыға көтерілу кезінде (44, бсурет), қалың тұман жағдайында т.б. бастамаңыз. Шектеулі көз көрерлік ара қашықтықта жол аумағының басына дейін басып озуды аяқтап үлгеру керек.
Басып озуды басып озған көліктің артынша тез арада орындауға болмайды, өйткені мұндай жағдайда қарама қарсы көлік құралын көрмей қалу жəне қарама қарсы қозғалыс жолағына қайта тұрып үлгермей қалу мүмкін

44-сур. Қарсы қозғалыс жолағына шығуда қауіпті жағдайлар сызбалары: а -- басып озатын автокөлікке дейін қарсы жолаққа шығуда жеткіліксіз қашықтық; б -- бұрылыстың басының алдында басып озу; в -- басып озатын көлік құралының артынан басып озу; г -- біруақытта бірнеше көлік құралдарының басып озуы
Қарсы көлік құралының жоқтығына сенімді болмасаңыз, сондай-ақ бірден аз қашықтықпен жайлап жылжып келе жатқан көлік құралдарын басып озбаған жөн (көлік колоннасын) (44-сур, г).
Басып озудағы қозғалыс жылдамдығы басып озатын көлік құралының жылдамдығынан елді мекенде 10-15 км/сс, елді мекеннен тыс жерде 15-25 км/с жылдамдығынан аспауы тиіс. Аз айырмашылықта уақыт жəне басып озу жолы айтарлықтай артады жəне ол қауіпті болады. Сол себепті өз автокөлігіңіздің мүмкіндіктерін жол шарттарымен салыстырыңыз жəне <<Сенімді болмасаңыз - басып озба>> ережесін қатты ұстаныңыз.

45-сур. Қауіпсіз қашықтықты сақтамаған кездегі қауіпті жағдайлар сызбалары: а -- бұрылыс көрсеткішін кеш қосқанда көшбасшы автокөлік кенеттен тежегенде; б -- көшбасшы-автокөлік қауіпсіз қашықтықты сақтамағанда жəне мəжбүрлі тежелуінде
Жол-көлік оқиғаларының барынша кең таралған себебі келесі автокөлікке дейін қажетті қашықтықты сақтамау болып табылады. Көшбасшы-автокөлік жүргізушісі кенеттен тежегенде арттағы автокөлік тежеп үлгермейді (45-сур.). Жеңіл автокөлік жүргізушісі (45-сур, а) тым кеш бұрылыс көрсеткішін қосып, бұрылыс алдында кенет тежеген. Ал жеңіл автокөліктің бұрылуын күтпеген жүк автокөлігінің жүргізушісі уақытылы тежеп үлгермей, арттан келіп соғылған. Аталған жағдайда келесі алдыдағы жеңіл автокөлікке дейін қауіпсіз қашықтықты қамтамасыз етпеген жүк көлігі жүргізушісінің əрекеті дұрыс емес, алайда нақты осы жағдайда жетекші автокөлік жүргізушісінің білмей жəне күтпеген əрекеттерінен туындаған, ол ескерту сигналын уақытылы бермеген жəне кенеттен тежеу жасаған.
Жүк көлігін мəжбүрлі күрт тежеуде (45-сур., б) қажетті қашықтықты сақтамаған, тоқтап үлгермеген жəне жүк көлігіне арттан соғылу нəтижесінде жеңіл автокөлік жүргізушісі, өзінің қатесінен өзі зардап шекті. Қауіпсіз қашықтықты таңдау көлік ағынына, типіне жəне жол жабынының жағдайына, автокөліктің тежегішінің сапасына, сондай-ақ жетекші автокөліктің өлшемдеріне байланысты. Құрғақ жолда қозғалыста (елді мекеннен тыс) алда келе жатқан автокөліктің қашықтық шамасын қозғалыс жылдамдығына сай қамтамасыз ету ұсынылады. Мысалы, 50 км/с қозғалыс жылдамдығында қашықтық 50 м болуы тиіс, ал 60 км/с жылдамдықта

46-сур. Жүргінші бөлікте жүргіншілердің пайда болуы мҥмкін орындарындағы қауіпті жағдайлар сызбасы: а, б -- маршруттық көлік құралдарының аялдамалары аймағында; в, г -- жүргіншілер өткелі аймағында 60 м.
Егер алда жылжып келе жатқан көлік құралы жолдың көрінуін аса нашарлатпаса жəне а жүргізуші көшбасшы үшін <<ойлауға>> мүмкіндігі болса, ұсынылатын қашықтық қысқартылуы мүмкін, ал ылғал, лайлы немесе сырғанақ жолда ол ұлғаюы тиіс. Сондай-ақ, тəуліктің қараңғы уақытында, сондай-ақ автокөліктердің тежелу ықтималдығы артатын орындарға келгенде де (қиылыстар, жүргінші б өткелдері, маршруттық көлік құралдарының аялдамалары) қашықтықты арттыру керек.
Жүргіншілердің пайда болу мүмкін деген орындарында жүргінші бөлікте жəне бірінші кезекте маршруттық көлік аялдамаларында (46-сур., а) жəне жүргінші өткелдерінде (46-сур., б), оларды басып кетпеу ерекше сақтықты үшін сақтаған жөн.
Жеткіліксіз көріну - қиылыстардағы жəне теміржол өткелдеріндегі (47-сур, б), жол-көлік оқиғаларының туындау себебі болып табылады (47-сур., а) сол себепті өткелде өтерде абай болыңыз. Қиылыстан өткенде бағдаршамның сары белгісіне <<өтіп кетуге>> тырыспаған жөн. Қиылыста бағдаршамның жасыл түсі жанғанда қозғалуға асықпаңыз, қиылыстың көлік құралдарынан жəне жүргіншілерден бос екеніне, ал көлденең бағытта қиылысқа келген көлік құралдарының тоқтағанына көз жеткізіңіз.

47-сур. Шолу шектелген жерлерде қауіпті жағдайларды шолу сызыбалары: а -- реттелмейтін қиылыста; б -- теміржол өткелінде
Егер сіздің автокөлік қиылысқа еркін қатар бойынша жақындағанда бағдаршамның жасыл түсі жанса алдыдағы немесе қозғалысты бастаған көлік құралын басып озуға тырыспаған жөн, себебі бұл жағдайда көрінудің шектелуіне байланысты көлденең бағытта қиылысты аяқтайтын көлік құралдарын немесе жүргіншілерді көрмей, оларды басып кетуі мүмкін (46- сур.қар.,в). Бұл жағдайда сəл тежеп жəне қиылысты негізгі ағынмен бірге аяқтаған жөн.
Жүргізуші жоғарыда сипатталғандай жағдайларға түспеуі үшін əрқашан жолда өте мұқият жəне жинақы болуы керек. Сонда да осындай жағдай орын алса үрейленбей, дағдарыстық жағдайдан барынша зардапсыз шығуға тырысуы қажет. Дағдарыстық жағдайда үрейге берілген жүргізуші оңтайлы шешім таба алмай, жағдайды одан сайын ушықтырады. Көп жағдайа ол тежегіш педальін бар күшімен басып, машинаның рөлініне тастай жабысып алады, немесе керісінше, рөлді тез айналдыра бастайды, екі жағдайда да автокөлік басқаруын жəне орнықтылығын жоғалтып, орын алған жағдайды одан сайын қиындатады.
Автокөлікті басқару тəсілдерінің барлығын сабырлылықпен пайдалану жəне дəл жағдайға байланысты қолдана білу ғана орын алған жағдайдан аз зардаппен шығу мүмкіндігін береді. Қиын жағдайларда үзілмелі тежелу, қозғалтқышпен тежеу, автокөлікті сырғудан шығару үшін <<газ>> жəне тежеуіш басқыштарымен қатар жұмыс жасау секілді маңызды тəсілдер туралы ұмытпау керек.
Жылдамдықпен маневр жасау туралы да ұмытпау қажет, өйткені жылдамдықты арттыру соғысуды болдырмаудың тағы бір жолы, кейде тіпті жалғыз мүмкін тəсілі десек те болады. Соғысуды болдырмау мүмкін емес болса, оның салдары ауыр болмау үшін барлық қажет амалдарды жасау керек -- маңдайлық соқтығысуды жанама соқтығысуға ауыстыру, жанасудан тежелу тəсілін қолдану жəне т.б. Апаттық жағдай орын алған кезде қолда бар мүмкіндіктің барлығын пайдаланып, соңына дейін күресу керек, бойыңыздағы үрейді билей алмай, автокөлікті басқаруды жіберіп, істі өз бетімен жіберуге болмайды. Жүргізуші үнемі жол қозғалыс ережелерін сақтауы тиіс екені сөзсіз. Ол əр жүргізуші үшін маңызды болуы тиіс. Жаңадан бастаған жүргізушілер үшін тағы да бірнеше пайдалы кеңестер: Жаңадан бастаған жүргізушілерге, əсіресе маневрлеу кезінде, қайта ауыстырылу жəне тежелу кезінде артқы жақ терезесіне жиі қарауды ұсынған дұрыс жəне ауыстыру, тежелу кезінде рөлді тез бұрып жіберуді болдырмау, сондай-ақ кенет тежелуді болдырмау қажеттілігін түсіндіру қажет. Жолда көп жолақты қозғалыс кезінде шеткі қатардағы қозғалыстардан аулақ болуы керек.
Сол жақ соңғы қатарда қозғалыс кезінде жаяу жүргіншілерді басып кету ықтималдылығы артады, ал бөлгіш жолақтың жоқ болуы қарсы бағытта келе жатқан көлікпен ауыр, маңдайлық соқтығысу ықтималдылығы бар.
Оң жақ шеткі қатарда қозғалыс кезінде дəл солай жаяу жүргіншілерді басып кету ықтималдылығы артады, ал қалалық жерлерде аяқжолда тұрақтан шығып келе жатқан көлік кесірінен немесе тұрған көліктен кенеттен жүргізушісі шығуы немесе есік ашылуы салдарынан апат болуы мүмкін. Бұдан басқа, оң жақ шеткі қатарда қозғалыс кезінде автокөліктің оң жақ доңғалағының жарылуы көп орын алады. Өйткені тазалау машиналары көшені сыпырып, су шашу кезінде ластарды жəне шина үшін қауіпті заттарды аяқ жолға қарай сыпырып кетеді.
Бұрылу мақсатымен сол жақ шеткі қатарға тоқтаған кезде, машина доңғалағын алдын-ала бұраудың еш қажеттілігі жоқ. Өйткені артқы жақтан басқа машина келіп соққан жағдайда сіздің көлігіңізді қарама - қарсы жолға лақтырып жіберуі əбден мүмкін.
Егер сіз қандай да бір жол жағдайында жол қозғалсыс ережелеріне сəйкес басқадан (басқалардан) артықшылыққа ие болсаңыз да, жол қозғалысы ережелерін аса жоғары мұқияттылықпен қолданған жөн. Біріншіден, жол апатының екінші қатысушысы жағдайды басқаша бағалап, ережеден тыс əрекет етуі мүмкін. Екіншіден, тіпті сіз орын алған апатта дұрыс болып тұрсаңыз да сіздің апатқа түскен көлігіңіз енді қайтадан жаңа болмайды, ал жоғалған денсаулықты тіпті адамды қайтару мүмкін емес. Егер артыңыздағы автокөлік жол беруіңізді талап етіп, жарық белгілер беріп, басқаша айтқанда <<құйрығыңызға отырса>> ешқашан жылдамдықты арттыруға немесе ол көліктен құтылуға тырыспаңыз. Ең алдымен сіз жол беруге дайын екеніңізді көрсетіңіз, содан кейін мүмкіндігінше оң жаққа ығысыңыз немесе қажет болғанда оң жағыңызда қозғалып келе жатқан көлікті басып озу үшін жылдамдықты арттыра отырып он жақ қатарға орын ауыстырыңыз. Олай жасамаған жағдайда сізге <<ренжіген>> жүргізуші сізді басып озып, алдыңызда тежелуі мүмкін немесе тіпті мəселені шешу үшін сізді тоқтатуы да ғажап емес.
Автокөлік рөліне отырғанда əрқашан өте сақ жəне мұқият болыңыз. Санаулы минуттар ұтамын деп, автокөлікті қатерлі басқару арқылы сіз денсаулығыңызды жоғалтасыз, апат болған жағдайда қираған автокөлікке немесе жаңа көлік алуға қыруар ақшаңыз жұмсалады, тек денсаулығыңызды ғана емес баға жетпес байлық өміріңізді де жоғалтуыңыз ғажап емес.
IV. Өтілген оқу материалын бекіту
Қарсы қозғалыс жолағына шығуда қауіпті жағдайлар
Қауіпсіз қашықтықты сақтамаған кездегі қауіпті жағдайлар сызбалары
Жүргінші бөлікте жүргіншілердің пайда болуы мҥмкін орындарындағы қауіпті жағдайлар
Шолу шктелген жерлерде қауіпті жағдайларды шолу

V. Қорытынды
Оқушылардың білімін бағалау;
Үй тапсырмасы;
Аудитория тазалығы;

ҮЙ ТАПСЫРМАСЫ
Оқулық В.И Коноиленка 9 - 10 бет, В. Шпейд Автомобиль басқару негіздері және қозғалыс қауіпсіздігі.

Оқытушы: Д. Султанметов