Көмекші мектептегі сөйлеу терапиясының ерекшелігі

Баяндама
Тақырыбы: Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды инклюзивті ортада оқытудың технологиясы

Орындаған: Мырза Ұлдықыз
Олигофренопедагогика 3 курс

Қабылдаған: Хаби А.

Жоспар:
1. Ақыл-ой кемістігі бар балалар арасында сөйлеу қабілеті.
2. Көмекші мектептегі сөйлеу терапиясының ерекшелігі.
3. Логопедтің қызметі.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
Баланың ақыл-ой және сөйлеу дамуы бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ сонымен бірге сөйлеу мен танымдық іс-әрекеттің дамуы белгілі бір ерекшеліктермен сипатталады. Сөйлеудің қалыптасуы танымдық іс-әрекеттің дамуына негізделген, бірақ бұл екі процесс салыстырмалы түрде автономды. Интеллектуалды жетіспеушілік баланың сөйлеу дамуына теріс әсер етеді. Алайда, ақыл-ойдың төмендеу дәрежесі мен сөйлеудің даму деңгейі арасында айқын, тікелей байланыс жоқ. Сонымен, ақыл-ой кемістігі бар балалар арасында сөйлеу қабілеті өте төмен, сөйлеу қабілеті әр түрлі, сөйлеу қабілеті едәуір жоғары балалар бар. Көптеген ақыл-есі кем балалардың сөйлеу дамуының деңгейі олардың ақыл-ойының дамуына мүмкіндік бергеннен әлдеқайда төмен. Олигофренияның екі тобы бөлінеді (Г.Сухарева): 1) сөйлеу қабілеті дамымаған олигофрения, 2) сөйлеу бұзылысымен асқынған атипті олигофрения.
Ақыл-есі кем балалардың бірінші тобында интеллектуалды дамымау деңгейіне байланысты сөйлеудің дамымауы орын алады; екінші топта, әсіресе мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларда, сөйлеудің дамымауынан басқа, сөйлеудің әртүрлі бұзылыстары байқалады.
Ақыл-есі кем балаларда сөйлеу бұзылыстарының барлық түрлері (дислалия, дизартрия, ринолалия, дисфония, дислексия, дисграфия, тұтығу және т.б.) байқалуы мүмкін.
Көмекші мектептегі сөйлеу терапиясының ерекшелігі, бір жағынан, жоғары жүйке қызметінің бұзылуының сипатына, ақыл-есі кем баланың психопатологиялық ерекшеліктеріне, ең алдымен аналитикалық және синтетикалық белсенділік деңгейінің төмендеуіне, екінші жағынан, сөйлеу дамуының ерекшеліктеріне және сөйлеу кемістігінің құрылымына байланысты.
Көмекші мектепте сөйлеу терапиясының келесі ерекшеліктерін ажыратуға болады.
1. Ақыл - есі кем балаларда жетекші бұзылыс танымдық іс-әрекеттің дамымауы болып табылатындығына байланысты, көмекші мектептегі сөйлеу терапиясының бүкіл процесі талдау, синтез, салыстыру, абстракция және жалпылаудың психикалық операцияларын қалыптастыруға бағытталуы керек. Сонымен, дыбысты айтудың бұзылуын жою кезінде фонетикалық жақын дыбыстарды саралауға үлкен орын беріледі. Әр дыбыстың айтылуы оның есту қабілеті (сөйлеу емес дыбыспен салыстыру), көру, кинестетикалық бейнесі тұрғысынан мұқият талданады. Дыбыс, екі дыбыстың артикуляциясы салыстырылады, олардың ұқсастығы мен айырмашылығы анықталады; мысалы, кейбір дыбыстардың айтылуында дауыс қатысады, ал басқаларының айтылуында жоқ. Дыбыстарды саралау процесінде сөздің дыбыстық құрылымын талдау, сөздегі дыбыстардың орнын анықтау бойынша жұмыс қажет. Сөздер олардың дыбыстық құрылымына, олардағы дыбыстардың болуына байланысты салыстырылады. Сөздердің графикалық сызбаларын салыстыру, сызбаларда бір немесе басқа дыбыстарды табу кеңінен қолданылады.
2. Сөйлеу бұзылыстарының сипатын ескере отырып, көмекші мектептегі сөйлеу терапиясы жалпы сөйлеу жүйесінде жүргізілуі керек. Әрбір логопедиялық сабақта тек фонетикалық-фонемалық емес, сонымен қатар сөйлеудің лексикалық және грамматикалық жақтарын түзету міндеттері қойылады.
С дыбысын автоматтандыру процесінде (сонымен қатар бағдарламаны ескере отырып) және консольде жұмыс істеуді ұсынуға болады (жүгіру -- жүгіру, жазу -- жазу). Бұл жағдайда семантикада да, дыбыстық дизайнда да екі сөзді салыстыру бойынша жұмыс жүргізу қажет. Лексиканы дамыту және нақтылау үшін тапсырмалар ұсынылады: әрекеттерді, заттардың белгілерін, соның ішінде С дыбысын білдіретін сөздерді атау қажет.
3. Көмекші мектептегі сөйлеу терапиясы процесінде ақыл-ой әрекеттерін кезең-кезеңмен қалыптастыру принципіне сүйену керек (П.Я.Халперин, Д.Б.Эльконин және т. б.). Бұл визуалды - тиімді және визуалды-бейнелі ойлаудан іс-әрекетті ішкі жоспарда ұйымдастыруға көшу үшін қажет, сөйлеу әрекеттерін қалыптастыру келесі кезеңдерге сәйкес жүргізілуі керек:
1) көмекші құралдарға сүйене отырып, әрекетті материалдандыру. Сонымен, осы кезеңде дыбыстарды саралауды дамыту бойынша жұмыс атаулары талданатын суреттерді, сондай-ақ сөздердің графикалық сызбаларын қолдануды қамтиды. Бала сөзден дыбыстарды шығарып, әр түрлі түсті чиптерді белгілі бір дыбысқа сәйкес келетін ұяшықтарға орналастырады.
2) сөйлеу жоспарындағы әрекетті орындау. Бұл кезеңде бала сөзді айтады және оның есту және кинестетикалық бейнесі негізінде көмекші құралдарға сүйенбестен, сөзде бір немесе басқа дыбыстың болуын анықтайды.
3) ішкі жоспарда іс-әрекетті орындау. Бұл кезеңде бала дыбыстарды материалдық және сөйлеу тіректерінсіз, презентация бойынша саралайды.
Ақыл-есі кем балалармен логопедиялық жұмыста бір кезеңнен екінші кезеңге біртіндеп, дәйекті көшу қажет, бұл осы балалардың ақыл-ой белсенділігінің ерекшеліктерімен байланысты.
4. Көмекші мектептегі сөйлеу терапиясының ерекшеліктері-анализатордың максималды қосылуы, әртүрлі модальділіктің сезімдерін актуализациялау, сонымен қатар максималды және әр түрлі көрнекілікті қолдану. Сонымен, артикуляцияны визуалды қабылдау, муляжды тактильді қабылдау, қолдың қозғалысынан кинестетикалық сезімдер, берілген дыбысты айту кезінде тілдің орнын, зондтың, шпательдің көмегімен дұрыс позицияда орнатылған тілдің, еріннің кинестетикалық сезімдеріне қолдау көрсету дыбысты шығаруға көмектеседі.
Логопедиялық жұмыс барысында көмекші мектепте схемалар, дыбыстарды дұрыс артикуляциялау муляждары, бөлінген алфавит, ойын жаттығулары, техникалық оқыту құралдары кеңінен қолданылады.
5. Дифференциалды тәсіл жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктерін (мысалы, қозу процесінің немесе тежелу процесінің басым болуы) ескеруді қамтиды: баланың психикалық ерекшеліктері, оның жұмыс қабілеттілігі, моториканың даму ерекшелігі, сөйлеу қабілетінің бұзылу деңгейі, сөйлеу бұзылыстарының белгілері, олардың механизмдері және т.б.
6. Сөйлеу бұзылыстарын түзету (әсіресе дыбысты айтудың бұзылуы) жалпы моторикамен және негізінен ақыл-есі кем баланың ұсақ моторикасымен байланысты болуы керек. Қол және артикуляциялық моториканы дамытудағы тығыз байланысты ескере отырып, логопедиялық сабақтарда, әсіресе 1-2 сыныптарда, қолдың нәзік қимылдарының жаттығуларын, тапсырмаларын, логопедиялық ырғақ элементтерін қосу қажет.
7. Логопедиялық жұмыстың мазмұны сауаттылыққа, ана тілін үйренуге арналған бағдарламаға сәйкес болуы керек. Сөйлеу терапиясы процесінде сөйлеу бұзылыстарын түзету жүзеге асырылады, дұрыс сөйлеу дағдылары бекітіледі, тілді меңгерудің практикалық деңгейі қалыптасады. Тілді меңгерудің практикалық деңгейінің қалыптасуы тіл құбылыстары мен тіл туралы білімді меңгеру заңдылықтарын зерделеу үшін қажетті шарт болып табылады. Осылайша, сөйлеу терапиясы жұмысы балаларды қазақ тіліндегі бағдарламаны игеруге дайындауы керек. Бұл факт осы сыныптағы қазақ тіліндегі бағдарламаны ескере отырып, көмекші мектепте сөйлеу терапиясының мазмұнын құруды қажет етеді. Сонымен қатар, сөйлеу терапиясының мақсаттары мен міндеттері (тілді практикалық игеру) қазақ тілі сабақтарының мақсаттары мен міндеттерінен басқа (тілдік құбылыстарды түсіну және талдау),
8. Ақыл-есі кем балалардағы ескі шартты-рефлекторлық байланыстар өте консервативті, қиын өзгеретіндіктен, дұрыс сөйлеу дағдыларын бекіту кезеңдерін мұқият пысықтау қажет.
9. Көмекші мектепте сөйлеу терапиясының жұмысына тән-бұл сөйлеу терапиясы жаттығуларының жиі қайталануы, бірақ мазмұны мен формасы бойынша жаңалық элементтерін қосу. Бұл кортекстің жабу функциясының әлсіздігіне, жаңа шартты рефлекс байланыстарын қалыптастыру қиындығына, олардың сынғыштығына, жеткілікті күшейтусіз тез сөнуіне байланысты.
10. Сөйлеу терапиясы кабинетінде үйренген ақыл-есі кем балалардағы дұрыс сөйлеу дағдылары басқа жағдайларда, басқа сөйлеу материалында жоғалады. Осыған байланысты әр түрлі жағдайларда дұрыс сөйлеу дағдыларын бекіту өте маңызды (балалармен, ересектермен диалог, телефонмен сөйлесу, оқығанды қайталау, өзін-өзі қайталау және т.б.).
11. Шаршауды, ақыл-есі кем балаларды қорғауға бейімділікті ескере отырып, іс-әрекеттің түрлерін жиі өзгерту, баланы бір жұмыс формасынан екіншісіне ауыстыру қажет.
12. Көмекші мектептегі сөйлеу терапиясының ерекшелігі-тапсырмалар мен сөйлеу материалдарын мұқият мөлшерлеу. Ақыл-есі кем балалардың танымдық іс-әрекетінің ерекшелігі тапсырмалар мен сөйлеу материалын біртіндеп күрделендіруді қажет етеді, кез-келген тапсырманы мүмкіндігінше қарапайым тапсырмаларға бөлу керек. Дәл сол тапсырма алдымен қарапайым сөйлеу материалында, содан кейін күрделірек орындалады. Тапсырманы қиындату, қиын тапсырманы енгізу алдымен қарапайым сөйлеу материалында ұсынылады. Тапсырма мен сөйлеу материалының бір мезгілде күрделенуі ақыл-есі кем балалардың оны орындай алмауына әкеледі.
13. Логопедиялық сабақтарды өткізу кезінде баланың сабақтың мақсатын нақты түсінуі қажет. Осыған байланысты сабақтың мақсаттары ақыл-есі кем балаға өте нақты, қол жетімді түрде көрсетілуі керек.
14. Ақыл-есі кем балалардың дұрыс сөйлеу дағдыларын тиімді игеруі үшін белгілі бір тез емес жұмыс қарқыны қажет.
15. Ақыл-есі кем баланың сөйлеуді түзетуге деген қызығушылығын сақтау керек, оның эмоционалды саласына әсер ету керек.
16. Ақыл-есі кем балалардағы сөйлеу бұзылыстары тұрақты сипатқа ие болғандықтан, көмекші мектептегі сөйлеу терапиясы қалыпты балалармен жұмыс істеуге қарағанда ұзақ мерзімде жүзеге асырылады.
17. Бақылаудың қалыптаспауы, ақыл-есі кем балалардағы ерікті процестердің әлсіздігі логопедтің, мұғалімнің, тәрбиешінің және ата-ананың тығыз байланысын қажет етеді. Көмекші мектепте педагогикалық процесті тек логопедиялық сабақтарда ғана емес, сонымен қатар сыныпта және сыныптан тыс уақытта да дұрыс сөйлеу дағдыларын бекіту, мұғалімдер мен ата-аналардың сөйлеу бұзылыстарын түзетуде бақылау және көмек көрсету үшін ұйымдастыру қажет.
18. Логопед сөйлеу бұзылыстарын жоюға кешенді медициналық-педагогикалық көзқарасты жүзеге асыру және сөйлеу патологиясын түзету үшін медициналық қызметкерлермен тығыз жұмыс жасауы керек
Мысалы, тұтығуды жою бойынша сабақтар, егер олар тиісті дәрі-дәрмектерді қабылдағаннан кейін релаксация аясында жүргізілсе, тиімдірек болады. Шамадан тыс қозғыштық болған кезде, егер ол тыныштандыратын терапия аясында жүргізілсе, дыбыстармен жұмыс одан да тиімді болады.
19. Көмекші мектептің логопеді болашақ жоспарлау кезінде мұғалімдердің, тәрбиешілердің және ата-аналардың балаларымен логопедиялық жұмысқа қатысу қажеттілігін ескере отырып, мектептің педагогикалық ұжымымен және ата-аналармен насихаттау-терапия туралы білім беру жұмысына көп көңіл бөлуі керек.
Ақыл-ойы кем оқушылардың жазбаша сөйлеу тілін түзетуде олардың жоғарғы жүйке жүйесінің, психопатологиялық ерекшеліктерін ескерген жөн.Осыған байланысты көмекші мектепте жазу мен оқу бұзылыстарын түзету жұмысы таным әрекетінің дамуымен, талдау мен жинақтаумен, салыстырумен, жалпылаумен тығыз байланыста болуы керек. Сондай-ақ фонетикалық жуан дыбыстарды салыстыру, сөйлемнің құрылымын, сөздің дыбыстық-буындық құрамын талдау, көру-кеңістіктік талдау мен жинақтауды дамыту кеңістікті бағдарлауын дамыту жұмыстары оқу мен жазуын қалыптастыруда, түзетуде кеңінен қолданылады.
Жазбаша сөйлеу тілін түзетуде көмекші мектепте түрлі психикалық функцияларды дамыту қажеттілігі туындайды. Жазу мен оқу бұзылыстарын жою, ауызша сөйлеу тілінің бұзылыстарын түзетумен (дыбыс айту бұзылыстары, сөйлеу тілінің фонематикалық жағының жетілмеуі, лексикалық-грамматикалық жағының қалыптаспауы) тығыз байланыста жүргізіледі.
Логопедтің оқудан тыс жұмысы сөйлеу тілін дамыту шаралары, мектептегі біркелкі сөйлеу тәртібінің қамтамасыз етілуін қадағалауды көздейді. Логопедтің әрекеті мұғалім, тәрбиеші, мектеп дәрігері, сөйлеу тілі бұзылыстары бар оқушылардың ата-аналарымен тығыз байланыста болуы қажет.
Логопед сыныптан тыс жұмыстарға, сабақтарға қатысуы қажет: біріншіден оқушыларды бақылайды, екіншіден мұғалім, тәрбиешілердің логопед тапсырмаларын <<балаға көмек беру жөніндегі>> нұсқауларын орындауды қадағалайды.
Логопед әрекетінің бағыттарының бірі - мектеп қызметкерлеріне, сөйлеу тілі бұзылыстары бар балалардың ата-аналарына оқудан тыс уақытта, сабақтарда, үй жағдайында қолдануға болатын тәсілдерге үйрету (дыбыстық талдау дағдыларын қалыптастыру, жазудағы бұзылыстардын алдын алу, қолдың ұсақ моторикасын, артикуляциялық апаратты дамыту).
Логопед мұғалімдерге, тәрбиеші, ата-аналарға арнап сұқбаттасу, семинар,кеңестер ұйымдастырып, ғылыми әдістемелік әдебиет жаңалықтарымен таныстырады. Сонымен, логопедтің мұғалім, тәрбиеші, ата-аналарымен жұмысы, негізінен кеңес беру сипатта болып, логопедиялық білімді насихаттау мақсатын көздейді. Логопедтің мектеп дәрігерімен қатынасы оқушылардың сөйлеу тілі бұзылыстарының күрделену себептерін анықтауға мүмкіндік береді.
Логопедтің құжаттары: жылдық жоспар, мектеп бойынша сөйлеу тілі
бұзылыстары бар балаларды тіркеу журналы, оқушылардың логопедиялық
сабақтарға қатысу журналы, сөйлеу карталары, жұмыстың перспективті (алдын ала) және сабақ жоспарлары, жұмыстың жылдық есебі.

Пайдаланылған әдебиеттер:
Өмірбекова Қ.Қ. Серкебаев Қ. Логопедия.
https://infourok.ru/material.html?mid=85281